Manastir Svete Petke Iverica

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Manastir Svete Petke „Iverica“
Manastirska crkva
Opšte informacije
MestoOstrovica
OpštinaGradska opština Niška Banja
Država Srbija
Koordinate43° 20′ 12″ N 22° 7′ 51″ E / 43.33667° S; 22.13083° I / 43.33667; 22.13083
Manastir Svete Petke Iverica na karti Srbije
Manastir Svete Petke Iverica
Manastir Svete Petke Iverica
Manastir Svete Petke Iverica na karti Srbije
Vrsta spomenikamanastir
Vreme nastanka14. vek
Tip kulturnog dobraSpomenik kulture
Stepen zaštiteSK 238, Službeni glasnik SRS 28/83
VlasnikEparhija niška
Nadležna ustanova za zaštituZavod za zaštitu spomenika kulture

Manastir Svete Petke „Iverica“ je srednjovekovni srpski manastir iz prve polovine 14. veka. Nastao je u vremeStefan Uroš V. Manastir se nalazi u ataru Ostrovice u oštini Niška Banja na oko 20 km, istočno od Niša prema Pirotu, u središnjem delu Sićevačke klisure, na desnoj obali reke Nišave.[1][2][3] Predstavlja nepokretno kulturno dobro kao spomenik kulture.

Manastir Svete Petke „Iverica“ poznat je kao prvi i jedini vojni manastir, u srpskoj pravoslavnoj crkvi i nosio je naziv — Kraljevski srpski vojni manastir „Sveta Petka Iverica“.

Status i stepen zaštite[uredi | uredi izvor]

Zbog svog istorijskog, arhitektonskog i verskog značaja manastir Sv. Petke „Iverice“ u Ostrovici proglašena je rešenjem Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Srbije SK 238, Službeni glasnik SRS 28/8301 br. 965/02, od 18. 12. 1963. i 28/83, za spomenik kulture od velikog značaja, i upisana je u Centralni registar spomenika kulture u Republici Srbiji.

Nadležni zavod koji vodi lokalni registar i brigu o ovom lokalitetu je: Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš.[4]

Položaj i karakteristike manastirskog kompleksa[uredi | uredi izvor]

Manastir Svete Petke Iverica, nalazi se u turistički najinteresantnijem i najlepšem četvrtom (kanjonskom) delu Sićevačke klisure, dugom 5,5 km, poznatom pod imenom Gradištanski kanjon. Kanjon obuhvata prostor od železničkog mosta na Nišavi kod naselja Ostrovica, gde pruga prelazi na levu obalu reke, do Belopalanačke kotline.[5]

Geografski položaj
  • Severna gografska širina: 40° 35′ 28"
  • Istočna geografska dužina: 22° 01′ 05"
  • Nadmorska visina: 260 m

Manastirski kompleks Sveta Petka Ivarica, usečen je, na ulazu u Gradištanski kanjon, u stenska mase severne strane kanjona, koji je na tom delu visok 360 m i širok samo 50 m, na desnoj obali reke Nišave, 100 m severno od međunarodnog magistralnog puta i železničke pruge, Niš—Sofija—Istanbul, 22 km od Niša i 12 km od Niške Banje. Na tom mestu međunarodna železnička pruga sa desne obale Nišave prelazi na levu i nakon prolaska kroz četiri tunela napušta Sićevačku klisuru. Takođe, uz desnu obalu Nišave počev od Manastira Sveta Petka Ivarica, u Gradištanskom kanjonu, uzvodno prema Crvenoj Reci, prosečen je, i jednim delom izgrađen kroz 13 tunela, ukupne dužine 1.045 m, međunarodni put, E-80, Niš—Sofija—Istanbul.[5]

Manastir Svete Petke „Iverica“ je među objektima materijalne i duhovne kulture (od posebnog značaja) u Sićevačkoj klisuri (jednom, malo spominjanom, stecištu monaških zajednica u Srbiji, nekoj vrsti male „svete gore“, u teškim vremenima turske okupacije).[6]

Uslovi za nastanak Manastira[uredi | uredi izvor]

