Medijana (Niš)

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Medijana (Mediana)
Arheološki park Medijana
MestoNiš Srbija
Sagrađen3. vek - 4. vek
GraditeljKonstantin Veliki
Tip strukturepalata
Za drugu upotrebu, pogledajte članak Medijana.

Medijana, rimska Medijana (lat. Mediana) danas arheološki park u istočnom delu Niša, na pola puta za Nišku Banju, u vreme vladavine cara Konstantina Velikog, rimsko naselje ili kompleks letnjih rezidencija tipa urbanih vila i veliko poljoprivredno gazdinstvo, otvorenog tipa, pokraj puta, koji je od Naisa vodio ka istoku, prema Serdici i dalje prema Konstantinopolisu. Naselje je nastalo na samom kraju 3. ili početkom 4. veka.[1][2][3][4]

Od rimske Medijane treba razlikovati arheološko nalazište „Medijana grupe“ (glavno arheološko nalazište iz bronzanog doba u naselju Brzi Brod, koja je u neposrednoj blizini rimske Medijane).[5]

Vojni pohodi, duhovna previranja, kulturne promene i institucija stvaranja velikih gazdinstava, tipa urbanih vila i palacijalnih kompleksa van gradskog jezgra od strane careva i bogatih građana u antičkom Rimu, otvorila je i put u izgradnji sličnih gazdinstava i vila, sa vrtnim okruženjem, ne samo u Rimu, već i duž čitavog Rimskog carstva.[6] Vezanost za mesto rođenja i posede zemlje, kao i osećaj pripadnosti poreklu sa sela, i neodoljiva strast prema pokazivanju stečenog bogatstva, i njegovom uvećavanju, bio je pravi izazov u stvaranju nove umetnosti – umetnosti izgradnje velelepnih vila sa bogato uređenim vrtovima, u kojoj su se nesebično takmičili rimski carevi ali i njihovi imućni građani.[7]

Istom uticaju podlegao je i izvesni Remetalk (lat. Roimetalkes), sa titulom (grč. ‛ο διασημότατος), koju su obično nosili pripadnici viteškog ranga, i koja se u nekim drugim antičkim gradovima sreće uz imena guvernera provincije (Pautalija, Tomis), bliski prijatelj Konstantina Velikog, koji je u carevom, rodnom Naisu u 3. veku započeo gradnju velelepnog kompleksa na prostoru Medijane.[8]

Arheološki park Medijana je nakon što je deset godina bio zatvoren zbog različitih radova, novih iskopavanja, konzervacije mozaik i izgradnje pristupnih staza, ponovo otvoren za posetioce krajem decembra 2022. godine,[9]

Status i kategorija zaštite[uredi | uredi izvor]

Arheološko nalazište “Medijana - Bresje” je na osnovu Rešenja o zaštiti Zavoda za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture NR Srbije, br. 220/49 od 9. februara 1949. godine,[10] utvrđeno za nepokretno kulturno dobro. Odlukom Narodne skupštine SR Srbije br.29, od 29.03.1979. godine. Da bi 19. decembra 1981. godine, bilo kategorisano kao „nepokretno kulturno dobro od izuzetnog značaja”, i pod brojem AN 22 uvedeno je u centralni registar spomenika kulture u Republici Srbiji.[11]

Ovim aktima uspostavljena je njegova pravna zaštita, što svakako predstavlja važan vid zaštite nepokretnog kulturnog nasleđa i osnov za dalja delovanja na njegovom očuvanju i promociji. Utvrđivanjem za nepokretno kulturno dobro od izuzetnog značaja, nalazište je dobilo na važnosti, a naučnim i stručnim ustanovama otvoren je put da temeljnije pristupe analizi istorijskih i društvenih okolnosti u kojima je ovo predgrađe antičkog Naisa nastalo i živelo.[10]

Nadležni zavod koji vodi lokalni registar i brigu o ovom arheološkom lokalitetu je: Zavod za zaštitu spomenika kulture Niš.

Namena[uredi | uredi izvor]

Poljoprivredno dobro i distributivni centar Municipijuma Nais

Sagrađena 3,5 rimske milje od Naisa, pored leve obale reke Nišave Medijana je prvobitno bila (lat. suburbium) „poljoprivredno gazdinstvo – fundus (vojno, carsko, gradsko ili veleposedničko), sa stambenim i ekonomskim zgradama prilagođenim potrebama ekonomike“ sa distributivnim centrom za hranu za Municipijum Nais, stari kasnoantički grad i vojni logor, koji je u tom periodu bio veći od sadašnjeg Niša.[2][12] Ovakva gazdinstva su u antičkom periodu skoro svuda po Carstvu podizana pored važnih komunikacija sa ciljem da snabdevaju gradove ili širu teritoriju.

Letnjikovac za odmor, uživanje i lečenje i privremeno boravište rimskih careva i visokih državnih službenika

U 4. veku Medijana menja namenu i postaje letnjikovac i luksuzno predgrađe Naisa, u blizini termalnih izvora Niške Banje.

Tako je Medijana od poljoprivrednog gazdinstva postala i velelepni letnjikovac, sa pratećim vilama, kitnjasto ukrašenom mozaicima, freskama i majstorski modelovana skulpturama, vrtovima i drugim objektima, za uživanje, koju je najverovatnije koristio Remetalk, koji se kao namesnik provincije imao o njoj brinuti, i koji je Medijanu verovatno koristiti kao svoju rezidenciju, a po potrebi je ustupao rimskim carevima i njihovim porodicama i državnim službenicima, koji su povremeno odsedali kraće ili duže vreme za vreme obavljanja važnih državničkih funkcija u Naisu, ili kao privremeno boravište za vreme njihovog oporavka i lečenja primenom termalnih voda Niške Banje. Medijana je bila i Konstantinovo privremeno boravište, obzirom da je često boravio u rodnom gradu.[2][13]

Položaj, teritorija i status[uredi | uredi izvor]

Antički grad Nais, nastao je i razvijao se tokom šest vekova (a Medijana u njemu s kraja 3. i u 4. veku), u prostranoj kotlini, oivičenoj sa svih strana obroncima visokih planinskih venaca, koju poprečno i uzduž presecaju Nišava i Južna Morava, i svojim dolinama je povezuju sa susednim kotlinama i udolinama centralno-balkanskog prostora.[14]

Ovakav geografski položaj uslovio je da se Nais i Medijana nađu na čvorištu transbalkanskih saobraćajnica koje su, kako u antici, tako i danas prateći doline većih i manjih reka, Nais i Medijanu „smestili“ na raskrsnicu važnih drumskih i rečnih puteva Balkanskog poluostrva koji su komunikacijski povezivali zapadno-evropske zemlje sa Orijentom i oblasti Podunavlja sa Jadranskim i Jonskim morem.[15]

Nais i Medijana u njemu, u Rimskom carstvu zauzimali su središnji položaj u rimskoj provinciji Dardaniji [a] kasnije Gornjoj Meziji (lat. Moesia Superior) koja je u 1. veku p. n. e. organizovana na tlu centralnog Balkana, u slivu Morave, približno na prostoru današnje Srbije.

Položaj Naisa i Medijane u njemu (uokvireno plavom bojom) na Pojtingerovoj tabli. Okvirno se može zaključiti da se teritorija Naisa na severu pruža do mutatio Sarmatorum kod Ražnja, na jugu obuhvata mesto Ad Herculem kod Žitorađe. Na istoku se oblast Naisa graničila se teritorijom Remezijane, verovatno na potezu prirodne granice koju čini Sićevačka klisura

Iz pravca Beograda kroz Nais, a pored Medijane u pravcu istoka prolazio je stari trgovački i vojni put (lat. via militaris), magistralni pravac koji je iz Singidunuma i Viminacijuma vodio preko Naisa nišavsko-maričkom magistralom u Serdiku i Konstantinopolj.[2][4]

Mikro lokacija[uredi | uredi izvor]

Medijana (kao jedno od najznačajnijih gradski naselja Naisa), je smeštena u jugoistočnom delu Niške kotline, izvan gusto naseljenog i urbanizovanog gradskog jezgra, istočno od centra Naisa na oko tri rimske milje.[b] Ona je imala najveću površinu meću naseljima u okolini Naisa, sa velikim brojem građevina, koje je odvajao široki međuprostor, bašta i poljoprivrednog imanja.[1]

Naselje Medijana sa vilama i pratećom infrastrukturom razmeštena je na površini od približno 40 ha, značajno većoj od rimskog Naisa (koja zajedno sa tvrđavom, nije prevazilazila 20 do 25 ha), na prostranoj lesnoj zaravni, ili srednjem terasnom nivou rečne doline Nišave visokom 35 metara i južnim obroncima niške kotline.[16] Dosadašnjim istraživanjem utvrđeno je postojanje preko 80 objekata na ovom prostoru, a sama Medijana se prema procenama niških arheologa najverovatnije prostire i mnogo dalje nego što je to trenutna zona zaštite ovog arheološkog lokaliteta [v].

Ovaj prostor ograničava reka Nišava sa severne, podnožja brežuljaka Seličevice sa južne, vojni logor Nais u doba Rimljana, a danas urbano jezgro Niša, se zapadne i Kutinska reka sa istočne strane. U blizini Medijane nalaze se termalni izvori, veoma lekovite radioaktivne, slabo zemno-alkalne vode Niške Banje, sa kojih su akvaduktom snabdevane terme ovog letnjikovca.[17]

Objekti na Medijani nisu bili razmeštani jedan uz drugi, već ih je delio široki međuprostor, sa baštama ili poljoprivrednim imanjima i šumama. Središte naselja-letnjikovca najverovatnije se nalazilo oko današnje zgrade muzeja arheološkog parka Medijana.[16]

Društveni uslovi u kojima je nastala Medijana[uredi | uredi izvor]

Postepenom romanizacijom, odnosno planskim naseljavanjem rimskih građana u pojedine oblasti novookupiranih oblasti Dardanije u 1. veku n. e., formiraju se gradski centri sa ograničenom samoupravom. Veoma rana romanizacija dardanskih oblasti proistekla je, pre svega, iz povećanih potreba Rimske imperije za rudama, i drugim prirodnim bogatstvima kao što su: plodne doline reka Nišave i Morave, i obilje termalnih izvora pogodnih za banjska lečilišta (Niška Banja, Medijana, Kuršumlijska Banja). Ipak, najveći broj naselja nastao je duž magistralnih i lokalnih puteva.

