Kula Belem

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Kula Belem
Torre de Belém
Svetska baština Uneska
Zvanično imeKula Belem
MestoSanta Maria de Belém, Portugalija Uredi na Vikipodacima
Koordinate38° 41′ 29″ S; 9° 12′ 57″ Z / 38.6914° S; 9.2158° Z / 38.6914; -9.2158
Površina009, 515 ha (970.000, 55.430.000 sq ft)
Kriterijumkulturna: iii, vi
Referenca263.
Upis1983. (7. sednica)
Ugroženostne
Veb-sajthttp://whc.unesco.org/en/list/263

Kula Belem (port. Torre de Belém) ili Kula Svetog Visenta (Torre de São Vicente) je utvrđenje iz 16. veka, koje se nalazi u Lisabonu, koje je portugalskim istraživačima služilo kao tačka ukrcavanja i iskrcavanja, i kao svečana kapija Lisabona.[1][2] Sagrađena je u jeku portugalske renesanse i predstavlja istaknuti primer portugalskog manuelskog stila.[3] Takođe, sadrži i nagoveštaje drugih arhitektonskih stilova.[4]Konstrukcija je sagrađena od lioz krečnjaka, a sastoji se od bastiona i četvorospratne kule visine 30 m.[5]

Od 1983. godine kula je pod zaštitom Uneska, i zajedno sa Jeronimov manastirom uvrštena na listu Svetske baštine. Često je smatra simbolom doba Velikih geografskih otkrića i metonimom za Portugaliju ili Lisabon, s obzirom na njen značajni status. Netačna je pretpostavka da je kula sagrađena usred reke Taho i da sada leži u blizini obale jer je reka preusmerena posle zemljotresa u Lisabonu 1755. godine. U stvari, kula je izgrađena na malom ostrvu u reci Taho u blizini obale Lisabona.[4][6]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Kula je klasifikovana kao UNESKO svetska baština 1983. godine i uvrštena je u registar Sedam čuda Portugalije 2007. godine.

Krajem 15. veka kralj Žoao II je započeo izgradnju utvrđenja na reci Taho, San Sebastijan u Kapariki, i San Antonio u Kaškaišu.[4][7] Ova utvrđanja nisu u potpunosti štitila ušće reke i bila je potrebna dodatna zaštita.[7] U knjizi "Hronika Žoao II " (Chronica de D. Joao II), koja je objavljena 1545,[8] autor Garsija de Resende potvrdio je da je kraljevo mišljenje bilo da je odbrana Lisabona neadekvatna i da je insistirao na izgradnji utvrđenja duž ušća reke Taho da dopuni postojeću odbranu.[9]U tu svrhu naredio je „pravljenje jake utvrde“, ali umro je pre nego što je napravljen bilo kakav plan. Kralj Manuel I revidirao je predlog dvadeset godina kasnije i naredio izgradnju vojne utvrde na severnoj strani Taha u Belemu .[7] Lorenco Fernandes je 1513. godine napisao prijateljima pismo u kojem se poziva na kraljevu nameru da izgradi kulu u blizini Restelo Velho, utvrdivši da je to od suštinskog značaja.

Projekat je započet na bazaltnoj steni na maloj udaljenosti od obale reke, koristeći deo kamena koji je sakupljen za izgradnju manastira Santa Maria de Belem. Kulu je dizajnirao vojni arhitekta Francisko de Aruda,[10] koga je kralj Manuel nazvao "Majstor radova utvrđenja Belem", [11] a koji je 1516. godine primio 763 blokova i 504 kamena za izgradnju, koje je isporučio Diogo Rodrigez, blagajnik projekta. Kako je izgradnja napredovala, teško naoružan brod od 1000 tona zvani Veliki brod (Grande Nau ), nastavio je da čuva ušće reke Taho do završetka izgradnje kule.[12][13]

Zgrada je završena 1519. godine, samo dve godine pre Manuelove smrti, a Gaspar de Paiva privremeno je imenovan da komanduje tvrđavom. [14] Njegovo imenovanje je postalo trajno od 15. septembra 1521, kada je postavljen za prvog kapetana generala, ili alkaldea, a tvrđava je dobila ime Dvorac Svetog Vinsenta (Castelo de São Vicente de Belém),[9][15] u čast sveca zaštitnika Lisabona.