Sićevačka klisura, probojnica reke Nišave, neprohodna sve do pred kraj 19. veka kada je ovaj prostor oslobođen od viševekovnog ropstva od Osmanskog carstva i kroz njene tesnace i krečnjačke gromade probijena pruga Niš—Sofija, u svojim živopisnim predelima i zabitima skrivala je vekovima, iako „skromnih razmera i nenametljivog izgleda“, značajna materijalna i kulturna svedočanstva srednjovekovne prošlosti Niša, Nišavlja i Južne Srbije.[7] Na ovo je uticala činjenica da je još iz doba Rimskog carstva Sićevačka klisura predstavljala za graditelje puteva nesavladivu prepreku, pa su je svi magistralni putni pravci uključujući tu i čuveni Via Militaris zaobilazili sa njene južne strane, preko planine Kunovice.[8]

Na ovoj planini 2. januara 1444. godine Srpska i Ugarska vojska predvođena Đurađ Brankovićem i Jankom Huvadinom u svom poslednjem pokušaju da spreči osmanlijsku vojsku u njenom osvajačkom pohodu na Balkan, uspela je da u samom središtu Kunovice, razbije i zaustavi Osmanlije.[9][10] I pored prvih uspeha Srpska i Ugarska vojska, pod najezdom sve brojnije osmanlijske vojske, povlače se sa prostora nišavlja i njegovi stanovnici padaju pod viševekovno ropstvo Osmanlijskog carstva.[11]

Takođe i za graditelje puteva iz vreme Osmanlijaskog carstva Sićevačka klisura je ostala nesavladiva prepreka pa je ostala po strani važnih puteva, ili Carigradskog druma, koji je preko Kunovice išao skoro potpuno istom trasom kao Via Militaris.[12] To je stvaralo idealne uslove da se život u nepristupačnim gudurama Sićevačka klisura odvijao u znaku duhovnog mira oslobođenog od straha, posebno u ratnim vremenima i viševekovnog ropstva Srbije pod Osmanlijskim carstvom.[13]

Taj njen unutrašnji mir privlačio je mnoge duhovnike, sa raznih prostora Balkana. Tako je sredinom 15. veka, počelo naseljavanje Sićevačke klisure monasima koji su bežali sa Istoka prema Zapadu, pred naletom Osmanlija. Među njima su bili monasi; Grci, Rusi, Bugari, ali i Srbi sa Svete gore. Sve brojniji monasi su u skrovitim i gotovo mitskim predelima Sićevačke klisure gradili su brojne manastire, crkve i crkvišta, želeći da u njima dostignu „duhovne visine“ (istovremeno štiteći sopstvene živote od terora Osmanlija).

Tako je prostor Sićevačke klisure postao crkveno središte, sa 20 manastira, crkava i crkvišta, i peto stecište monaških zajednica, neka vrsta male „svete gore“, u kojoj su se knjige pisale i oslikavale, crkve i manastiri obnavljali ili iz osnove gradili i živopisali.[14][15]

Ova duhovna, stecišta kod okolnog stanovništva osmislila su mnoge legende o tajnovitim i gotovo mitskim predelima Sićevačke klisure. Jedno od njih je da su Manastiru Svetae Petke osmanlije u znak odmazde, prema nepokornom stanovništvu, pred vratima manastirskog hrama živo zakopale dvanaest devojaka.“ Pri izgradnji nove crkve, otkopani su i pronađeni ostaci nakita i kosti, što potvrđuju da ovo nije samo „obično narodno predanje“.[16]

Na sve veći značaj Sićevačke „svete gore“ uticala je i činjenica da je u vreme vladavine Osmanlijskog carstva Niš bio administrativni i verski centar carevine, koja je ograničavala sve nemuslimanske vere, tako da se verski i kulturni život Srba i drugih hrišćana, nije mogao da odvija u samom gradu, pa je veliki broj monaha, preneo duhovni život u mir bespuća Sićevačke klisure.[17] Takođe su imućniji Srbi iz Niša i okoline vodili brigu o crkvama i manastirima i nastojali da što dalje od Osmanlija u miru i bezbedno, obavljaju pravoslavne verske obrede.

Za sve vreme vladavine Osmanlija dizane su bune i ustanci, pa su se po bespućima Sićevačke klisure i u njenim manastirima krili i mnogi ustanici i hajduci, što je još više jačalo crkve i manastire.[18]

Manastirski kompleks Sveta Petka Ivarica, usečen je, u stensku masu visoku 360 m na ulazu u Gradištanski kanjona Sićevačke klisure, pored magistralnog puta i pruge Niš—Sofija

Istorija nastanka prvobitne crkve[uredi | uredi izvor]

Od 1886. do 1887. inžinjerske jedinice srpske vojske, gardile su prugu kroz Sićevačku klisuru, a pored nje i crkvu Svete Petke u Ostrovici.
Spomen ploča sa zapisima o gradnji hrama
Manastirska crkva (delo srpskih vojnika) sa kupastom kamenom kapelom iz davnih vremena.

