Pusta reka (oblast)

Za druge upotrebe pogledajte stranicu Pusta reka.

Oblast Pusta reka zauzima prostor najvećim delom u slivu istoimene reke, u severozapadnom delu Leskovačke kotline, a okružena je planinama Petrova Gora, Radan, Rgajskim planinama, Pasjače i Vidojevice. Prostire se na 336 km² sa 62 naselja i varošicom Bojnik, kao njenim centrom.

Naziv ovog kraja označava siromaštvo i zapuštenost. Ranije se nazivala samo Reka, a zabeleženo je i ime Podgora prema izvorima srednjovekovne srpske države.

Istorija

U antičkom periodu oblast Puste Reke pripojen je Rimskom carstvu. Na ovom području podignuti su gradovi Caričin grad i Zlatsko kale. Iz srednjovekovne srpske države postoje podaci o selima kao što su Ivanje, Orane, Mijajlica, Zlata, Bublica, Kutleš itd.

Od 1454. godine, nakon poraza Nikole Skobaljića, ovo područje se nalazi pod turskom okupacijom. Najteži period bio je od kraja 18. veka do oslobađanja 1878. godine. Tokom tog perioda srpski živalj je bio proterivan, a doseljavali su se Albanci. Nakon oslobođenja Albanski živalj se povukao sa Osmanskom vojskom, a Srbi i Crnogorci su krenuli da se vraćaju u ove krajeve i to iz oblasti i to mahom iz Vlasine iz Crne Gore, Vojvodine i sa Kosova.

Dana 11. novembra 1915. godine u području Puste reke sukobile su se srpske i bugarske jedinice, tzv. Leskovački protivnapad. Srpska vojska je potisnula bugarske jedinice iza Leskovca i na taj način omogućila odstupanje glavnice srpske vojske pravcem Prokuplje-Lebane-Priština. Ovo je jedinstven primer u ratnoj istoriji da trupe nakon toliko bitaka, teškoća i gubitaka, poljuljanog vojnog morala, krenu u protivofanzivu i ostvare veliku pobedu

21. februara 1917. godine održan je sastanak ustanika Jablaničko-Topličkog ustanka, u selu Obilić. U Prvom svetskom ratu Pusta reka je stradala tokom Topličkog ustanka, kada je Bugarska vojska u krvi ugušila ustanak.

U okupiranoj Jugoslaviji u Drugom svetskom ratu, na ovom prostoru su bili organizovani pokreti otpora, pa je ovaj kraj bio pod terorom pre svega Bugara. Najpoznatije je februarsko pogubljenje 17. februara 1942.

Fizičko-geografske odlike

Fizičko-geografske odlike neke oblasti čine: geološki sastav, reljef, klima, hidrografske osobenosti, pedološke osobenosti i biljni i životinjski svet.

Reljef

U slivu Puste reke susreću se i smenjuju različite vrste reljefa.

Planine su predstavljene srednje visokim i niskim planinama (Pasjača 901 m, Vidojevica 1.154 m, Rgajska planina 834 m, Arbanaška planina 1.127 m, Radan 1.409 m, Petrova gora 1.338 m) koje se prostiru na 25% teritorije. One pripadaju Središnjoj zoni gromadnih planina i u obliku potkovice zatvaraju sliv sa severa, severo-zapada, zapada i jugozapada. Ove planine sa svojim bilima presečene su dolinama klisurastog a ponegde i kanjonskog tipa.

Planina Radan pripada grupi Rodopskih planina. Planinski venac ove planine prostire se od istoka prema zapadu i sastavljen je od tri masiva – Majdan planine, Ravne planine i Petrove gore među kojima dominira Petrova gora. Venac Radana nalazi se na razvođu i granici Pustorečkog prema Kosaničkom kraju. Sa svojim delom Majdan poseduje rudna bogatstva koja su od davnina eksploatisana o čemu svedoče troskovišta na nekoliko mesta u slivu (gvozdene i olovne rude). Na Radanu dominiraju bukova u višim i hrastova šuma uglavnom u nižim delovima, a ima i antropogenih šuma bora, smrče i jele i travnatih površina.

U zapadnom delu sliva došlo je tokom tercijara do vulkanske aktivnosti koja je u vezi sa tektonskim dislokacijama (Istočni dubinski razlom) koje presecaju ovo područje.

Na kristalastim škriljcima oboda sliva obrazovane su jaruge i vododerine kojima za vreme jakih kiša poteku bujice i još više ih produbljuju. Ovi oblici nastali su erozijom tla.