Tako je u antičkom periodu, u današnjoj Niškoj kotlini, na desnoj obali reke Nišave, na raskršću magistralnih transbalkanskih puteva koji su prolazili Dardanijom, nalazio se predrimski grad, današnji Niš, obnovljen od strane Rimljana, posle njihove pobede nad Dardancima. Najverovatnije s početka 1. veka, Rimljani su na prostoru drevnog grada, podigli vojno utvrđenje koje se u antičkim izvorima pominje kao Nais (lat. Naissus), „Vilin grad“.[1] U Naisu je formirana niška kohorta Prvi Dardanorum 169. posle Hrista sa oko 1000 ljudi.[g][18]

Naziv grada Naisa potiče još iz predrimskih vremena, od autohtonog stanovništva, koje je pre dolaska Rimljana živelo na ovom području: Dardanaca, Tračana ili Kelta. O nastanku imena Naisusa ima više mišljenja i teorija, ali se većina vezuje za reku Nišavu. Po jednima, ime Nais dali su Kelti, po Nišavi („Vilinoj reci“), u kojoj su se prema verovanju naroda pojavljivale vile.[19]

U 3. veku posle Hrista Medijana je bila u sastavu Dardanije, koja nije činila zasebnu provinciju, već je bila deo provincije Mezije (posle Gornje Mezije). Da bi krajem 3. veka bila u sastavu posebne provincije, Dakije, kojoj je pripao Nais.[20]

Grad, je poznat iz istorijskih izvora, kao mesto gde su rođeni prvi hrišćanski car Konstantin Veliki i Konstancije III, gde su boravili Konstancije Hlor, na usponu svoje vojne karijere i Licinije, u vreme sukoba sa Konstantinom 316—317. godine, i u kome su se kraće ili duže zadržavali Konstantin Veliki i njegovi naslednici - Konstans i Konstancije II, Julijan Apostata, Valens i Valentinijan I. [21][22][23][24][25]

U osvajanjima Rimljana, kao logistička baza, Nais je imao važnu ulogu: za prikupljanje vojnih trupa iz južnih krajeva, njihov smeštaj i snabdevanje raznim ratnim potrebama.

Prema nekim mišljenjima, koja se baziraju na prilično slabim argumentima, u Naisusu su boravile legije još u doba Avgusta, pre njihovog premeštanja na Dunav. Poznato je, naime, da su IV skitska i V makedonska legija (legio IV Scythica i legio V Macedonica) premeštene na Dunav 15. godine posle Hrista i da su pre ovog datuma bile stacionirane negde u unutrašnjosti Balkana, severno od Makedonije, na terenu pogodnom za odbranu južnih provincija. Usled njegovog centralnog položaja i pogodnih komunikacija, pomišljalo se da je Naisus mogao biti logor u kome su ove jedinice boravile, a svojevrsna potvrda za takvu pretpostavku temeljila se na pravcu puteva koji Dunav, preko Naisa, vezuju za Lisus (Lješ), luku na Jadranskom moru. Ti drumovi su obilazili neke važne centre u Dardaniji, Skupi i Ulpijanu, koji su postojali u drugoj polovini 1. veka, iz čega proizlazi da je Nais mogao da bude organizovan kao vojna baza pre osnivanja pomenutih gradova.[26]

Najverovatnije pod Markom Aurelijem, u vreme markomanskih ratova, kada je porastao vojnički značaj i kada je postao važna baza i središte za organizovanje odbrane šireg regiona, Nais je stekao status Municipijuma. Ne može se sa sigurnošću tvrditi kada je to postao, ali ono što je sigurno to je da je Nais to bio s kraja 2. veka, kada je i romanizovan. Kao rimski grad i Municipijum, sa određenim samoupravnim pravima, Nais se pominje u jednom natpisu iz 2 veka.[d][18]

U narednim decenijama, sve do sredine 3. veka, zahvaljujući povoljnom geografskom položaju, na raskrsnici puteva lat. Viminacium—Naissus—Serdica—Constantinopolis, Naissus—Ratiaria, Naissus—Lissus, Naissus—Scupi,[27] Nais je postao boravište veterana i njihovih porodica, vojnika, trgovaca i drugih doseljenika, a u njemu je bilo stacionirano i značajno vojno obezbeđenje.[28][29]

U drugoj polovini 2. veka, a naročito u prvim decenijama 3. veka, Nais je dostigao visok stepen razvoja i postao jedan od četiri najveća grada u provinciji Dardaniji. Iz municipijuma – slobodnog i samoupravnog grada, Nais prerasta u rimski kastrum – značajno ekonomsko, političko i kulturno središte rimske provincije Mezije. „U tom razdoblju istorije grada postavljeni su i temelji za razvoj kasnoantičkog i vizantijskog Naisa.“[7]

Jedan od važnih događaja, odigrao se u periodu vladavine Klaudija II, koji je 269. pobedio Gote u okolini Naisa. Njegova pobeda snažno je odjeknula u gradu i uticala na njegovu dalju sudbinu

Zahvaljujući navedenim događajima i povoljnom geografskom položaju, sa sve brojnijim stanovništvom, jakom privredom i poljoprivredom, Nais je predstavljao značajan vojni, ekonomski i politički centar prostranog regiona koji mu je gravitirao. U tom periodu on je bio i jedan od prvih gradova Rimskog carstva u kome se razvilo hrišćanstvo, a u 6. veku i važan verski centar i episkopsko sedište.[30]

Medijana od nastanka do kraja 4. veka[uredi | uredi izvor]

Opredeljena kao predgrađe Niasa, izvan njegovih gradskih zidina, Medijana je lokalizovana u jugoistočnom delu plodne Niške kotline i nije bila opasana utvrđenjem. To ukazuje da je ona nastala u vreme punog razvoja i vojne nadmoći antičkog Naisa (između 2. i 4. veka) kada je grad, zahvaljujući povoljnom geografskom položaju na Balkanu, bio važan vojno-politički i ekonomski centar, nastao na raskrsnici putevi sa raznih strana Rimskog carstva.

Bronzana glava Konstantina Velikog otkrivena prilikom izgradnje novog gvozdenog mosta kod niške Tvrđave 1900. godine.[31]

Po površini (40 hektara), Medijana je u antičkom periodu Naisa bila najveće naselje u njegovoj okolini, koje se u istorijskim izvorima prvi put pominje u dva izvora:

Prvi put u „Istoriji“ Amijana Marcelina (knjiga XXVI 5,1) u kojoj je Medijana opisana kao mesto u kome su se kraće zadržali braća – carevi Valens i Valentinijan I 364. Marcelin za Medijanu kaže da je ona predgrađe (lat. suburbium) Naisa, na tri rimske milje od grada.[32] „Ovaj veoma važan podatak omogućio je kasnije arheolozima da naselje pouzdano lociraju kod današnjeg sela Brzi Brod, gde su se krajem 19. veka videle ruševine mnogih građevina nad zemljom.“

Drugi put u delima Prokopija (u delu De aedif. 4.123.2) u kome nabrajajući novoizgrađena vojna utvrđenja u okolini Naisa, on navodi i utvrđenje podignuto na prostoru Medijane.

Imajući u vidu navedene činjenice, kao i podatak da su u periodu od 317. do 334. godine, car Konstantin Veliki i drugi viđeniji ljudi toga perioda često boravili u Naisu, grad, njegovo predgrađe na kome je nastala Medijana i ceo kraj doživeli su pravi procvat u 4. veku. Svakako, da je razvoju Naisa i Medijane najviše doprineo Konstantin Veliki, koji je rođen u Naisu i koji je grad, nakon proglašenja za cara, impozantno ukrasio, i njegov prijatelj i zapovednik provincije Remetalk koji je započeo gradnju Medijana prvo kao veliki ekonomski, a potom i rezidencijalni kompleks sa nizom luksuznih rezidencijalnih vila, ekonomskih i drugih objekata, okruženih lepim parkovima i šumama.

Stoga se može pretpostaviti da je podizanje vila na Medijani započeto s kraja trećeg, a nastavljeno sa većim intenzitetom u 4. veku, kada je Medijana postala privremena rezidencija i ugodno odmorište mnogim carevima u njihovim čestim putovanjima na Istok. Ovakvom datovanju nastanka naselja ide u prilog i do sada otkriveni pokretni arheološki materijal (novac, oruđe, arhitektonska i dekorativna plastika, keramika)... Da je Medijana zaista bila rezidencija uglednih ljudi, koji su se tu odmarali i lečili, svedoči i jedan nesvakidašnji nalaz. Prilikom arheoloških iskopavanja 1972. godine, u jednoj prostoriji zapadno od vile sa peristilom, pronađene su mnogobrojne statue od mermera i porfira, izuzetne lepote. Reč je o skulpturama, koje su stilski i hronološki jedinstvene, ujednačenih dimenzija, od prvoklasnog materijala. Klasicistički stil u kome su rađene možda otkriva iskusnog dvorskog skulptora iz Konstantinove pratnje.[26]

Naselje Medijana nastavilo je da normalno živi i posle Konstantinove smrti 337. godine, sve do pred kraj 4. veka kada je stradala u velikom požaru. Život na Medijani obnovljen je posle 386. ali ne u onom sjaju koji je pre toga imala, jer naselje više nije imalo carski značaj.

Da je Nais zadržao vezu sa carskom porodicom i znatno kasnije, može se zaključi iz podatka da iz Naisa vodi poreklo i car Konstancije III (425), suprug Gale Placidije i otac Valentinijana III.