Istorija nastanka prvobitne Crkve manastira Svete Petke u Ostrovici, nije do kraja istražena. To što je uz ime svetiteljke Svete Petke dodato „Iverica“, upućuje na pretpostavku da su stari manastir osnovali monasi iz gruzijskog manastira Iviriona sa Svete gore. Po svoj prilici, s kraja 14. ili s početka 15. veka, kada je Osmansko carstvo bilo najjačae. Bežeći ispred Osmalijske sile po balkanskim zemljama, mnogi monasi iz tada okupiranih balkanskih zemalja, kao i oni sa Svete gore i manastira Iviriona, bili su prinuđeni da se povuku iz svojih svetilišta. Utočište su našli u neprohodnoj Sićevačkoj klisuri, gde su pored još nekoliko manastira osnovali i Manastir Sveta Petku, na ostacima starog, opustelog manastira, za koji nisu znali kako je i kada nastao.[14]

Bila je to samo jedna od bezbroj svetinja, (manastira, crkava i crkvišta), u Sićevačkoj klisuri, koje se danas pominju kao Kolonija ruskih monaha u Sićevačkoj klisuri. Sećanje na njih narod je sačuvao tako što je manastiru Svete Petke, dodao nazive Iverica ili Iverac, po manastiru Ivarionu.[14]

U jednom od turskih popisa u vreme sultana Mehmeda III (1595—1603), Manastir Svete Petke se poslednji put pominje, s kraja 16. veka, „kao dužnik desetka na žito, voće, košnice, od mlinova i ostalog u ukupnom iznosu od 500 akči.“ Iznos nameta govori da se u to vreme radilo o dobrostojećem manastiru.[19]

Manastir su Osmanlije srušile za vreme jednog velikog narodnog sabora u 16. veku, koji im nije bio po volji i sve do s kraja 19. veka, videle su se samo ruševine starog manastira Svete Petke. Predanje kazuje da su Turci na prostoru crkve žive sahranili 12 mladih devojaka. Crkva ih je svrstala u svetice.

Od prvobitnog manastira danas je vidljiva samo mutvak-odžaklija starog manastirskog konaka i impozantna zarubljena kamena piramida, što svedoči o starosti manastira. U otkopanim starim temeljima manastirske crkve, s kraja 19. veka, otkrivena su tri sloja gradnje i pronađeni predmeti iz različitih perioda — koplja, strele, oklop, novčić iz vremena kralja Uroša I — što dodatno govori o starosti i razaranjima prvih hramova na ovom Manastirskom prostoru.

Poslednji put Crkvu Svete Petke, koja u tom obliku i danas postoji, na temeljima starijeg hrama koji su izgradili Mrnjavčevići, na prethodnim temeljima još starije bogomolje, a potom i monasi iz Ivariona, po četvrti put podigle su 1898. godine inžinjerijske jedinice srpske vojske, koje su pripremale teren za prokopavanje tunela i prolaza za put i prugu kroz Gradištanski kanjon Sićevačke klisure.

Na važnom zadatku za razvoj putne mreže Srbije u 19 veku, inžinjerci vojske Srbije su primili vest da je kralj Aleksandar I spasen sigurne smrti u moru, kod Bijarica, u Francuskoj i tim povodom započeli obnovu crkve. Kako stoji na spomen tabli graditelja crkve oni su ovaj objekat izgradili:

Pored podataka zapisani na spomen-ploči postavljenoj na zapadnom zidu pored ulaza u hram, o gradnji crkve govori i knjiga, Žitije svetih, manastira Sveta Petka u Ostrovici, koju je uspeo da sačuva i zaštiti Jeromonah Stefan, iz Manastira Uspenije Presvete Bogorodice u Veti, koju je o trošku manastira ukoričio u Beogradu. U ovoj knjizi, koja je ujedno i jedini svojeručni tekst graditelja crkve Sveta Petke u Ostrovici, inžinjerijskiog kapetana Živojina Damnjanovića, na prvoj strani knjige plavim mastilom, na godišnjicu osvećenja crkve Sveta Petka 1899. godine u Ostrovici zapisano je:[20]


Manastirsku crkvu projektovalo je Ministarstvo građevina. Glavni arhitekta hrama bio je Svetozar Ivačković iz Beograda. Finansijsku pomoć za njenu izgradnju dao je i sam kralj Aleksandara I.