Brdski reljef zahvata subplaninski i centralni deo sliva prateći tok reke i tokove njenih pritoka (52% teritorije).On predstavlja nekadašnje dno Leskovačkog jezera u kome su izvajane dve diluvijalne terase: gornja i donja. One su više, starije i izgrađene od drugačijeg materijala u odnosu na aluvijalnu terasu. Brdski reljef ispresecan je vodenim tokovima i suvodolinama pa u celini predstavlja talasastu površinu koja često podseća na neke krajeve Šumadije. Od dolina koje su usečene između bregova, koji čine ovaj deo kotline, najdublja je dolina Puste reke, naročito u njenom početnom delu od Kruškara do iznad Brestovca. Taj deo korita je uzan, stešnjen između visokih bregova strmih strana te ima kanjonske odlike. Ovo naročito važi za deo rečnog korita između sela Bregovine i Bublice, s jedne i Dragog Dela i Magaša, s druge strane. Dublje doline imaju i Magaška i Ivanjska reka, naročito u gornjem i srednjem delu. U zoni delova korita ovih reka, pobrđe je duboko ispresecano gotovo isparčano. Van ovog užeg dela, ovaj reljef predstavljen je nizom blago zaobljenih bregova i brežuljaka koji imaju različite pravce i opštu tendenciju da se uzdižu prema lepezastom obodu kotline počevši od juga pa do severa u pobrđu Pasjače. U podgorini planina i u gornjim delovima slivova Puste, Konjuvačke, Zlatne, Magaške i Kameničke reke brdski reljef je više oblikovan u metamorfnim i vulkanskim stenama zbog čega je krševitiji, klisurastiji i okomitiji prema rečnim dolinama, a u neogenom materijalu (Dubrava, Velika Crkvica, Drum, Ridina, Plavački rid) ima blaže oblike i zaobljene strane i pogodan je za obrađivanje. Podgorina Radana i Petrove gore od Slišana i Obražde, preko Ivanja do Delivode, Blata i Dobre Vode predstavlja jedan od najlepših predela sliva i Leskovačke kotline.

Brežuljkasti i ravničarski reljef (oko 25% teritorije) prostire se nizvodno od Bojnika do istočnog okvira oblasti, zatim ide po istočnom obodu sve do severne granice sliva gde se nastavlja u ravan koja pripada Južnoj Moravi, u istočnom delu sliva.Granica između pustorečke i moravske ravni nalazi se između sela Gornjeg Brijanja, s jedne i Donjeg Brijanja, s druge strane. Širina ovog dela pustorečke ravni je različita. Najveća je između Bojnika, Suvog Polja (Zeletova), Đinđuše i Lapotinca a najuža između sela Kacabaća i Stuble usled približavanja Kacabaćkog rida rečnom koritu Puste reke. Prema severu ravnica se ponovo širi da bi se opet suzila kod kote 305 m. Između ove kote i završne tačke rida Gurgac, na desnoj obali Puste reke, ima više od jednog km gde se izgleda završila pustorečka rasedlina. Odavde se ravnica jako širi i po mnogim svojstvima pripada oblasti Južne Morave. Ravnica se proteže još i uzvodno uz Pustu reku zapadno od Bojnika a ima je u dolini Konjuvačke reke (Male reke) između Zlate i Gornjeg Konjuvca, tzv. Zlatsko polje. Ravnica Puste reke je na visini Leskovačkog polja: kod sela Đinđuše njena nadmorska visina je 230 m a kod Kosančića oko 222 m, što je nešto niže od veterničke ravni u regionu Porečja.

Vodopad Ripivoda

Pod uticajem bazisne erozije reka je na najnižem obodnom delu donje diluvijalne terase prosekla svoju užu dolinu. Istovremeno, sa procesom bazisne erozije, odvijao se i proces taloženja aluvijalnog materijala te je na taj način formirana aluvijalna terasa. Ova terasa sastoji se od tih nanosa. Niža je od diluvijalnih terasa, mlađa i drugačijeg sastava. Prema nekim shvatanjima ova terasa pruža se, u užem obimu, počev od Slavnika odnosno od Zlate, dolinom Konjuvačke reke do Bojnika odakle se širi u prostrano i plodno Lapotinačko polje, Gornji Ključ, Donji Ključ i druge ravne ili terasaste prostore.

Najpoznatiji vodopadi na teritoriji sliva su Ripivoda i Borinski skok.

Hidrografske osobenosti

U prirodne kuriozitete opštine spada bifurkacija u izvorišnom delu Magaške reke, na planini Radan. Ovo mesto nazvano je Delivode po bifurkaciji. Levi krak i jači deo vode potoka, koji se deli, odlazi prema severoistoku i čini Magašku reku, dok desni krak, manji deo vode, odlazi prema jugu i čini Ivanjsku reku. Obe ove reke ulivaju se u Pustu reku samo na različitim mestima. Magaška reka utiče u Pustu reku severoistočno od Magaša.

Delivode

• 
  Potok pre račvanja
• 
  Račvanje potoka
• 
  Ivanjska reka nedaleko od mesta račvanja
• 
  Magaška reka nedaleko od mesta račvanja

Galerija

• 
  Vodopad Ripivoda.
• 
  Vrh Sveti Petar viđen iz sela Borinca.
• 
  Vrh Sveti Petar viđen iz sela Borinca.

Vidi još

• Brestovačko jezero
• Dejstva srpske avijacije u okupiranoj teritoriji (1916-1918)
• Jablanički komitski odred
• Bitka na Moravi (1915)
• Aerodrom Bojnik

Literatura

• Deroko, Aleksandar; Radojčić, Svetozar (1950). „Vizantiske starine u Jablanici i Pustoj Reci” (PDF). Starinar. 1: 175—181. 
• Ercegović-Pavlović, Slavenka; Kostić, Desanka (1988). Arheološki spomenici i nalazišta leskovačkog kraja. Beograd; Leskovac: Arheološki institut; Narodni muzej. 
• Milinković, Mihailo (2015). Ranovizantijska naselja u Srbiji i njenom okruženju. Beograd: Dosije studio. 
• Stamenković, Sonja (2013). Rimsko nasleđe u Leskovačkoj kotlini. Beograd: Arheološki institut.