Fransisko de Olanda je 1571. godine savetovao je monarha da je neophodno poboljšati obalsku odbranu kako bi se zaštitio glavni grad kraljevstva. Predložio je izgradnju „snažne i nesavladive“ tvrđave koja bi lako mogla da odbrani Lisabon i da kulu Belem „treba ojačati, popraviti i dovršiti ... toliko je koštala a nije dovršena“. De Olanda je dizajnirao poboljšani pravougaoni bastion sa nekoliko tureta. Godine 1580, nakon nekoliko sati bitke, garnizon stacioniran u kuli predao se španskim snagama pod komandom vojvode Albe. Nakon ovog poraza, tamnice kule služile su kao zatvor do 1830. godine.[9][15] Tokom poslednje četvrtine 16. veka počela je izgradnja filipinske kasarne. Takođe, izgrađen je pravougaoni dvospratni prostor nad bastionom, što je dalo kuli vizuelni profil koji je zadržala do danas, sa skulpturama krsta Hristovog reda i zasvođenim kupolama.

Godine 1589. Filip I od Portugalije naredio je italijanskom inženjeru Žoau Vićencu Kasalu da izgradi dobro odbrambeno utvrđenje koja će biti izgrađena umesto "beskorisnog dvorca Svetog Visenta".[9] Inženjer je podnio tri dizajna, predlažući da bastion bude okružen drugim bastionom većih dimenzija, ali projekat se nikada nije ostvario.

Kodeks kuće Kadaval iz 1633. godine umetnut je u jedan od spratova, u jedan od lukova kasarne i u četiri najveća luka na vrhu južne fasade. Slično tome, na ploči postavljenoj na severnom zidu klaustera utisnuta je 1655. godina, što je potvrdilo funkciju kule kao kontrolne carinske tačke i za plovidbu duž Taha. Plovila su bila dužna da plaćaju porez dok su ulazili u luku, što je bilo nametnuto postupno.

Između 1780. i 1782, pod vladavinom Marija I Portugalske, general Giljerme de Valere konstruirao je Forte do Bom Suceso, čija je baterija bila spojena zapadnim zidom hodnika sa kulom.[9] Kada su francuske snage napale Lisabon tokom Španskog rata za nezavisnost, odred njihovih trupa bio je smešten u kuli od 1808. do 1814. godine. Nakon što su se Francuzi povukli, lord Beresford je savetovao da duž obala reke Taho treba pojačati primorske artiljerijske baterije, i posebno napomenuo da jače baterije treba da biti postavljen na bočnim stranama bastiona kule, s kolicima postavljenim radi bolje zaštite vojnika, jer su zidovi bili vrlo niski.

Francuski brodovi koji su razmenjivali vatru sa kulom u Bici kod reke Taho tokom Liberalnih ratova (1831)

Kralj Migel I (1828–1834) koristio je tamnice da zatvara svoje liberalne protivnike,[5] dok je drugi nivo korišten kao carina za strane brodove dok nije ukinuta 1833. godine.[9][15][16]Kula je dobila vojne nadogradnje 1589. i 1809–1814. godine.

Za vreme vladavine Marije II, Almeida Garet protestovao je zbog degradacije lokacije i pod nagovorom vojvode od Terceire, obnovu je započeo vojni inženjer Antonio de Azevedo e Kuna.[9] Srušio je filipinsku kasarnu i proširio elemente revivilizma 1845–46. godine (poput oklopnih merlona, ograde verande uz južnu fasadu, čipkane fascije u klaustru i niše sa slikom Device i deteta).

U periodu od 1865–67 na jugoistočnoj terasi zgrade postavljen je svetionik i pokrenuta je telegrafska služba, dok je u blizini bila izgrađena fabrika za gas, koja je proizvodila dim koji je izazvao mnoge proteste.[9] Prvi koraci za očuvanjem i rehabilitacijom kule započeli su u drugoj polovini 20. veka. Prvo, kula je 1940. godine preneta Ministarstvu finansija, koje je preduzeloo male konzervatorske radove. [9] Tada su uklonjene vojne sobe na grudobranima i izgrađena unutrašnji klauster. Arhitektonski dizajner pejzaža Antonio Viana Bareto započeo je trogodišnji projekat 1953. godine, za integriranje kule s lokalnom obalom.[9] Godine 1983. na ovom mestu bila je održana 17. evropska izložba umetnosti, nauke i kulture, a započeti su i različiti projekti koji uključuju zgradu, među kojima je pokrivanje klaustera providnom plastičnom kupolom. Iste godine UNESKO je Kulu klasifikovao kao svetsku baštinu.

