Natpis popa Tjehodraga
Natpis popa Tjehodraga je srednjovekovni ćirilični kameni natpis, koji se nalazi u Lištanima, na području grada Livno u Bosni i Hercegovini. Pronađen je 2003. godine, tokom arheoloških iskopavanja na lokalitetu Podvornice u Lištanima, na jugozapadnoj strani Livanjskog polja. Natpis je zatečen u veoma dobrom stanju. Isklesan je ćiriličnim slovima na crkvenoslovenskom jeziku, a na početku natpisa nalazi se uklesani krst. Prevod teksta na savremeni srpski jezik glasi:[1][2]
Tu leži pop Tjehodrag — imao je pet sinova — su svi u jednoj (istoj) godini bili ubijeni
Istorija[uredi | uredi izvor]
Vreme nastanka natpisa je 12. vek, kada je i sahranjen pop Tjehodrag, a u istom grobu pronađen je i jedan ženski skelet sugurno njegove supruge. Ono što se zna o njemu jeste da je bio oženjen i da je imao pet sinova koji su, kako se vidi iz natpisa, svi iste godine stradali, verovatno u nekom ratu. Ovaj natpis za sada je najzapadniji ćirilični natpis na srpskom etničkom području koji je nastao u srednjem veku.
Hrvatski naučnici, koji su i pronašli ovaj grob s natpisom i prvi ga opisali, tvrde da je to mogao biti samo hrvatski pop glagoljaš koji je kao takav, iako rimokatolik, mogao da ima ženu i decu, na kako kažu „valjan, ali ne i na dopušten način“. Pozivaju se na Prvi (1123. godine) i Drugi lateranski sabor (1139. godine), kojima se zabranjuje rimokatoličkim sveštenicima da imaju žene, i zaključuju da je verovatno živeo „tokom prve polovine 12. veka“, a malo dalje kažu da je pop Tjehodrag mogao poginuti i za vreme vojevanja vizantijskog cara Manojla Komnina (1165-1167), dakle u drugoj polovini XII veka, iz čega se vidi da su hrvatski naučnici malo zbunjeni prilikom datiranja Tjehodragovog natpisa u želji da ga što više približe Prvom i Drugom saboru. Analize skeleta pokazuju da se pop Tjehodrag upokojio u dobi između 35. i 40. godine života. Za pogibiju njegovih pet sinova pretpostavljaju da se mogla dogoditi takođe za vreme vojevanja Manojla Komnina.
Tvrdnje hrvatskih naučnika mogu se osporiti na više načina. Pop Tjehodrag nije bio glagoljaš jer su popovi glagoljaši pisali glagoljicom (i po tome su dobili i svoj naziv), a natpis popa Tjehodraga ispisan je na ćirilici. Šta više, uporedivši njegov natpis sa drugim natpisima nastalim u srednjovekovnoj Bosni i Humu, pronalaze se sličnosti sa natpisima kao što su: Humačka ploča, Blagajski natpis kneza Miroslava, natpis bana Kulina, natpis Vignja Miloševića, Natpis iz Kalesije kod Tuzle, itd. Neosporno je da su svi ovi natpisi nastali na srpskom etničkom prostoru i da su pisani ćirilicom kojom su pisali Srbi u srednjem veku, dok su se Hrvati služili glagoljicom.
Pošto je Tjehodrag imao najviše 40 godina kada se upokojio, a ako se uzme za moguću pretpostavku da su mu sinovi izginuli za vreme rata sa Vizantijom 1165—1167. godine, nema nikakve teorijske mogućnosti da je živeo u prvoj polovini XII veka. Naime, u tom slučaju on bi najkasnije umro 1150, a i logično se nameće pitanje zašto bi naknadno otkopavali njegov grob i klesali natpis u kojem obaveštavaju da mu je poginulo pet sinova. Stoga se nameće zaključak da bi pop Tjehodrag najranije morao umreti ili poginuti kad i njegovi sinovi, ili čak i posle njih, jer samo tako bi na njegovom natpisu mogla biti spomenuta smrt njegovih sinova. Popova žena je umrla u dobi od 60 godina, što znači da je naknadno stavljena u mužev grob i to najmanje 20 godina kasnije. Svi ovi podaci približavaju vreme nastanka natpisa kraju 12. veka.