Medijana u 5. i 6. veku[uredi | uredi izvor]

Justinijan I na širem prostoru Naisa obnovio je preko 40 bedema, kako bi Nais i Medijanu, zaštitio od najezde Huna i Gota i Slovena

Posle smrti cara Konstantina Velikog, stanovnici Medijane i Naisa prvi put su se suočili sa opasnošću od Huna, ali je Huni u prvim napadima nisu porušili. Kako Medijana nije bila opasana utvrđenjima, a nalazila se u blizini bogatog grada, naselje je kao i Nais, često bilo izloženo pljački i razaranjima. Tokom pljačkaških pohoda varvara stanovnici Medijane su se, verovatno, sklanjali iza utvrđenja dobro branjenog Naisa, koji je uspešno odolevao neprijatelju sve do 441. kada ga prvo osvajaju Huni, a 471. potom i Goti.[33]

Nais i Medijana su Huni 441, a potom i Goti 471. potpuno porušili, opljačkali i do temelja spalili.[đ] Posle Atiline smrti 453. godine, Hunska država se raspala, pa je i ovaj prostor delimično obnovljen.

Potpuniju obnovu doživeo je početkom 6. veka, u vreme cara Justinijan I, koji je i rođen u njegovoj blizini.[26] O ovoj obnovi pisao je istoričar Prokopije. Obnovljeni su pre svega bedemi i vojni logor, a u okolini je izgrađeno i obnovljeno oko četrdeset utvrđenja. Justinijan I, je to činio kako bi se granice i unutrašnjost Ilirika zaštitile od brojnih neprijatelja preko Dunava.

Tako je i na širem prostoru Medijane nastalo novoizgrađeno utvrđenje, koje se prema pisanju Prokopija, nalazilo na uzvišenju južno od naselja, na obroncima Seličevice, na platou gde su danas fabrike Elektronske industrije. „Utvrđenje je bilo pravougaonog oblika, sa masivnim zidovima i kulama a sa njegove istočne strane nalazile su se velike zgrade u ruševinama.“

Posle izgradnje novih utvrđenja, grad Nais i Medijanu su napali novi osvajači ovoga puta Sloveni. Pod Justinijanom oni su u nekoliko mahova (svake godine od 548. do 551) prelazili nezaštićenu granicu i upadali sve do Soluna i Carigrada. Međutim u to vreme slovenski napadi još nisu značajnije ugrožavali utvrđene gradove; jer nisu bili u stanju da ih osvoje, a Justinijanova kvalitetna obnova gradskih bedema u 6. veku, doprinela je njegovim naslednicima uspešniju odbranu Naisa, još izvestan broj godina i posle njegove smrti.[33]

Posle smrti Justinijana I, usled ekonomskih teškoća i nedostataka vojske, region nije bio sposoban da se odbrani od slovenskih i avarskih napada koji su usledili. To potvrđuju brojne prepravke i doziđivanja, na do danas otkrivenim objektima u Naisu i okolini, koje u suštini nisu bitno menjale prvobitne arhitektonske osnove građevina u Naisu i na Medijani.

U toku druge polovine 6. veka Sloveni iz Panonije, Anti i Avari sve češće su napadali oblasti Dardanije, i njene utvrđene gradove, pri čemu su više puta stradali grad Nais i Medijana.[33]

Medijana u 7. i s početaka 8. veka, kada je u njoj prestao život[uredi | uredi izvor]

Početkom 7. veka, usled stalnih borbi sa Persijancima i nemogućnosti da brane Balkanske teritorije, Vizantinci napuštaju Nais i Medijanu i prepuštaju ih razaranju varvara. Usled ekonomskih teškoća i nedostataka vojske, region Naisa nije bio sposoban da se sam odbrani od slovenskih i avarskih napada, koji su usledili. Podunavlje je tad opustelo, a tokom druge decenije 7. veka, u vreme vladavine cara Iraklija, sve teritorije na prostoru današnje Srbije konačno su osvojili Avari i Sloveni.[30]

Sa vladavinom cara Iraklija prestaje antički period Naisa i Medijane u njemu. Početkom 8. veka, nakon konačnog prodora Slovena i Avara, u carskom gradu i letnjikovcu Medijana, postepeno zamire svaka stvaralačka aktivnost, i život. U ovom periodu, pod uticajem pojačanog pritiska varvara stanovništvo Medijane i Naisa je primorao da se povlači prema jugu Balkanskog poluostrva, dok su se neki novi stanovnici zaposeli Nais i njegova naselja, i tu ostali tokom više vekova, sve do pojave prvih tragova slovenske kulture.[30][34]

Car Konstantin i Medijana, suprotstavljeni stavovi[uredi | uredi izvor]

O boravku careva na ovom prostoru svedoči više edikata potpisanih u Naisu između 315. i 339. godine, kako je to zabeleženo u Teodosijevom kodeksu. Nakon saznanja istoričara i arheologa o čestom boravku careva u Naisu, nameće se pitanje, gde su smeštani prilikom kraćeg ili dužeg zadržavanja u Naisu: u posebno sagrađenoj palati, u rezidenciji nekog visokog činovnika ili u vili posebne namene koja je mogla da primi ugledne goste?

Danas u 2013. godini, u kojoj se obeležava 1.700 godina od donošenja Milanskog edikta, srpski arheolozi vode rasprave da li je Konstantinova rezidencija bila na Medijani, na gradskom polju, na mestu današnje Tvrđave u Nišu ili na nekom drugom mestu. Tako se u arheološkoj literaturi, kao mesto u kome su boravili carevi, provincijski i državni carski službenici, prilikom poseta Naisu tokom 4. veka, navode se sledeće građevine ceremonijalnog, i privatnog karaktera: Konstantinova vila sa oktogonom uz bedeme Tvrđave i Naselje Medijana kao posebna gradska celina južno od grada.

Konstantinova vila sa oktogonom na gradskom polju, uz bedeme Tvrđave[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Vila sa oktogonom (Niš)

Građevina tipa vile, oktogonalnog oblika koja je u sebi nosila obeležja objekta javnog karaktera, otkrivena je tokom 1987. i 1988. između turske tvrđave i kompleksa tehničkih fakulteta, na lokalitetu „Gradsko polje“, oko 300 m u pravcu severozapada od središnjeg dela antičkog grada.[36][37][38]

Niški arheolozi Toni Čerškov i Sima Gušić, iako su čvrstog stava da je Nais Konstantinovo mesto rođenja, tvrde da arheološko nalazište Medijana, na periferiji grada Naisa, nije grad rimskog cara Konstantina, već da je to Konstantinova vila sa oktogonom smeštena na gradskom polju, uz bedeme Tvrđave.[39]

Po njima, Arheološi institut u Beogradu favorizovao je Medijanu, u odnosu na Nišku tvrđavu koja je po arheološkom blagu koje krije mnogo vrednija.

Takođe Čerškov još tvrdi: da se car Konstantin rodio u prelepoj i ekskluzivnoj palati sa Oktogonom, na prostoru kasnije izgrađene turske tvrđave, u palati koja je bila široka više od 60 metara, sa mozaičkim podom, zidnim grejanjem, vodovodom i freskama.[39]

Vila sa oktogonom smeštena je na gradskom polju, oko 100 m severno od bedema niške Tvrđave

Naselje Medijana[uredi | uredi izvor]

Antičko naselje Medijana, bilo je udaljeno na tri rimske milje (4,5 km) od centra današnjeg grada Niša.[40]

Povezanost cara Konstantina sa Naisom i Medijanom u njemu, potvrđuje Stefan Vizantinac, koji je za Nais i Medijanu tvrdio da ih je Konstantin izgradio i da su oni careva zadužbina: (grč. kτίσμaα κaί patrίς Kωναταντίνoυ toύ βασιέως). Iz ovih spisa možemo zaključiti da je za izgradnju Medijane zaslužan car Konstantin Veliki koji je upravljao Rimskom carstvom od 306—337. godine, i za to vreme konsolidovao granice Rimskog carstva, sredio unutrašnje prilike u administraciji i vojsci, a 313. i milanskim ediktom prihvatio hrišćanstvo kao zvaničnu religiju.

On je ovaj velelepni letnjikovac u predgrađu antičkog Naisa najverovatnije izgradio kako bi se odužio svom rodnom gradu i stvorio pristojne uslove sebi, svojoj porodici i brojnim visokim carskim službenicima za udoban boravak u vreme odmora ili završavanja državničkih poslova. Konstantin je imao dva sina Flavija Konstancija (? — 421), i Flavije Julije Konstans (320—323—350), koji su nastavili očevu tradiciju i često boravili u Medijani.

Medijanu nije pravio Konstantin već Remetalk, Konstantinov veoma blizak prijatelj, tvrde niški arheolozi Toni Čerškov i Sima Gušić i to potkrepljuje sopstvenim zapažanjima i rezultatima sa dosadašnjih arheoloških istraživanja na pomenutim lokalitetima. Takođe Toni Čerškov i Sima Gušić se u ovim svojim tvrdnjama pozivaju i na jednog od najboljih poznavalaca Medijane, arheologa Petra Petrovića koji je, takođe, tvrdio da taj lokalitet može biti samo zadužbina nekog velikodostojnika iz Konstantinovog šireg okruženja.[39]

Niški arheolog Toni Čerškov, u prepisci sa urednikom ove stranice, ne umanjuju značaj Medijane, ali u odnosu na Nišku tvrđavu koja je po arheološkom blagu koje krije mnogo vrednija, Medijanu smatra:


Urbarhitektura Medijane[uredi | uredi izvor]

Arhitektura stambenih kuća u okolini grada, pripadnika visokoga gradskog sloja u Rimskom carstvu

Rimski carevi i slojevi bogatih rimskih građana najčešće su živeli ili povremeno boravili u kompleksima vila u okolini Rima ili na periferiji drugih gradova širom Carstva.[41] Prema Pliniju Starijem u Rimskom carstvu su postojala dva tipa vila: gradska vila[e] (lat. villa urbana), koja je bila provincijska rezidencija na središtu poljoprivrednog imanja, udaljena od Rima (ili nekog drugog grada), te vila na selu (lat. villa rustica), poljoprivredno gazdinstvo, na kojem su trajno živele sluge, i koje su generalno gledano vlasniku donosile prihode.