Devedesetih godina prošlog veka imovina je prebačena na Instituto Português do Património Arquitectónico, koji je započeo potpunu obnovu zgrade koja je trajala od februara 1997. do januara 1998. godine. To je uključivalo ojačavanje kule i bastiona, ojačavanje nosača balkona na jugu šipkama od nerđajućeg čelika i epoksi smole, tretiranje spojeva maltera i generalno čišćenje konstrukcije. Kipovi Svetog Vikentija Saragoskog i arhangel Mihaila podvrgnuti su istom tretmanu.[17] Projekt je 1999. dobio nagradu Europa Nostra za obnovu eksterijera.[13] Kula Belem dodata je 7. jula 2007. godine u registar Sedam čuda Portugalije.

Arhitektura[uredi | uredi izvor]

Kula Belem nalazi se na severnoj obali reke Taho u civilnoj župi Santa Marija de Belem, opština Lisabon, i dostupna je od zapadnog kraja Avenije de Brasilija malim mostom. U blizini su manastir Jeronimov na istoku i Forte do Bom Suceso na zapadu, dok su na severu rezidencija guvernera kule, rezidencija starog guvernera za tvrđavu Bom Suceso i kapela Sveti Jeronimo.

Kula je izolovana duž obale reke, između pristaništa Bom Suceso i Pedroukos, na bazaltičkom isturenom kamenju koje pripada geomorfološkom vulkanskom kompleksu Lisaboa-Mafra.[18]Iako su različiti vodiči tvrdili da je kula sagrađena usred reke Taho, a sada se nalazi blizu obale nakon što je zemljotres 1755. preusmerio reku, to nije tačno. Portugalsko Ministarstvo kulture i Institut za arhitektonsku baštinu pokazuju da je kula izgrađena na malom ostrvu blizu obale reke Taho, nasuprot obali Restela. Kako je razvoj postupno produžavao obalu, sve više i više severne obale probijalo se na jug u Taho, kula se vremenom integrisala u obalu reke.[4][6][19]

Kula Belem je izgrađena od bež-belog krečnjaka, lokalnog sa područja Lisabona i koje je nazvan lioz.[20] Zgrada je podeljena u dva dela: bastion i četverospratna kula koja se nalazi na severnoj strani bastiona.

Kula iz 16. veka smatra se jednim od glavnih dela portugalskog kasnogotičkog manuelskog stila.[3][19] Ovo je posebno vidljivo u složenom rebrima svoda, krstovim Hristovog reda, armilarnim sferama i uvijenim konopom, uobičajenim za nautički nadahnuti manuelski stil.[3][6]

Eksterijer[uredi | uredi izvor]

A detailed view of a turret. A cross sits atop each turret. Two Order of Christ crosses can be seen on the edge of the bastion.
Terasa bastion sa mavarskim bartizanskim kupolama
The inner cloister and the back side of the virgin niche. In the center is the opening into the casemate and in the background are two turrets on the bastion deck.
Unutrašnji klauzura kule koja prikazuje stražnju stranu niše Device i dve ture

Plan zgrade sastoji se od pravougaone kule i nepravilnog, šestougaonog bastiona, sa izduženim bokovima, koji se pružaju prema jugu u reku. To je u osnovi veliki zglobni vertikalni prostor koji počiva na vodoravnoj kamenoj ploči, prekrivenoj zidanim kućištima. Na severoistočnom uglu konstrukcije, zaštićen odbrambenim zidom s bartizanima, nalazi se pokretni most za pristup nasipu, ukrašen biljnim motivima, prekriven kraljevskim grbom i obložen malim stubovima, upotpunjenim armilarnim sferama. Armilirana sfere u manuelskom stilu, pojavljuju se na ulazu u toranj što simboliše portugalska nautička istraživanja, a korišćene su i na ličnoj zastavi kralja Manuela I da predstavljaju portugalska otkrića tokom njegove vladavine.[6][21][22] Dekorativni izrezbareni, upleteni kanap i elegantni čvorovi takođe ukazuju na portugalsku nautičku istoriju i uobičajeni su elementi manuelskog stila.[3][6]