Jedini vojni manastir u Srbiji[uredi | uredi izvor]

Jedne od svetkovina u manastiru s kraja 19. veka

Od osvešćenja 1898. godine pa sve do 1903. godine manastir je u posedu vojske Srbije i u njemi su versku službu vršili vojni sveštenici, što potvrđuje ukaz kralja Aleksandra I od 19. februara 1901. godine kada je za starešinu manastira postavljen vojni sveštenik. Manastir je u tom periodu nosio ime Kraljevski srpski vojni manastir Sveta. Petka Iverica. Puni naziv manastira vidi se na manastirskom pečatu, kojim je overen jedan od telegrama iz 1903. godine. Ovaj podatak je zanimljiv jer u istoriji srpske pravoslavne crkve nije poznat sličan primer.[15]

Da je Manastir Svete Petke „Iverica“ bio prvi i jedini vojni manastir u Srbiji, postoji više materijalnih dokaza;[15]

  • Sačuvan je ukaz kralja Aleksandra I Obrenovića, kojim se za „starešinu manastira vojnog Sveta Petka postavlja vojni sveštenik g. Žunić“. Ovaj dokument datiran, 19. februar 1901. godina.
  • Telegramu od 29. maja 1903. godine, u kome se potčinjene jedinice obaveštavaju o pogibiji kralja Aleksandra i kraljice Drage, i u kome se na manastirskom pečatu kojim je telegram overen, nalazio, tadašnji puni naziv manastira — Kraljevski srpski vojni manastir Sveta Petka „Iverica“.

Od osvećenja do Majskog prevrata 1903. godine, manastir je bio u vlasništvu Srpske vojske, kada prelazi u vlasništvo Eparhije niške.

Arhitektura i freskodekoracija[uredi | uredi izvor]

Unutrašnjost hrama sa ikonostasom
Arhitektura

Crkva je sazidana, po tipskom projektu onovremenog ministarstva građevina, u srpsko-vizantijskom stilu. Ona je u arhitektonskom smislu jednobrodna građevina, sa polukružnom apsidom na istoku, čiji zidovi zbog naizmenične upotrebe dvobojne dekoracije, podsećaju na kamena i opeku. Iznad naosa uzdiže se kupola na osmostranu tamburu.

U hram se ulazi sa zapadne i južne strane, kroz lučne ulazne otvore, čije su arhivolte zrakasto ukrašene. Crkva je dobro osvetljena kroz četiri prozora u obliku bifora na naosu, tri jednostavna na apsidi, i po jednim na svakoj strani tambura. Svi prozorski otvori su lučno završeni i nadvišeni arhivoltama u plitkom reljefu.

Pored crkve nalazi se izdvojeni zvonik iz 1898. godine, sa tri zvona teška 400 kilograma.

Na južnoj granici manastirskog dvorišta skoro uz sami ogradu pored magistralnog puta Niš—Sofija izgrađena je velika, kupasta stena, od polutesanog kamena, pretvorena u kapelu. Ona je jedna je od retkih preostalih dokaza, o ovom manastiru iz davnih vremena.

Pored crkve, nalazi se manastirsko groblje, na kome je sahranjeno nekoliko inženjeraca, poginulih na probijanju tunela kroz Sićevačku klisuru, u vreme gradnje crkve.

Freskodekoracija

Unutrašnjost crkve Manastira Svete Petke „Iverice“ nije živopisan, samo je na tavanici plavo nebo oslikano zvezdama. Postoji i jedna freska na kojoj je prikazana „Bura na moru“, bez većeg umetničkog značaja sa namerom da podseća na događaj povodom koga su inžinjerci srpske vojske podigli manastirsku crkvu. Spolja, sa zapadne strane hrama uočljiv je lik Svete Petke naslikan na limu.

Ikonostas koji je postavljen odmah po završetku gradnje hrama, oslikao je Milutin Marković, profesor crtanja Gimnazije „kralj Milan I” iz Niša. Marković je ikonostas naslikao najverovatnije po ugledu na ikonostase ruskih crkava.