U srednjem i kasnom periodu Rimske republike, postojala su i vile suburbane (lat. ville suburbane), stambene kuće pripadnika visokoga gradskog sloja u okolini grada, koje su u stvari bile sedišta moći (možda čak i palate) regionalnih silnika ili poglavara važnih porodice (lat. gentes), poput one na Marsovom polju (lat. Campus Martius), ili Medijani, u ono vreme na rubu grada, a koje se danas mogu videti izvan gradskih zidina Pompeje ili Naisa (Niša). Te suburbane vile, pokazuju starinu i nasleđe suburbanih vila u središnjoj Italiji.[42][43][44][45]

Medijana u kojoj su povremeno boravili carevi i drugi slojevi bogatih rimskih građana, bila je kompleks vila i luksuzno imanje tipa lat. suburbana sa velikim poljoprivrednim dobrom i distributivnim centrom za Municipijuma Nais i sopstvenim termama i vodovodom na periferiji izvan zidina Naisa. Dosadašnjim istraživanjem na ovom prostoru je utvrđeno postojanje približno 80 različitih građevina, pre svega vila u stilu suburbane, termi, žitnica (lat. horrea), ali i objekata posebne namene (vodotoranj, akvadukt, štale, parkovi itd).[46]

Naručioci građevinskih radova na Medijani

Naručioci radova pojedinih građevinski kompleksa na Medijani mogu se povezati sa određenim društvenim strukturama u Rimskom carstvu:

  • Pripadnici državne administracije, mogli su da budu naručioci mozaika Vile sa peristilom i termi.
  • Pripadnici gradske, aristokratija i lokalne administracije, mogli su da budu vlasnici i naručioci mozaika iz Vile sa konhama i atrijumom.
  • Pripadnici viših državnih klasa, mogli su biti naručioci vila sa oktogonom, koja je najverovatnije imala rezidencijalni karakter, a prema svojoj raskošnoj dekoraciji prevazilazila je platežne mogućnosti lokalnih bogatih naručilaca.

Jedino kao nepoznanica ostaje pitanje mozaika iz objekta lat. intra muros na „Vlaškom brdu“. Nejasno je da li je u pitanju stan zapovednika ili privremeno carsko boravište, na šta upućuje prisustvo određenih ličnosti iz vojno-upravne hijerarhije i bogatija dekoracija, što nije čest slučaj kad je u pitanju vojnička arhitektura.

Prema nalazu iz Medijane, gde je otkriven grupni nalaz skulptura od belog mermera i porfira pretpostavlja se da je u letnjikovcu postojao i hram posvećen Asklepiju i Higiji.[47]

Majstorske radionice angažovane na izgradnji Medijane

Ono što se na osnovu dostupnih izvora u sadašnjem trenutku može zaključiti je da su na izgradnji Medijane bile angažovane grupe majstora iz različitih radionica, koje su bile pod različitim stilsko-umetničkim uticajima:[48]

  • Grupe majstora koja je postavila najstarije mozaike. Ova grupa je bila pod jakim zapadno-carskim uticajima, i verovatno potiče iz tih delova Rimskog carstva.
  • Grupe majstora koja koja je bila angažovana za rad na mozaicima 40-ih i 50-ih godina 4. veka. Ova grupa je verovatno bila angažovana sa prostora istočno-mediteranskih oblasti.
  • Grupe lokalnih majstora, o čemu govori sledeći citat;

Prostorni plan Medijane, vrsta, namena i karakteristike objekata[uredi | uredi izvor]

Prostorni plan Medijane nudio je pored uslova za poljoprivrednu proizvodnju i raznolike mogućnosti za obavljanje državničkih poslova, fizičku i intelektualnu rekreaciju, povezanu sa društvenim životom i drugim zbivanjima:

  • Za ličnu negu tela: pojedinačne kade, prostorije za masažu i znojenje, odmor i spavanje
  • Za sport: palestru (gimnastičku školu) i uz nju slobodne površine u vrtovima
  • Za društvene susrete i razonodu: dvorane i tremove za šetnju, vrtove s građevinama poput nimfeja, paviljona i Taberna
  • Za obrazovanje: biblioteke.
  • Za obavljanje državničkih poslova: sale za audijenciju. U njima su pored umetničke opreme i podova u mozaicima, nalazile i mermerne intarzije, zidne slike, arhitektonski ukrasi i pojedinačna umetnička dela, pre svega originali ili kopije značajnih grčkih i rimskih vajara.
U centralnom delu smeštena je vila sa peristilom (1), termama (2) i nimfejem (3). Zapadno od nje nalazi se žitnica (4), a severno građevina sa kružnom i oktogonalnom prostorijom. Južno od vile nalazio se vodotoranj (5). Nekoliko drugih manjih vila i privrednih građevina otkriveno je na prostoru između pomenutih objekata: tvrđava (6), vila sa konhama (7), vila sa ogradnim zidom (8), vila (9), vila sa centralnim koridorom (10), žitnica II (11), sakralni objekti (12,13), vicus (14), nekropola (15)[49]

Vila sa peristilom[uredi | uredi izvor]

Materijalni ostaci Vile sa peristilom
Mozaik iz Vile sa peristilom

Carska vila (vila sa peristilom i malim triklinijumom) predstavljala je najznačajniji objekat reprezentativnog, administrativno i audijencijalnog karaktera na kompleksu Medijana. Sagrađena je u stilu suburbana, ili kao kuća za odmor i uživanje na periferiji grada i činila je jedan poseban, ogradnim zidom izdvojen kompleks u kome se nalazi više arheološki potvrđenih građevina.

Sagrađena u smeru sever-jug, vila je svojom uzdužnom osom bila dugačka 98,6 m, i široka 63 m. Zauzimala je centralni položaj u ovom antičkom naselju površine od oko 40 hektara, okružena lepo uređenim parkovima i šumom.[50]

U osnovi, Vila je površine 6.800 m² (od čega je pod mozaicima bilo 945 m² ili sedmi deo površine). Centralni deo vile je peristil – dvorište sa tremom i nizom prostorija približnih dimenzija. Hodnikom površine 100 m², vila je povezana sa termama na zapadnoj i jednim manjim nimfejom na istočnoj strani.

Istraživanjima u prvoj polovini 20. veka u osovini peristila, na severnoj strani otkriven je triklinijum (lat. triclinium), velika sala sa polukružnim apsidalnim završetkom i pilastrima na spoljnjoj strani. U ovaj prostor se ulazi preko podijuma, izdignutog za tri stepenišne visine. Prostorija je u hladnim danima zagrevana hipokaustom, a možda i zidnim grejanjem.

Središnji deo prostora je heksagonalnog oblika sa fontanom, tri bočna prostora (dva pravougaona i jedan u obliku konhe) i popločanim ulazom. Mozaički pod je pokrivao površinu od oko 55 m². U cilju zaštite mozaika od atmosferskih uticaja, nad triklinijumom je 1936. godine podignuta zgrada Muzeja Medijana (vidi sliku). Triklinijum sa fontanom, svojom orijentacijom odstupa od ostalog dela vile i najverovatnije je pripadao nekoj starijoj građevini.

Vila je bila bogato ukrašena mozaicima i lepim freskama, ukrasnim stubovima i neposredno povezana sa sistemom za vodosnabdevanja (iz akvedukta i vodotornja). O raskošnoj dekoraciji vile svedoče stubovi, baze i kapiteli od mermera, različitih razmera, reljefi na kapitelima pilastara i parapetnim pločama, ostaci zidne obloge od raznobojnog, skupocenog mermera, freske i drugo.

U vili su dosta dobro sačuvani podovi u mozaiku koji su prekrivali čitav trem peristila (oko 450 m²) i salu za audijencije. Mozaici u tremu su geometrijski, a Figuralni mozaici koji su oblagali ulaz u salu za audijencije. Središnji deo sale prekriven je širokim četvorougaonim poljem sa geometrijskim šarama živih boja. Sedmina površine vile sa peristilom i dva stibadijuma pokrivena je mozaikom sa geometrijskim motivima oktogona, rombova i kvadrata, u koje su umetnuti vegetabilni motivi i motivi „propelera“. Slični motivi uočavaju se i na mozaiku u hodniku koji vodi do termi i u pojedinim delovima termi. Iz ove dekorativne grupe posebno se izdvajaju dva mozaika sa figuralnim predstavama. Na ulazu u salu za prijeme (aula) nalazi se mozaik sa predstavom „Lede i labuda“ (fragmentarno očuvani) i u uglu rečno božanstvo (Fluvius), a unutar sale, mozaik sa predstavom glave Meduze.[51]

Podignuta u doba Konstantina I, Peristilna vila je u svojoj drugoj građevinskoj fazi verovatno dobila bogatu unutrašnju dekoraciju, koja je uključivala i izradu mozaičkih podova. Mozaici su krasili peristil i reprezentativnu veliku prostoriju sa apsidom u severozapadnom delu vile. Bili su organizovani u tepihe sa različitim geometrijskim motivima, među kojima dominiraju oktogoni, rombovi i kvadrati, u koje su umetnuti vegetabilni motivi ili motiv „propelera“.

Na ulazu u prostoriju sa apsidom nalazi se emblema sa figuralnom scenom, mitološkog karaktera, sa predstavom poluležećeg rečnog božanstva (lat. fluvius), barske ptice i nogu glavnog nosioca mitološke radnje, koja je u svom glavnom delu, oštećena.

Nakon iskopavanja u 2006. godini južno od ulaza u vilu s peristilom otkrivena je građevina, koja treba daljim iskopavanjima da potvrdi hipotezu, da je ona bila u funkciji carskog ulaska u Medijanu. To bi bacilo znatno više svetlosti na dvorski ceremonijal u Rimskom carstvu u 4. veku.[52]

Vila sa oktogonom i dvorištem[uredi | uredi izvor]

Vila sa oktogonom i dvorištem bila je po značaju drugi objekat na Medijani. Nalazi se severoistočno od palate, na mestu koje se nekada nazivalo „Amadžijska njiva“. Građevinu je prvi otkrio F. Kanic, a do danas je istražena površina od oko 3.150 m², na istočnom, severnom i južnom delu. Otkriveni deo građevine je oktogonalnog i kružnog oblika, kao i manji deo objekta koji se prostire u istočnom pravcu. Objekat nije u celosti otkriven. Arheološki nalazi u najvećoj meri pripadaju delovima profane dekorativne arhitektonske plastike. Istom kompleksu pripada i četvrtasto dvorište, istočno od objekta sa oktogonom.[53][54][55]

Vila sa konhama[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Vila sa konhama (Medijana)
Mozaik iz južne konhe, vile sa konhama

Tokom zaštitnih arheoloških istraživanja trase novoprojektovanog puta Niš—Niška banja 1975. godine,[56] otkrivena je ova manja rimska vila iz 4. veka, čija je južna prostorija, u obliku konhe, imala mozaički pod.