Sa spoljašnje strane donjeg bastiona, na zidovima se nalazi prostor za 17 topova s ambrazurama koje pružaju pogled na reku.[23] Gornji sloj bastiona okrunjen je malim zidom s bartizanima na strateškim mestima, ukrašenim zaobljenim štitnicima s krstom Hristovog reda koji okružuje platformu. Kralj Manuel I bio je pripadnik Hristovog reda,[24] pa se krst Hristovog reda više puta koristi na parapetima.[2][6] Oni su bili simbol Manuelove vojne moći, jer su vitezovi Hristovog reda učestvovali u nekoliko vojnih osvajanja u toj eri.[24] Bartizani, cilindrične kupole u uglovima koji su služili kao kule sa stražarnicama, imaju korbele sa zomorfnim ukrasima i kupole prekrivene grebenima neobičnim u evropskoj arhitekturi, sa ukrašenim finialima na vrhu. U bazama kupola su slike zveri, uključujući nosoroga.[4][15] Ovaj nosorog se smatra prvom skulpturom takve životinje u zapadnoevropskoj umetnosti[4] i verovatno prikazuje nosoroge koje je Manuel I poslao papi Lavu X 1515. godine.[25]

Dok je kula pretežno manuelskom u stilu, [3] ona takođe sadrži karakteristike drugih arhitektonskih stilova.[4] Izgradio ju je vojni arhitekta Francisko de Aruda, koji je već nadgledao izgradnju nekoliko tvrđava na portugalskim teritorijama u Maroku.[11][15] Uticaj mavarske arhitekture ogleda se u delikatnim ukrasima, lučnim prozorima, balkonima i rebrastim kupolama osmatračnica.[2]

Kula ima četiri sprata, sa prozorima i grudobranima, i prizemlje koje zauzima zasvođena cisterna. Na prvom spartu su pravougaona vrata okrenuta prema jugu sa lučnim prozorima na istoku i severu, a na severoistoku i severozapadu nalaze se bartizani. Južnim delom drugog sprata dominira natkrivena veranda sa lođom (matacães), koja se sastoji od arkade sa sedam lukova, koji počivaju na velikim korbelima sa balustrima. Prekriven je klesanim kamenim zidovima koje prave trem, a njegov kosi krov završava se u isklesanom upletenom kanopu.[5] Istočni, severni i zapadni zidovi zauzimaju dvostruko lučno ograde, a severoistočni i severozapadni uglovi zauzeti su statuama Svetog Vikentija Saragoskog i arhanđela Mihaila u nišama. Treći sprat ima dvostruke prozore na severnoj, istočnoj i zapadnoj fasadi, sa balustrima, presečenima s dve armilarne sfere i velikim reljefom s kraljevskim grbom. Završni sprat okružen je terasom sa štitovima Hristovog reda i severnim lučnim vratima i istočnim lučnim prozorom. Terasa je ograđena niskim zidom sa četverougaonim piramidalnim merlonima sa bartizanima. Slična terasa iznad ovog sprata pruža pogled na okolni pejzaž.[26][27]

Enterijer[uredi | uredi izvor]

Unutrašnjost glavnog bastiona sa nišama
Pogled sa lože drugog sprata
Turisti u poseti

Unutrašnjost bastiona, sa kružnim stepeništem na severnom kraju, ima dve susedne dvorane sa svodovanim plafonima poduprte zidanim lukovima, kao i četiri ormara za odlaganje i sanitarne čvorove. U bunkeru u prizemlju, pod je nagnut prema spolja, dok su plafoni potpomognuti zidanim pilastrima i svodovima. Gotska rebra svoda vidljiva su u kazamatu,[28] u sobama kule[29] i na kupolama stražarskih kula na bastion terasi.[2]Periferni odeljci na ivicama bunkera omogućavaju pojedinačnim topovima da zauzmu sopstveni prostor, s tim da je plafon oblikovan sa nekoliko asimetričnih kupola različitih visina. Pomoćni magacini su kasnije korišćeni kao zatvorske ćelije.[30]