Ugroženost[uredi | uredi izvor]

Kamenolom koji je otvoren u Ostrovici 1886. godine, na samo 200 metar vazdušne linije, neprestano već više od 125 godina ozbiljno ugrožava manastir i njegove objekte i šumsku i biljnu vegetaciju u njegovom okruženju, kamenom prašinom, vibracijama i „letećim“ kamenjem izazvanim miniranjem stena.[21]

Zavod za zaštitu prirode iz Niša uočio je i negativan uticaj saobraćaja (jer uz sam manastir prolazi magistralna saobraćajnica Niš—Sofija), koji takođe vibracijama i aerozagaljenjem ugrožava manastirski kompleks.

Puštanjem u saobraćaj 9. novembra 2019. godine istočnog kraka autoputa E-80, koji zaobilazi sa južne strane Sićevačku klisuru značajno će biti umanjen negativni uticaj stare (nekada magistralne) saobraćajnice Niš — Sofija kroz Sićevačku klisuru, na infrastrukturu Manastira Svete Petke Iverica, pre svega smanjenjem vibracija i aerozagađenja.[22]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Izvori[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Janićijević J, Kulturna riznica Srbije, Idea, Beograd, 2001.
  2. ^ „Manastir Sićevo — Spomenici kulture u Srbiji”. SANU. 
  3. ^ Manastir Sićevo, Pristupljeno 12. 4. 2013.
  4. ^ Mirčetić D. Ž. (2002). Istorijski arhiv Niš 1948-1998. Niš: Vuk Karadžić
  5. ^ a b Simonović, Dragoljub; Ćirić, Jovan (1995). Enciklopedija Niša: Priroda, prostor, stanovništvo. Ǵradina. 
  6. ^ Šuput M, Srpska arhitektura u doba turske vlasti 1459 — 1690, Beograd 1984, 35.
  7. ^ Janković T, Istorija razvitka Nišavski doline, Beograd, 1909, 55.
  8. ^ Zirojević O, Carigradski drum od Beograda do Sofije (1459—1683), Zbornik istorijskog muzeja Srbije 7, (Beograd 1970), 35.
  9. ^ Mijatović, Čedomilj (1882). Despot Đurađ Branković: Od prvog oslobođenja od turaka godine 1444 do smrti Đurđeve godine 1456. Štampano u Državnoj štampariji. 
  10. ^ Stojanović K, Stari srpski hrisovulji, akti, biografije, letopisi, tipici, zapisi i dr, Spomenik SKA 3, Beograd 1890. 141, 152.
  11. ^ Novaković, Stojan (1893). Srbi i turci XIV i XV veka: istorijske studije o prvim borbama s najezdom turskom pre i posle boja na Kosovu. Štampano u Državnoj štampariji. 
  12. ^ Zirojević, Olga (1976). Carigradski drum od Beograda do Budima u XVI i XVII veku. Institut za izučavanje istorije Vojvodine. 
  13. ^ Kostić, M., O ulozi i značaju Sićevačke klisure za saobraćaj, naseobine i ljudska kretanja, ZRPMF 2, Beograd 195.
  14. ^ a b v Rakocija M, Manastir Sv. Bogorodice u Sićevačkoj klisuri, Niš 2007.
  15. ^ a b v Rakocija, Miša (1998). Manastiri i crkve grada Niša. Prosveta. 
  16. ^ Kanic F, Srbija, zemlja i stanovništvo II, Beograd 1985, 555
  17. ^ Marković V, Pravoslavno monaštvo i manastiri u srednjovekovnoj Srbiji, Sremski Karlovci 1920, 125-7,
  18. ^ Bojanić, D. (1995). Niš do velikog rata 1683, Istorija Niša, knj. I. Niš: Gradina i Prosveta.
  19. ^ Spomenik. Naučno delo. 1991. 
  20. ^ Bratislav Petrović Braca Manastir uspenije presvete Bogorodice u Veti, C-print, 2012, Elektronsko izdanje.
  21. ^ Stevanović, V., Vasić, V. (1995): Pregled antropogenih faktora koji ugrožavaju biodiverzitet Jugoslavije. — In : Stevanović, V., Vasić, V. (eds.) : Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja. — Biološki fakultet i Ecolibri, Beograd. str. 19—37.
  22. ^ S., M. „Otvoren istočni krak Koridora 10”. Južne vesti, od: 9. 11. 2019. Pristupljeno 20. 11. 2019. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Manastir Svete Petke Iverica na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Манастир_Свете_Петке_Иверица&oldid=27603017”