Objekat je bio orijentisan u pravcu istok—zapad, sa ulazom na istočnoj strani. Ukupna dužina vile iznosila je 32,5 m. Vila je imala triklinijum, dve kvadratne prostorije, hodnik (najverovatnije) i dvorište sa tremom (peristil). Sistemza grejanje nije pronađen, što ukazuje na sezonsko korišćenje objekta.[57]

Dvorište, hodnik i dve kvadratne prostorije imale su podnice od nabijene zemlje, dok je prostorija u zapadnom delu vile imala malterisan pod. Na osnovu potvrđenih ostataka dve konhe, na zapadnoj i južnoj strani, moguće je pretpostaviti da je zapravo zapadna prostorija vile imala oblik trikonhosa, sa još jednom konhom koja se nalazila na severnoj strani. Južna konha je prvobitno imala pod od opeka, na koji je u kasnijoj fazi obnove postavljen mozaički pod, dok je pod u zapadnoj konhi bio popločan samo opekama.[58]

Terme[uredi | uredi izvor]

bezokvira

Rimska civilizacija je izuzetno poštovala i negovala kult vode i obilato je koristila blagodeti toplih i lekovitih banjskih voda. Za Rimljane svih slojeva, kupanje i telesna nega boli su važna delatnost u slobodno vreme, pa tako i za stanovnike Medijane, koji su u, za tu namenu specijalno sagrađenim termama, svakodnevno koristili toplu i lekovitu banjsku vodu sa termalnih izvora Niške Banje.

Terme (kupatilo) koje su na Medijani bile u sastavu vile sa peristilom nalazile su se na zapadnoj strani sale za audijencije. Činio ih je niz međusobno povezanih prostorija različite namene, a najznačajnije su bile:

  • svlačionica (lat. apodyterium),
  • vežbaonica (lat. palestra),
  • toplo kupatilo (lat. сaldarium),,
  • hladno kupatilo (lat. frigidarium)
  • prostorija za znojenje (lat. sudatorium),
  • ložište (lat. praefurnium), koje je bilo smešteno pored prostorije za znojenje.

Topao vazduh iz ložišta strujao je između stubića hipokausta i zagrevao pod ispod kada i prostoriju za znojenje. Terme su bile manjih dimenzija i verovatno su služile samo vlasnicima vile, koji su u njih ulazili direktno iz svojih odaja.

Žitnica i vinski podrum[uredi | uredi izvor]

Žitnica (lat. horreum), otkopana na Medijani 1936. godine govori o visoko organizovanoj poljoprivrednoj proizvodnji na ovom imanju. Unutrašnjost skladišta izdeljena je sa dva reda stubaca, između kojih su smešteni ogromni glineni ćupovi – dolije (visine oko 2 m), gotovo do polovine ukopani u zemlju.

Uz zapadni zid nalazili su se bazeni duboki do 1,40 m koji su služili za primanje tekućina (najverovatnije ulja, vina). Širok ulaz u skladište nalazio se na južnoj strani, a ispred njega postojao je pokriveni trem na stubovima.

Iz trema žitnice ulazilo se u dve izdvojene prostorije, u jugoistočnom uglu građevine, a takođe i u posebno izdvojeni trakt sa nizom prostorija raspoređenih na zapadnom krilu. Ovaj trakt je po svoj prilici imao spratnu konstrukciju i služio je za smeštaj carske administracije, u čijoj nadležnosti je bilo prikupljanje poreza i distribucija žita i vina.

  • Žitnica i vinski podrum
  • Bazeni za skladištenje u žitnici
    Bazeni za skladištenje u žitnici
  • Ostaci posuda za tekućine
    Ostaci posuda za tekućine
  • Šematski prikaz žitnice i podruma
    Šematski prikaz žitnice i podruma

Vodotoranj[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Vodotoranj na Medijani
Vodotoranj na Medijani sličan je ovom u Pompeji

Rimljani su najveću pažnju posvećivali snabdevanju svojih naselja zdravom vodom za piće i održavanje higijene. Objekte poput vodovoda javnih kupatila ili termi imao je svaki veći rimski grad ili naseobina.[59] Još od 312. p. n. e., po projektu etrurskih arhitekata, u rimskom carstvu građeni su brojni sistemi za vodosnabdevanje poznati pod nazivom akvadukt.

Ostaci rimskih vodovoda nađeni su u raznim gradovima nekadašnjeg rimskog carstva pa i na Balkanu - u Medijani. Nakon arheoloških istraživanja, pronađen je i istraženi javni sistemi za vodosnabdevanje (akvedukt), koji su u prigradskom naselju Medijana omogućili izgradnju javnih kupatila (lat. balnea) i zimske terme (lat. thermae hiemales), pridodat uz objekat vile sa peristilom.

Kao prateći objekat, posebne namene, u sistemu za vodosnabdevanje na Medijani bio je vodotoranj (lat. castellum aquae), koji se u načelu nalazio na završnom delu svakog rimskog akvadukta. Slični objekti, Iako je bilo poznato da se vodotornjem, kao po pravilu trebaju završavati svi rimski akvedukti, oni su na mnogim mestima ipak veoma retki. Tako se vodotoranj na Medijani može uporedi sa široko poznatim i detaljno proučenim objektima slične funkcije u Rimskom carstvu, kakvi su bili Fućini kod Rima, kao i vodotornjevi u Pompeji i Nimu.

Vodotoranj na Medijani bio je veoma kratko u upotrebi, najverovatnije od izgradnje, krajem 3. veka, pa sve do sredine 4. veka, kako je utvrđeno na osnovu numizmatičkih nalaza (novca Aurelijana, Konstantina i Konstancija).

Glavni potrošači vode na Medijani bili su vila sa peristilom – palata i terme, prema kojima su bili usmereni glavni kanali za navodnjavanje. Od vodotornja voda se razvodila, olovnim ili keramičkim cevima, u slavine, fontane, bazene, terme (kupatilo), a verovatno i u kanale za navodnjavanje.

Toranj se nalazio na oko 500 m jugozapadno od središta Medijane, na blagoj padini, i po dužini je orijentisan u smeru sever-jug. Visinska razlika između mesta na kome je postavljen i najniže tačke prostora na kome su bili razmešteni objekti Medijane, bila je 10 metara. Zato se sistem za vodosnabdevanje na Medijani sastojao se od: bazena za vodu, kule vodotornja, gravitacionih kanala, glavnih kanala, revizionih kanala.

Vodotoranj je bio namenjen i za prečišćavanja vode pre distribucije. U njemu su se voda prvo taložile a zatim filtrirala od mehaničkih nečistoća. Na to upućuje plan građevine, sa dva bazena čije dno je bilo ispunjeno većim komadima lomljenog peščara i krečnjaka, iznad kojih je nasipan sitniji oblutak. Ovakva ispuna je imala funkciju jednostavnog prirodnog filtera, koji je zadržavao mehaničke nečistoće. Svi delovi bazena i kule vodotonja, koje su bili u kontaktu sa vodom, bili su obloženi vodonepropusnim crvenkastim malterom.

Baptismalni kompleks[uredi | uredi izvor]

Između reke Nišave, sa jedne strane, a severno od antičke vile na koju se nadovezuju terme i nimfej, 1981. otkriven je medijanski baptismalni kompleks sa baptisterijumom, koji se urbanistički i arhitektonski, uklapa u krstionicu.[ž] Ovaj baptisterijum su najverovatnije sagradili u kasno-antičkom periodu prvi hrišćani, u prvim vekovima hrišćanstva na ovom prostoru, što je neobično, pa i neočekivano, jer je najistočnije sagrađena građevina ovog tipa, što joj obezbeđuje vidno mesto u istoriji ranovizantijske i starohrišćanske arhitekture.[60][61]

Pojava krstionice u Naisu čiji su oblici karakteristični za zapadni deo Rimskog carstva, može se objasniti i istorijskim činjenicama, da je on sve do 6. veka potpadao pod vrhovnu crkvenu vlast rimskog pape.[62] U tom periodu, grad Nais je sa svojim episkopima i sveštenicima, bio naklonjeniji Zapadu, negoli Istoku. Sa papskom stolicom su direktno kontaktirali episkopi Naisa. To potvrđuje i u svojim spisima Episkop Ruana (Galija) kasnije Viktricije u 4. veku, koji Nais navodi kao grad u kome se čuvaju mošti znamenitih mučenika – martiriopolis (lat. martyriopolis).

Na hrišćanski karakter ovog kompleksa upućuje mozaična dekoracija sa rombovima i kvadratima ispred ulaznih vrata u prostoriju za obuku katihumena (auditorijum), jednak onom u staroj bazilici u Herakleji.[63]

Baptisterijum je najverovatnije bio građevina sa osmougaonom osnovom, prečnika preko 8 metara, kakvu srećemo kod rimskih mauzoleja. [z] Kao građevina hrišćanske antike, on predstavlja produžetak antičkog graditeljstva i umetničkih dostignuća, na kojoj se već sagledavaju elementi paleovizantijskog graditeljstva kao što je zidanje opekom i težnja za keramoplastičnom dekoracijom fasada i većom debljinom malternih spojnica (5 sm), ali i prisustvo kapitela sa jonskim volutama.[63]

Baptisterijum se sastoji od dve prostorije dužine 14,6 m. Debljina zida iznosi 1 m, a očuvan je u visini od oko 0,40 m. Oktogonalna prostorija sa piscinom (kamenom posudom sa visokom stopom gde se obavlja obred krštenja) je sa apsidom, simetrično postavljenom na zapadnoj strani. Pretpostavka je da je ovaj deo bio konsignatorijum za miropomazanje.