Dva luka otvorena su prema glavnom klausteru na severu i jugu, dok se šest slomljenih lukova proteže duž istočnog i zapadnog dela klaustera, isprepletenih četverougaonim stubovima u unutrašnjosti bastiona, sa gargojlima na stranama. Otvoreni klauster iznad kazamata, iako ukrasni, dizajniran je za rasterivanje topovskog dima.[15][28]Gornji nivo povezan je ogradom ukrašenom krstovima Hristovog reda, dok terase imaju uzdignute stubove sa armilarnim sferama. Ovaj prostor se mogao koristiti i za pešadiju lakog kalibra. Ovo je prvo portugalsko utvrđenje sa dvostepeniom lokacijom za puške što je obeležilo novi razvoj vojne arhitekture. Deo ukrasa datira iz obnove 1840. godine i neo-manuelskog je stila, poput ukrasa male klaustera na bastionu.[15]

Na južnom delu terase klaustera je slika Device i deteta. Prikazana je statua Bogorodice Belema, koja se takođe naziva Nossa Senhora de Bom Successo (Gospa dobrog uspeha), Nossa Senhora das Uvas (Gospa grožđa) ili Virgem da Boa Viagem (Devica sigurnog povratka kući) u desnoj ruci drži dete, a u levoj grozd.

Kula je široka oko 12 metara i visoka 30 metara.[5] Unutrašnjost prvog sprata sadrži Sala do Governador (guvernerska dvorana), oktagonalni prostor koji se otvara u cisternu, dok su u severoistočnom i severozapadnom uglu hodnici koji se povezuju sa bartizanima. Mala vrata omogućavaju pristup spiralnim stepeništem do sledećih spratova. Na drugom spratu Sala dos Reis (kraljeva dvorana) otvara se na lođu sa pogledom na reku, dok se mali ugaoni kamin proteže od ovog sprata do kamina na trećem spratu u Sala das Audiências (sala publike). Plafoni sva tri sprata prekriveni su šupljim betonskim pločama. Kapela četvrtog sprata ima svodovani rebrasti plafon sa nišama koje su amblematične u manuelskom stilu, a podržane su izrezbarenim kutovima.