Kada je reč o istorijskim izvorima koji govore o područjima na kojima je pronađen natpis, a to je okolina Livna, prvi put se spominje u povelji hrvatskog kneza Muncimira 28. septembra 892. godine, u kojoj se navodi i livanjski župan Želimir. Konstantin Porfirogenit u poznatom delu „Spis o narodima“ spominje Livno kao jednu od hrvatskih županija i kaže da se srednjovekovna Hrvatska „prema Cetini i Livnu graniči sa Srbijom“. Shodno ovome, Livno je bila pogranična regija između Hrvatske i Srbije sredinom 10. veka kada je Porfirogenit pisao svoje delo. Kao pogranična regija jasno je da su se u njoj ukrštali narodi, kulture, trgovina i sve ostalo ove dve srednjovekovne države, tako da je pored Hrvata u regiji Livna bilo i Srba, a pogotovo do 12. veka, jer su do tada pomeranja stanovništva morala uzeti maha. Pored ovoga, neki srpski vladari sklanjali su se u Hrvatsku kada im je pretila opasnost po njihov život, kao što je to uradio knez Zaharije u prvoj polovini 10. veka, a Porfirogenit beleži da je tada pred bugarskom vojskom i deo Srba prešao u Hrvatsku kada navodi: „a neki od njih umaknu i odu u Hrvatsku“.[3][4]
Prvobitni opseg srpskog etničkog prostora u ranom srednjem veku potvrđuje i franački hroničar Ajnhard, koji je u svojim Analima franačkog kraljevstva (lat. Annales Regni Francorum) zabilježio, pod 822. godinom,[5] da su Srbi narod koji drži veliki dio Dalmacije (lat. ad Sorabos, quae natio magnam Dalmatiae partem obtinere dicitur).[6]
Izvor koji je nastao pre povelje hrvatskog kneza Muncimira i Konstantina Porfirogenita, podatak franačkog ljetopisca Ajnharda, koji 822. godine opisuje propast ustanka posavskih Slovena pod vođstvom Ljudevita Posavskog, piše da se Ljudevit povukao ispred franačke vojske i prebegao Srbima, koji su, kako on piše, u to vreme držali „veliki deo Dalmacije“ („magnam Dalmatiae partem“). Ovde se misli na antičku rimsku provinciju Dalmaciju, u koju je spadala skoro cela teritorija današnje Bosne i Hercegovine. Na osnovu analize izvornih podataka, može se zaključiti da se ova srpska teritorija nalazila oko planina Kozare i Grmeča i reke Une.
Da su Srbi narod čija se država u XII veku prostirala na velikom delu nekadašnje Dalmacije svedoče podaci vizantijskog pisca Jovana Kinama vezani za događaje iz 1165. godine: „A kad ovaj (Jovan Duka), prošavši kroz zemlju Srba, uđe u nju (primorsku Dalmaciju), sva vlast ubrzo u najvećem delu pripade caru. Tada dođoše pod romejsku vlast i Trogir i Šibenik, pored toga i Split i narod Kačića i čuveni grad Diokleja, koji je bio podigao car Dioklecijan, Skradin i Ostrovica i Solin...“. Vidi se da se iz zemlje Srba stizalo do Kačića na Cetini i primorskih dalmatinskih gradova, što znači da je tadašnja Srbija obuhvatala Rašku, Duklju, Travuniju, Zahumlje i Neretljansku oblast. Svakao da je oblast Livna u 12. veku morala biti izložena uticajima i migracijama stanovništva iz Srbije.
Za vreme bosanskog bana Stefana II Kotromanića, 1326. godine Livno je ušlo u sastav države Kotromanića. Iz povelja sačuvanih za vreme vlasti Kotromanića u Livnu, nema pomena Hrvata, što može da znači da njihov broj nije bio značajan i da su migracije stanovništva značajno promenile etnički sastav stanovništva Livanjske župe. Iz svega ovde navedenog zaključuje se da natpis popa Tjehodraga pripada srpskoj kulturnoj baštini.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Marić, Šimić & Škegro 2007, str. 9-31.
- ^ Veljković 2018, str. 275-316.
- ^ Moravcsik 1967.
- ^ Ferjančić 1959.
- ^ Scholz 1970, str. 111.
- ^ Pertz 1845, str. 83.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Veljković, Žarko B. (2018). „Još jednom o natpisu popa Tѣhodraga iz Lištanâ kod Livna” (PDF). Teološki pogledi. 51 (2): 275—316. Arhivirano iz originala (PDF) 07. 10. 2019. g. Pristupljeno 07. 10. 2019.
- Đorđić, Petar (1971). Istorija srpske ćirilice: Paleografsko-filološki prilozi (1. izd.). Beograd: Zavod za izdavanje udžbenika.
- Janković, Đorđe (2007). Srpsko Pomorje od 7. do 10. stoleća (PDF). Beograd: Srpsko arheološko društvo.
- Janković, Đorđe (2015). Predanje i istorija Crkve Srba u svetlu arheologije: Kratak pregled od početka do turske okupacije. Beograd: Hrišćanska misao.
- Marić, Marija; Šimić, Marinka; Škegro, Ante (2007). „Pop Tjehodrag i njegov natpis”. Povijesni prilozi. 33: 9—31.
- Mišić, Siniša (2014). Istorijska geografija srpskih zemalja od 6. do polovine 16. veka. Beograd: Magelan Pres.
- Moravcsik, Gyula, ur. (1967) [1949]. Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (2. izd.). Washington: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies.
- Novaković, Relja (1981). Gde se nalazila Srbija od VII do XII veka (istorijsko-geografsko razmatranje): Problemi i znanja. Beograd: Istorijski institut.
- Ostrogorski, Georgije; Barišić, Franjo, ur. (1966). Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 3. Beograd: Vizantološki institut.
- Ostrogorski, Georgije; Barišić, Franjo, ur. (1971). Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 4. Beograd: Vizantološki institut.
- Pertz, Georg Heinrich, ur. (1845). Einhardi Annales. Hanover.
- Scholz, Bernhard Walter, ur. (1970). Carolingian Chronicles: Royal Frankish Annals and Nithard's Histories. University of Michigan Press.
- Ćirković, Sima (1964). Istorija srednjovekovne bosanske države. Beograd: Srpska književna zadruga.
- Ferjančić, Božidar (1959). „Konstantin VII Porfirogenit”. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 2. Beograd: Vizantološki institut. str. 1—98.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
Boris Radaković: Natpis popa Tjehodraga Arhivirano na sajtu Wayback Machine (2. februar 2017)