Pod je ukrašen mozaikom koji je samo u malom delu očuvan i koji odgovara mozaicima otkrivenim u palati. Piscina je zidana i obložena mermerom oplatom. Sa istočne strane postamenta za piscinu nalazi se odvodni kanal.[64]

Zbog drugih mišljenja da se ne radi o baptisterijumu već o još jednom luksuznom stambenom objektu (vili),[65] namena objekta je dugo bila nerazjašnjena i on je ostao u senci interesovanja istraživača.[i][63]

Vojničke barake[uredi | uredi izvor]

Na prostoru severoistočno i delom zapadno od skladišta nalazile su se vojničke barake. Ukupna dužina severnog krila iznosi 232 m, a istočnog 137 m. Prema utvrđenoj šemi, raspored prostorija se smenjuju u po dva niza manjih prostorija za boravak, iste veličine. Zidovi objekta očuvani su u približno istoj visini. Posle rušenja vile oko 378. godine, ove barake koristili su novonaseljeni stanovnici Medijane kao prostori za stanovanje i druge delatnosti. Na više mesta konstatovani su i ostaci radnih površina različitih razmera i konstrukcije.

Medijana-antičko arheološko nalazište[uredi | uredi izvor]

Prve istraživačke radove na Medijani započeo je 1861.Feliks Kanic

Prve (početne) istraživačke radove na Medijani započeo je pre 150 godine Feliks Kanic. On je Niš prvi put posetio 1859. godine i osim nekoliko rimskih spomenika ispred Hunkjar-džamije na drugim mestima nije bilo antičkih ostataka. U Srbiji je ponovo boravio 1860. i 1861. godine da bi Niš po drugi put posetio 1864. godine. Tom prilikom otpočeo je istraživanje Tvrđave, Jagodin-male i iskopavanja na Medijani. Tokom istraživanja u Brzom Brodu Kanic je otkrio temelje rimskog kastela. Na pola puta između otkrivenog utvrđenja i puta Kanic je pronašao ostatke monumentalne građevine osmougaonog oblika čiji je pod bio prekriven mozaikom.[66][67][68] O otkriću na Medijani, ovaj neumorni tragač za balkanskim starinama pored ostalog navodi: „

Na četvrtom kilometru od Niša ostavio sam Carigradski drum i skrenuo ka groblju Brzog Broda. Komadi antičkih cigala i crepova u obližnjim njivama vodili su me ka uzvišici na kojoj su se nalazili ostaci rimskog kastela čiji je materijal odnosio Midhad-paša za gradnju niške velike kasarne. Na pola puta između ove tvrđave i puta, pregledavajući pažljivo teren, naišao sam na ostatke jednog monumentalnog antičkog zdanja, prvog i jedinog koji sam do danas našao na teritoriji Naisusa.[2][69]

Kanic je zabeležio da je ova građevina mogla biti deo carske vile koja je na tom mestu verovatno sagrađena zbog „lepote predela i dva lekovita vrela u blizini, sa temperaturom vode od 19 i 38 °C, što je činilo mesto sasvim prikladnim za carsku letnju rezidenciju“.[70]

Planska istraživanja Medijane prvi put su započeta u četvrtoj deceniji (1932) 20. veka, i u kontinuitetu su sprovođena do današnjih dana.

Nikola Vulić (1872–1945), istoričar, klasični filolog i arheolog, nastavnik na Beogradskom univerzitetu, među značajnim je istraživača Medijene. U toku letnjih meseci 1935. i 1936. godine boraveći u Nišu nadgledao je arheološke radove kod Brzog Broda i u Niškoj Banji. O tim istraživanjima u svojim spisima Vulić navodi ostatke rimske vile nedaleko od Brzog Broda iz 4. veka, u kojoj je pronašao ostatke mozaika, hipokausta, kupatila. Vulić se u opisu vile pozvao na F. Kanica „koji je kopao na tom mestu i opisao mozaike.“[71]

Tokom iskopavanja u Brzom Brodu skraja tridesetih godina 20. veka, otkrivena je odaja sa savršeno urađenim mozaikom. Preporuka eminentnih arheologa, među njima i Vulića, bila je da se mozaik konzervira tako što će se nad njim podići konstrukcija od tvrdog materijala.

Prostorija sa apsidom u vili sa peristilom na Medijani. Crtež inž. V. Hodanovića iz 1935, sa iskopavanja započetih 1932.
Zaštitna zgrada podignuta 1939. godine.

Vulić je tom prilikom izneo pretpostavku da je odaja sa mozaikom jedan deo palate cara Konstantina, te bi stoga trebalo, nakon podizanja konstrukcije nad mozaikom, ubrzano nastaviti iskopavanja.[72] Zaštitna zgrada podignuta je pred sam rat 1939. godine.

Nastavljena iskopavanja u 20. veku potvrdila su Vulićeve pretpostavke da se radi o reprezentativnoj građevini, a najnovija arheološka istraživanja urađena tokom 2011. godine dovela su do novih otkrića na arheološkom lokalitetu Medijana (prikazano u tabeli).

Kao jedno od najvećih antičkih nalazišta u Srbiji, Medijana je 1949. godine stavljena pod zaštitu države. U 1979, odlukom Skupštine Srbije, Arheološki park Medijana je proglašen za kulturno dobro od izuzetnog značaja.[46]

Materijalni ostaci pronađeni na Medijani[uredi | uredi izvor]

U Medijani su tokom arheoloških istraživanja pronađeni mnogi rimski upotrebni predmeti, od keramike i metala, kao i dekorativni elementi od mermera i bronze. U jednoj prostoriji otkrivena je 1972. godine grupa oštećenih statua. Na njima su, najverovatnije, predstavljeni Asklepije, Higija, Dionis, Herkul i Satir.

Nova arheološka otkrića u vili Konstantina Velikog u Medijani Do sada nađeno arheološko blago u Medijani
  • Nove prostorije na severozapadnom uglu vile sa peristilom, ukrašene mozaicima
    (otkriće kružne prostorije prečnika 6 metara sa mozaikom ljiljana potvrđuje rezidencijalni i reprezentativni karakter Konstantinove vile)
  • Mermerna ženska glava za koju se pretpostavlja da je deo skulpture boginje Dijane, odnosno Artemide.
  • Bronzana ograda sa hermama i bistama božanstava Eskulapa i Lune, koja potiče sa kraja 3. i početka 4. veka,
  • Mermerne skulpture božanstava Asklepija, Higije, Dionisa, Herkula i Satira, (otkrivene 1972).
  • Mozaici Meduze i Vodenog božanstva
  • Veliki broj mozaika na centralnom delu vile, sa velikim dvorištem okruženim tremom (peristil),
  • Crkva iz 4 veka sa velikim mozaikom Hristovog monograma na podu - (nije dovedena u stanje da može da se predstavi turistima).

Montažna ograda[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Bronzana ograda iz Medijane
Montažna ograda otkrivena na Medijani

Tokom najnovijih istraživanja (2000. godine) u Medijani, otkrivena je ostava i deo montažne ograde od livene bronze, izuzetne lepote. Ograda se sastojala od osam kancela – četiri sa leve i četiri sa desne strane. Sa svake strane ograde stajale su po tri herme „jatrička božanstava“ (kako ih naziva Miloje Vasić)[73]

Do danas su sačuvana četiri kancela, dve herme sa likovima Asklepija i Lune, kao i podnožje treće herme, očito nekog ženskog božanstva. Kako smatra dr Miloje Vasić, rukovodilac iskopavanja na Medijani, ograda je stajala kao oltarska pregrada u apsidi triklinijuma, takozvane „vile s peristilom“, pretvorenoj u pagansko svetilište.[73]

Od ograde su sačuvane tri table u celini i jedna u fragmentima. Nađene su i dve herme sa bistama Asklepija i Lune. Pravougaone table ukrašene su krstastim i zrakastim trakama, na čijim su spojevima aplicirane šuplje livene lavlje i Meduzine glave. Iznad njih je kolonada polukružno zasvođenih niša sa stubićima. Sa unutrašnje, grubo obrađene strane, na svakoj tabli olovom su bila fiksirana dva šiljka sa polumesečastim i krstastim ornamentom. Glave božanstava izvedene su sumarno, shematizovano i idealizovano, sa naznačenim atributima: polumesecom (Luna) i genitalijama (Asklepije). Na donjem deluherme prikazana su stopala u apostolkama.[73]

Kapela u kojoj je ograda stajala bila je, najverovatnije, posvećena „jatričkim božanstvima“. U prilog ovome idu dokazi da je u vili 1972. godine otkriven grupni nalaz skulptura, među kojima se nalaze Asklepije, Higija, Artemida, Dionis, Herakle i Merkur–Hermes. Pretpostavlja se da je apsidu „vile s peristilom“ u svetilište pretvorio imperator Flavije Klaudije Julijan, poznatiji kao Julijan Apostata, za vreme svog boravka u Naisu 361. godine. Skulpture su stajale u samoj apsidi, a ograda na njenom ulazu.[74]

Crkve na Medijani[uredi | uredi izvor]

Nakon sprovedenih arheoloških istraživanja na Medijani u prvoj deceniji 21. veka, otkriveno je postojanje dve crkve na malom rastojanju, iz istog perioda, što je otvorilo u stručnoj javnosti pitanja o crkvenoj organizaciji u periodu skraja 4. i početka 5. veka na prostoru antičkog grada Naisusa.

Crkva broj jedan[uredi | uredi izvor]

Tokom arheoloških istraživanja 2000. i 2001. godine, na Medijani, otkrivena je ranohrišćnska crkva (crkva 1) najverovatnije nastala u 4. veku, prema stratigrafskoj analizi. Ona predstavlja jednu od najranijih crkvenih građevina hrišćana, u oblasti Niša, sudeći po predmetima i bronzanom novcu nađenom u ostavi koja je otkopana prilikom ranijih istraživanja.