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ The Dock and Harbour Authority. Foxlow Publications, Limited. 1969. str. 335. 
  2. ^ a b v g UNESCO. „Monastery of the Hieronymites and Tower of Belém in Lisbon”. United Nations. Pristupljeno 7. 12. 2009. 
  3. ^ a b v g d Donald F. Lach (1994). Asia in the making of Europe. University of Chicago Press. str. 57—64. ISBN 0-226-46730-9. 
  4. ^ a b v g d đ e Turismo de Portugal (Portugal Tourism). „Torre de Belém”. Arhivirano iz originala 17. 7. 2011. g. Pristupljeno 7. 12. 2009. 
  5. ^ a b v g Walter Crum Watson (1908). Portuguese architecture. A. Constable & Co. Ltd. str. 181–182. Pristupljeno 14. 12. 2009. 
  6. ^ a b v g d đ IGESPAR – Instituto de Gestão do Património Arquitectónico e Arqueológico (Portuguese Institute of Architectural and Archaeological Heritage) (2006). „World Heritage: Jerónimos and Tower of Belém”. Arhivirano iz originala 7. 11. 2010. g. Pristupljeno 8. 12. 2009. 
  7. ^ a b v IGESPAR – Instituto de Gestão do Património Arquitectónico e Arqueológico, ur. (2011). „A Torre de São Vicente XVIII” (na jeziku: Portuguese). Lisbon. Arhivirano iz originala 2. 8. 2016. g. Pristupljeno 16. 7. 2011. 
  8. ^ Elisabeth Feist Hirsch (31. 7. 1967). Damião de Gois: The Life and Thought of a Portuguese Humanist, 1502–1574. Springer Science & Business Media. str. 197. ISBN 978-90-247-0195-7. 
  9. ^ a b v g d đ e ž z i IGESPAR –Instituto de Gestão do Património Arquitectónico e Arqueológico, ur. (2011). „Cronologia” (na jeziku: Portuguese). Lisbon. Arhivirano iz originala 2. 8. 2016. g. Pristupljeno 16. 7. 2011. 
  10. ^ Colum Hourihane (2012). The Grove Encyclopedia of Medieval Art and Architecture. Oxford University Press. str. 277. ISBN 978-0-19-539536-5. 
  11. ^ a b Justino Mendes de Almeida (1992). De Olisipo a Lisboa: estudos olisiponenses. Edições Cosmos. str. 45—46. ISBN 978-972-9170-75-1. 
  12. ^ „Tower of Belém”. World Monuments Fund. Pristupljeno 7. 4. 2010. 
  13. ^ a b IPPAR – Instituto Português do Património Arquitectónico (Portuguese Institute of Architectural Heritage) (2006). „IPPAR Services: Belém Tower”. Arhivirano iz originala 20. 12. 2009. g. Pristupljeno 9. 12. 2009. 
  14. ^ Paiva was the brother of King Manuel's tutor.
  15. ^ a b v g d đ e Ministry of Culture (2000). „History/Introduction”. Arhivirano iz originala 28. 9. 2009. g. Pristupljeno 7. 12. 2009. 
  16. ^ Society for the Diffusion of Useful Knowledge (Great Britain) (1835). The Penny cyclopædia of the Society for the Diffusion of Useful Knowledge. C. Knight. str. 172. 
  17. ^ Ministry of Culture (2000). „Conservation and Restoration: Restoration works timetable”. Arhivirano iz originala 28. 9. 2009. g. Pristupljeno 14. 12. 2009. 
  18. ^ João Pais (6. 10. 2011). The Paleogene and Neogene of Western Iberia (Portugal): A Cenozoic record in the European Atlantic domain. Springer Science & Business Media. str. 35. ISBN 978-3-642-22401-0. 
  19. ^ a b Mark Ellingham; John Fisher; Graham Kenyon (2002). The Rough Guide to Portugal (10th izd.). Rough Guides, Ltd. str. 97. ISBN 1-85828-877-0. 
  20. ^ Figueiredo; Aires-Barros; Basto; Graca; Mauricio (2007). R. Přikryl, ur. Building Stone Decay: From Diagnosis to Conservation. B.J. Smith. Geological Society of London. str. 99. ISBN 978-1-86239-218-2. 
  21. ^ Instituto Camões (2005). „The Star of Cabral”. Arhivirano iz originala 16. 07. 2011. g. Pristupljeno 8. 12. 2009. 
  22. ^ Martins, António. „Bandeiras navais históricas”. Bandeiras de Portugal (na jeziku: Portuguese). Bandeiras do Bacano. Arhivirano iz originala 23. 2. 2007. g. Pristupljeno 24. 2. 2007. 
  23. ^ DK Publishing (2012). Great Buildings. DK Publishing. str. 113. ISBN 978-1-4654-0774-0. 
  24. ^ a b „Order of the Knights of Christ”. Catholic Encyclopedia. Wikisource, The Free Library. 1913. Pristupljeno 8. 12. 2009. 
  25. ^ L. C. Rookmaaker; Marvin L. Jones; Heinz-Georg Klös; Richard J. Reynolds III (1998). The Rhinoceros in Captivity: A List of 2439 Rhinoceroses Kept from Roman Times to 1994. Kugler Publications. str. 80. ISBN 978-90-5103-134-8. 