Na osnovu činjenice da oko crkve nije evidentirana nekropola (groblje) isključuje se mogućnost njene funerarne funkcije, pa se najverovatnije može zaključiti da je to manja crkvena građevina ili kapela namenjena prvim hrišćanskim stanovnicima Medijane na početku njihovog boravka u ovom naselju.[75]

Crkva je manjih dimenzija 8 m x 6 m (bez narteksa), koji je nešto veći od samog naosa, i na zapadu se oslanjao na jednu od prostorija u tzv. barakama. Po iskopanim temeljima, najverovatnije je građena od lakog materijala, možda od drveta. A imala je malterski pod, u čijem centru je otkriveni ostaci mozaika na kojem je predstavljen Hristov monogram.[76]

Crkva broj dva[uredi | uredi izvor]

Tokom arheoloških istraživanja na Medijani, 2007. godine, otkrivena je još jedne manja jednobrodna ranohrišćanske crkve (crkva broj 2), koja pripada najmlađem kasnoantičkom horizontu na ovom prostoru. Nalaz druge ranohrišćanske crkve na Medijani jasno ukazuje da je na ovom prostoru antičkog Naisusa vodio intenzivan život, koji je nastavljen posle bitke kod Hadrijanopolja. Iako je u tom periodu nastala dezurbanizacije i ruralizacije ovog prostora, izvesno je da se život nastavio u novoj organizaciji u kojoj je ima značajno mesto i savez sa Gotima, kojima je, po svoj prilici, kako na to ukazuju arheološki nalazi, Medijana dodeljena kao jedan od zaloga za savezništvo.[77]

Crkva br. 2 je paralelna je sa crkvom broj jedan od koje je udaljena oko osam metara u pravcu severa. Svojom uzdužnom osom orijentisana je u pravcu istok-zapad i naslanja se na prostoriju 17 Istočnog trakta baraka na Medijani. Spoljne dimenzije crkve iznose 8,50 x 5,85 metara. Ulaz u građevinu je na zapadnoj strani, na istočnom zidu prostorije 17, koji je u vreme gradnje crkve porušen do nivoa praga. U pitanju je jednobrodna crkva (naos i oltarska apsida). Na severnoj strani se nalazi pravougaona aneksa. Građevina je očuvana u temeljnom delu. Ima indicija da su zidovi anekse i deo severnog zida naosa postavljeni ostacima starije građevine, koja je uklopljena u prostorni plan crkve. U središnjem delu naosa nalazi se amvon, dimenzija 1,25 x 1,20 metara, i čija orijentacija blago odstupa od orijentacije crkve. Uz severni zid naosa otkrivena je konstrukcija u vidu kanala. Ona, po svoj prilici, predstavlja ostatke starije arhitekture, koja je prilagođena novoj funkciji. Prostor apside bio je izdignut u odnosu na pod u naosu. Između unutrašnjeg zida apside i popločanja je prostor širine 65 cm, sa tragovima maltera (lat. subselium). Uz severni zid naosa otkriven je pravougaoni aneks, unutrašnjih dimenzija 3,40 x 2,25 m, građen istovremeno sa crkvom. Tokom arheoloških radova, izdvojeni su brojni sitni nalazi, velika količina fragmentovanih keramičkih posuda, fragmenata fresko-slikarstva (verovatno potiču iz prostorije 16 ili 17 istočnog trakta baraka), koji su kasnijim radovima u barakama uklonjeni sa zidova. Ranohrišćanska crkva je datovana u kraj 4. i početak 5. veka.

Ostava na Medijani[uredi | uredi izvor]

Kasnorimski novac otkriven na Medijani

Prilikom arheoloških istraživanja na Medijani 1961. otkrivena je ostava kasnorimskog novca, sa 227 primeraka rimskog bronzanog novca iz 4. i 5. veka. Najstariji novac nađen u ovoj ostavi pripadao je zbirci Konstansovog novci iskovanog u kovanicama u Solunu između 330. i 335. godine. Najmlađi je novac Teodosija II iskovan između 425. i 450. godine u Kiziku u Maloj Aziji.

Na otkrivenim kovanicama zastupljeni su sledeći vladari: Konstantnin Veliki, Konstancije II, Konstans, Julije Cezar, Valentinijan I, Valens, Gracijan, Valentinijan II, Teodosije I i njegova žena Flacila, Arkadije, Magnus Maksimus, Honorije i Teodosije II.

Novac otkriven na Medijani kovan je u kovnicama u Solunu, Konstantinopolju, Kiziku i Nikomediji u Maloj Aziji, Herakleji, Siscija - čiji su komadi u zbirci najbrojniji. Kovanice drugih vladara zastupljene su samo u pojedinačnim primercima.

Galerija[uredi | uredi izvor]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Ptolemej beleži Nais kao jedan od četiri grada Dardanije. Kasnoantički pisci Olimpiodor i Hijerokle smeštaju Nais u Sredozemnu Dakiju (Dacia Mediterranea). Stefan Vizantinac ga navodi kao trački grad, a Prisk kao grad Ilira.
  2. ^ Prema spisima Antonija Marcelina, navodeći da su se carevi Valens i Valentijan susreli 365. godine u Medijani.
  3. ^ Prema izjavi Elene Vasić Petrović v.d. direktora Zavoda za zaštitu spomenika kulture Niš (2013)
  4. ^ O tome nam svedoči natpis pronađen na teritoriji Niša: G. Julije Sever vojnik Prve Dardanska kohorte živeo je 47 godina, Julija Varana sinu
  5. ^ Jupiteru, najboljem i najvećem — Marko Aurelije Posejdonija dekurion Municipijuma Naisusa prineo je žrtvu
  6. ^ Istoričar Prisk, prolazeći 448. carskim drumom pored Naisa, zabeležio je da je on još ležao u ruševinama posle pustošenja iz 441. godine.
  7. ^ Uzor joj je, vila suburbana, stambena kuća pripadnika visokoga gradskog sloja u okolini grada.
  8. ^ Na prostorima Balkana u prva dva veka krštenje je obavljano u rekama, potocima i morima. Već od prve polovine trećeg veka obrazuju se posebne prostorije za baptisterijum. U četvrtom veku, posebno pred njegov kraj, grade se baptisterijumi pored bazilika, što će u docnijim vremenima postati uobičajeno.
  9. ^ Još je Ambrozije podvukao značaj simbolike osmougaone osnove milanske krstionice, kao simbola vaskrsenja i ponovnog rađanja, jer činom krštenja neofit započinje novi život.
  10. ^ Pitanje razrešenja namene medijanskog oktogona pokrenuto je od strane Miše Rakocijana u radu: „Early christian baptisterium in Mediana, near by Niš“ na međunarodnom simpozijumu u Strumici („Voda, život i zadovoljstvo“ u organizaciji Zavoda za zaštitu spomenika kulture i Muzej, 27 – 29. 11. 2008)

Izvori[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v Grupa autora (1983): Istorija Niša I - od najstarijih vremena do oslobođenja od Turaka 1878. godine, Gradina i Prosveta, Niš
  2. ^ a b v g d Đorđe S. Kostić: Balkanbilder von Felix Kanitz = Slike sa Balkana Feliksa Kanica. Narodni Muzey, Belgrad. 2011. ISBN 978-86-7269-116-0.
  3. ^ K. Jireček, Vojna cesta, Zbornik Konstantina Jirečeka I, 91­92.
  4. ^ a b Zirojević O. 1970 Carigradski drum od Beograda do Sofije, Zbornik Istorijskog muzeja Srbije 7, Beograd, 3-196.
  5. ^ Draga Garašanin, Bronzano doba Srbije „Tekst iz kataloga izložbe "Bronzano doba Srbije", Narodni muzej, Beograd, 1972.”. Pristupljeno 31. 1. 2013. 
  6. ^ Gordana Milošević, Kad tamo, u bašti, u hladu jasmina... Univerzitet u Beogradu, Arhitektonski fakultet, Simpozijum Tradicionalna estetska kultura 7: VRT 25. novembar 2011.
  7. ^ a b Grupa autora (1995): Enciklopedija Niša - priroda, prostor, stanovništvo, Gradina, Niš
  8. ^ Petrović P., 1993 Naissus – Zadužbina cara Konstantina, u: Rimski carski gradovi u Srbiji (priredio Srejović D.) Beograd (1993). str. 73
  9. ^ „Arheološko nalazište Medijana otvoreno za posetioce”. Politika Online. Pristupljeno 2023-01-07. 
  10. ^ a b Medijana, lokalitet Brzi Brod, Spomenici kulture u Srbiji
  11. ^ Latković R. i Drča S. (1979): Medijana, Narodni muzej Niš
  12. ^ Petrović P., 1983 Niš u antičko doba, u: Istorija niša I, Niš, (1983). str. 53–75.
  13. ^ Petrović P., 1994 Medijana – rezidencija rimskih careva, Beograd (1994). str. 13–54
  14. ^ M. Mirković, Rimsko osvajanje i organizacija rimske vlasti, u: Istorija srpskog naroda I, Beograd (1981). str. 66 – 106.
  15. ^ Istorijski institut Beograd Istorija Niša I, Niš, 1983.
  16. ^ a b Ćirić J. Prilog istorijsko-geografskom proučavanju lokacija Niša, Niš, 1974.
  17. ^ Istorijski institut Beograd Istorija Niša I, Građevine i topografija u delu Niš u antičko doba. Niš, 1983.pp. 66–70
  18. ^ a b Inscriptions de la Mesie Superieure, Naissus - Remesiana - Horreum - Margi, vol. IV, Beograd 1979
  19. ^ Ristanović S. (1995): Kroz Srbiju i Crnu Goru, Beograd
  20. ^ „Dardanci“. Narodna enciklopedija. 1927..
  21. ^ Petrović P., Niš u antičko doba. str. 36–41
  22. ^ M. Mirković, Neka pitanja vlade Konstantina i Licinija, Zbornik Filozofskog fakulteta XII-1, (1974). str. 145–150
  23. ^ P. Petrović, u: Rimski carski gradovi i palate u Srbiji. str. 60–62
  24. ^ M. Vasić, Boravci Konstantina I u Nišu, Zbornik radova sa Međunarodne Akademije „Kult Sv. Cara Konstantina između Istoka i Zapada“ u Nišu 15. decembra 2001, Niš 2003, 25-29;
  25. ^ A. V. Popović, Književna delatnost Julijana Apostate u Nišu, u: Niš i Vizantija III, Niš 2005, 81-85,
  26. ^ a b v Vladimir P. Petrović, Dardanija u rimskim itinerarima-Gradovi i naselja, Balkanološki institut SANU, Posebno izdanje 99, Beograd 2007
  27. ^ B. de la Brokijer, Putopis putovanja preko mora kroz Palestinu, Malu Aziju, Srbiju i Francusku, Čigoja, Beograd 2002, 106-112.
  28. ^ D. Benea, Din istoria militara a Moesiei Superior si a Daciei, Cluj–Napoca 1983.
  29. ^ Ferjančić, str. 2002. Naseljavanje legijskih veterana u balkanskim provincijama. Beograd: Balkanološki institut SANU
  30. ^ a b v Kostić M.(1967): Niška kotlina – Studija društveno geografskog razvoja, Zbornik radova Geografskog instituta Jovan Cvijić, knj. 21, Beograd
  31. ^ Ljubomoriović I, Ponišavlje u kasnoj antici (IV–VI vek). Filozofski fakultet, Kosovska Mitrovica, 2008, 93–94.
  32. ^ Amijan Marcelin, Istorija, Predgovor, prevod i komentari Milena Milin. Beograd, 1998.
  33. ^ a b v Grupa autora, Niš u srednjem veku, Doba vizantijske vlasti, U: Istorija Niša, knjiga I, Gradina, Niš (1986). str. 83
  34. ^ Dragoslav Srejović, Kad smo bili kulturno središte sveta, Elektronsko izdanje Zajednički poduhvat TIA Janus i Ars Libri Ars libri i Kremen Beograd 2001 Biblioteka Lavirint Knjiga 10
  35. ^ Petrović P., Medijana – rezidencija rimskih careva, Beograd, 1994,13-54
  36. ^ P. Petrović, Villa and domus tribuni at Mediana, in: The Age of Tetrarchs, ed. D. Srejović, Belgrade (1995). str. 232–243.
  37. ^ S. Gušić, Naissus, u: Rimski carski gradovii palate u Srbiji, ur. D. Srejović, Beograd (1993). str. 167,
  38. ^ T. Čerškov, Niš - Tvrđava, Gradsko polje, lokalitet „Pešačka staza“, Dnevnik arheoloških istraživanja 1987., 04.12.1987, sitni nalaz C-18.
  39. ^ a b v M. Doderović, Turska tvrđava krije Carski grad, Objavljeno u listu Pravda od 13. mart 2011, https://web.archive.org/web/20110809012440/http://www.pravda.rs/2011/03/13/turska-tvrdjava-krije-carski-grad/. Pristupljeno 12. 4. 2013.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć)
  40. ^ M. Vasić, Mediana - domaine impérial ou bien privé, in: Römische Städte und Festungen an der Donau. Akten der regionalen Konferenz, organisiert von Alexander von Humboldt-Stiftung, Beograd, 16-19 Oktober 2003, editors M. Mirković, Beograd (2005). str. 168–169
  41. ^ Giorgio Ruffolo, Quando l'Italia era una superpotenza, Einaudi, 2004.
  42. ^ Johnston, David E. 2004. Roman Villas
  43. ^ Leveau, P. 1983. 'La ville antique et l'organisation de l'espace rural: villa, ville, village', Annales ESC, 38, no.4. str. 920–42
  44. ^ McKay, Alexander G. 1998. Houses, Villas, and Palaces in the Roman World
  45. ^ Percival, John 1981. The Roman Villa: A Historical Introduction
  46. ^ a b Drča S., Naissus, Arheološko blago Niša – od neolita do srednjeg veka, SANU, Beograd 2004, 49-58.5
  47. ^ Ajdić R. 1975. Antičke nekropole u Nišu. Niški zbornik, 1: 33.
  48. ^ R. Krauthajmer, S. Ćurčić, Ranohrišćanska i vizantijska arhitektura, Beograd 2008, 188
  49. ^ Petrović P., Medijana – rezidencija rimskih careva, Beograd (1994). str. 22.
  50. ^ Gordana Jeremić. (2005) Mozaici Medijane-Neka razmatranja, „Niš i Vizantija, Simpozijum” (PDF). Pristupljeno 12. 4. 2013. 
  51. ^ Jeremić G, Mozaici građevine sa oktogonom iz Antičkog Naisa, Niš i Vizantija 5, Niš, 2007.
  52. ^ G. Milošević, Roman Naissus between the Archeological Park and Modern Town – Archeological Park «Mediana». 21 st International Congress of Byzantine Studies, London, 21/26 August 2006.
  53. ^ F. Kanic, Srbija, Zemlja i stanovništvo, Beograd (1981). str. 174
  54. ^ A. Oršić-Slavetić, Arheološka iskopavanja u Nišu i okolini, Starinar, 306, sl. 8
  55. ^ Lj. Zotović, Terenska dokumentacija, Arheološki institut u Beogradu
  56. ^ Ljubica Zotović, Medijana, Niš – zaštitni radovi na trasi puta, Arheološki pregled 17, Beograd 1975, 75-77.
  57. ^ Petar Petrović, Medijana – rezidencija rimskih careva (Mediana – Residence of Roman Emperors), Beograd 1994.
  58. ^ Miloje Vasić, Gordana Milošević, Nadežda Gavrilović Vitas, Vesna Crnoglavac, Konstantinova vila u Medijani, Niš 2016.
  59. ^ MARIN E. Naronitanski Augusteum i arheološka istraživanja u Naroni 1988—2001. Arheološka istraživanja u Naroni i dolini Neretve – znanstveni skup Metković; 2001.
  60. ^ Cvijanović I, Ranohrišćanske krstionice Justinijanske epohe (527–565), Istorijski časopis LI, Beograd 2004, 22.
  61. ^ R. Kolarik, Late antique floor mosaics in the Balkans, Nis and Byzantium IV, Nis 2006, 171.
  62. ^ R. Grujić, Niška eparhija, Enciklopedija SHS 3, Zagreb (1928). str. 95
  63. ^ a b v Miša Rakocija, Starohrišćanski baptisterijalni kompleks na Medijani u NišuNiš i Vizantija,. VIII simpitzijum u Nišu
  64. ^ „Starohrišćanski baptisterijum na Medijani”. Pristupljeno 12. 4. 2013. 
  65. ^ G. Jeremić, Mozaici Medijane – neka razmatranja, Niš i Vizantija IV, Niš 2006, 153. str. 157.
  66. ^ Serbiebs byzantinische Monumente, Wien, (1864)
  67. ^ Kanitz F. 1892, 77 sq:Romische Studien in Serbien IñII, Wien
  68. ^ Jakob Weiss: Felix Kanitz, ein Pionier der Balkanforschung. In: Mitteilungen der Geographischen Gesellschaft in Wien 73, (1930). str. 5-21.
  69. ^ Srbija: zemlja i stanovništvo, Beograd (prevod: Das Kˆnigreich Serbien und das Serbenvolk von den Rˆmerzeit bis zur Gegenwart, Leipzig 1904).
  70. ^ Kanic F., Zemlja i stanovništvo, II, 174.
  71. ^ Vulić, Spomenik. LXXVII (1934), 48–49, br.41
  72. ^ ANM, Izveštaj Uprave muzeja Banu Moravske banovine, 8.09.1935
  73. ^ a b v Vasić M. (2004) Bronze Railing from Mediana, Starinar, LIII-LIV, Beograd, 79-110.
  74. ^ Aleksandar V. Popović Božanstva na bronzanoj ogradi sa medijane u svetlu teologije Julijana Apostata. U: Zbornik Niš i Vizantija, Četvrta knjiga. (2013)
  75. ^ Olivera Ilić, Paleohrišćanski sakralni spomenici u manjim naseljima i utvrđenjima u okolini Niša, Dani Sv. cara Konstantina i carice Jelene (2009) [Zbornik radova], Pristupljeno 12. 4. 2013.
  76. ^ M. Vasić, Hronika iskopavanja, Medijana Starinar LIII-LIV, 2004, sl. 5)
  77. ^ Projekt: Ponišavlje u praistoriji, antici i srednjem veku Rukovodilac: dr Miloje Vasić, Izveštaj o radu u 2007. godini.

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Irena Ljubomirović, Rezultati najnovijih istraživanja na Medijani, TM G. XXXVIII Br. 2, 733-745 Niš april - jun 2014, UDK 904(497.11Niš):550.83 Originalan naučni rad
  • Rakocija M, Crkvene prilike u starohrišćanskom Naisusu i Romulijani i prostiranje oktogonalnih kristionica, Patrimonium 5, Skopje 2012, 95-105
  • Miša Rakocija, Manastiri i crkve grada Niša, Niš 1998
  • Miša Rakocija, Kulturna riznica Niša, Niš 2001
  • Popović, I. (2007). Dea Dardanica iz Medijane i srodni spomenici iz balkanskih provincija carstva. Niš, i Vizantija, VI, 31−42., Niš: Grad Niš, Niški kulturni centar.
  • Trovabene, G. (2005). Divinita e personificazioni fluviali nei pavimenti musivi tardo antichi: aspetti iconografici e variazoni semantiche. U: Niš i Vizantija III (119−130). Niš: Grad Niš, Prosveta.
  • Trovabene, G. (2006). Mosaici pavimentali della villa di Medijana (Niš): analisi econgronti. U: Niš i Vizantija IV (127−144). Niš: Grad Niš, Prosveta.
  • Rakocija M, Early christian baptisterium in Mediana, near by Niš, Collectio of works from the Symposium „Water, Life and Pleasure“ in 2008, Strumica 2009, 169-179
  • Rakocija M, Paleobyzantine churches of Niš, Niš i Vizantija: Zbornik radova V, (Niš 2007), 61-6, 125-148

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Медијана_(Ниш)&oldid=27814073”