  26. ^ Mary Ann Sullivan (2005). „Belém Tower (Torre de Belém)”. Pristupljeno 8. 12. 2009. 
  27. ^ Ministry of Culture (2000). „Tower Terrace”. Arhivirano iz originala 28. 9. 2009. g. Pristupljeno 8. 12. 2009. 
  28. ^ a b Ministry of Culture (2000). „Bulwark”. Arhivirano iz originala 28. 9. 2009. g. Pristupljeno 7. 12. 2009. 
  29. ^ Ministry of Culture (2000). „Chapel”. Arhivirano iz originala 28. 9. 2009. g. Pristupljeno 7. 12. 2009. 
  30. ^ Ministry of Culture (2000). „Bulwark terrace”. Arhivirano iz originala 28. 9. 2009. g. Pristupljeno 7. 12. 2009. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Turner, J. (1996), Grove Dictionary of Art, Macmillan Publishers Ltd., ISBN 1-884446-00-0 
  • Hancock, Matthew (2003), The Rough Guide to Lisbon, London: Rough Guides Ltd., ISBN 1-85828-906-8 
  • Weimer, Alois; Weimer-Langer, Britta (2000), Portugal, Basingstoke, England: GeoCenter International Ltd., ISBN 3-8297-6110-4 
  • Holanda, Francisco de (1986) [1571], Da Fábrica que Falece à Cidade de Lisboa (na jeziku: Portuguese), Lisbon 
  • Resende, Garcia de (1622), Crónica dos Valerosos e Insignes Feitos del Rei D. João II (na jeziku: Portuguese), Lisbon, str. 115 
  • „A Torre de Belém”, Serões (na jeziku: Portuguese), Lisbon, 1909, str. 419—426 
  • Santos, Reynaldo dos (1922), A Torre de Belém (na jeziku: Portuguese), Coimbra, Portugal 
  • Silva, Augusto Vieira da (1928), „Torre de Belém, Projectos de Remodelação no séc. XVI”, Revista de Arqueologia e História (na jeziku: Portuguese), 6, Lisbon 
  • Sanches, José Dias (1929), Apontamentos e Croquis à Pena Sobre o Mosteiro dos Jerónimos e Torre de Belém (na jeziku: Portuguese), Lisbon 
  • Sanches, José Dias (1940), Belém e Arredores Através dos Tempos (na jeziku: Portuguese), Lisbon 
  • Costa, Américo (1932), „Torre de Belém”, Dicionário Corográfico de Portugal Continental e Insular, 3, Lisbon 
  • Nunes, J. de Sousa (1932), A Torre de S. Vicente a Par de Belém (na jeziku: Portuguese), Lisbon 
  • Nunes, J. de Sousa (1959), A Torre de Belém (na jeziku: Portuguese), Lisbon 
  • Araújo, Norberto de (1944), Inventário de Lisboa (na jeziku: Portuguese) (fasc. 1 izd.), Lisbon 
  • Chicó, Mário Tavares (1948), A Arquitectura em Portugal na Época de D. Manuel e nos Princípios do Reinado de D. João III: O Gótico Final Português, o Estilo Manuelino e a Introdução da Arte do Renascimento (na jeziku: Portuguese), Porto, Portugal 
  • Ribeiro, Mário de Sampaio Ribeiro (1954), A Torre e a Fortaleza de Belém, Separata dos Anais (na jeziku: Portuguese), Lisbon 
  • Ministério das Obras Públicas, ur. (1960), Relatório da Actividade do Ministério nos Anos de 1959 (na jeziku: Portuguese), 1, Lisbon 
  • Gonçalves, A. Nogueira (1964), A Torre Baluarte de Belém, Sep. da Rev. Ocidente (na jeziku: Portuguese), 67, Lisbon 
  • Nunes, António Lopes Pires (1984), „As Fortalezas de Transição nos Cartógrafos do séc. XVI”, Livro do Congresso. Segundo Congresso sobre Monumentos Militares Portugueses (na jeziku: Portuguese), Lisbon, str. 54—66 
  • Dias, Pedro (1986), Os Antecedentes da Arquitectura Manuelina in História da Arte em Portugal (na jeziku: Portuguese), 5, Lisbon, str. 9—91 
  • Dias, Pedro (1988), A Arquitectura Manuelina (na jeziku: Portuguese), Porto, Portugal 
  • Néu, João B. M. (1994), Em Volta da Torre de Belém. Evolução da Zona Ocidental de Lisboa (na jeziku: Portuguese), Lisbon 
  • Moreira, Rafael (1994), „Torre de Belém”, O Livro de Lisboa (na jeziku: Portuguese), Lisbon 
  • IPPAR, ur. (2000), Torre de Belém, Intervenção de Conservação Exterior (na jeziku: Portuguese), Lisbon 
  • Aires-barros, Luís (april 2001), As Rochas dos Monumentos Portugueses: Tipologias e Patologias (na jeziku: Portuguese), 2, Lisbon 

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Kula Belem na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Кула_Белем&oldid=27677032”