Gromile u Šipovu
| Gromile u Šipovu | |
|---|---|
 Današnji pogled na Crkvine, Gromile, i mesto gde se nalazila Baloja, rimsko i kasnoantičko naselje | |
| Mesto | Baloie, Šipovo  |
| Sagrađen | 1. vek – 4. vek |
| Graditelj | Rimljani |
| Tip strukture | Municipijum (Baloie) i utvrđenje (Castrum) |
 Baloie | |
Gromile u Šipovu predstavljaju nekadašnje praistorijsko i ilirsko naselje, a kasnije i rimsko utvrđenje u gornjem toku doline reke Plive, u antičkoj provinciji Dalmacija, na tlu današnjeg Šipova. Zauzimalo je ogroman prostor, otprilike oko 2 hektara površine. Predstavlja jedno od najvećih antičkih lokaliteta na tlu Republike Srpske i Bosne i Hercegovine.
Istorijat[uredi | uredi izvor]
| Ovaj članak je dio serije o istoriji Republike Srpske |
| Istorija Republike Srpske |
|---|
 |
Gromile, u narodu zvane još i gradine, izvorno predstavljaju mesto sa temeljima nekadašnjeg ilirskog utvrđenja i boravišta, kao i određenog prostora na kojem se nalazilo grobno mesto Ilira, grobište tumulusnog tipa. Odatle i naziv Gromile - koje su zapravo predstavljale tip grobne humke načinjene slaganjem gomile kamenja, ovalnog oblika, pod kojima su sahranjivani ostaci jedne ili više osoba. S obzirom na to da su Iliri verovali u zagrobni život, mrtve su sahranjivali sa ličnom imovinom (najčešće nakit ili oružje).[1] Nakon jednog od arheoloških iskopavanja ovog lokaliteta taj sloj je nazvan praistorijsko-bronzanodopskim i on je prethodio rimskom naseljavanju i osnivanju kasnijeg municipijuma i utvrđenja (lat. Castrum). Pored tog predrimskog sloja, pronađeni su ostaci rimskih zgrada, brojni arhitektonski i keramički fragmenti, natpisi, tragovi hipokausta, kao i posebna vrsta keramike Terra Sigillata, te novac careva Vespazijana (9-79) i Konstantina (306-337).[2] Rimljani su utvrđenje podigli u fortifikacijskom sistemu radi odbrane ovog kraja u kojem su osnovali municipijum Baloju (lat. Baloie) sa javnim termama i pozorištem koje je imalo podno grejanje. Nakon sloma Batonovog ustanka, kojeg je 9. godine n.e. porazio surovi rimski vojskovođa Germanik, Ilirik je podeljen na više rimskih provincija. Dolina reke Plive, koju su Rimljani zvali Pelva (lat. Pelva), tako je pripala antičkoj rimskoj provinciji Dalmaciji. Ilirska plemena (Sapuati i Emantini iz plemenskog saveza Mezeja) koja su vladala tim krajevima,[3] morala su se pokoriti vladavini rimske boginje Junone, zaštitnice rimskih vojničkih redova. Prostori koje su nastanjivala određena plemena, Rimljani su nazivali župama (lat. Civitates), a njima je vladao prefekt (lat. Preafectus) koji je najčešće bio rimski ili najmljeni oficir u rimskoj službi. Kasnije je to mogao biti i prepozit (lat. Preapositus), domicijelni, lokalni ilirski vojskovođa, princip (lat. Principes) koji je time sticao pravo da postane građaninom Rima. Rimljani su im dozvoljavali da imaju čak i svoja veća.[4] Župe su bile deljene u dekurije, upravne jedinice. Interesantno je to da stanovništvo ovog kraja i u današnje vreme taj prostor naziva Župom Plivom, a župa pod tim imenom postojala je i za vreme trajanja srednjovekovne bosanske države, i njene posebne regije Donji Kraji. Budući da je taj kraj obilovao raznim rudama i prirodnim bogatstvima, Rimljani su tu otvorili mnoge rudnike. Zapravo su samo sledili pređašnja ilirska iskopavanja. Čitavo je naselje nastalo iz rimskog logora u kojem je bila stacionirana jedna rimska kohorta.[5] Strateški vrlo važna, Baloja se nalazila na putu (lat. Via Salona-Servitium) koji je vodio od Salone, glavnog grada rimske antičke provincije Dalmacija do Servicijuma u Panoniji, na tlu današnje Gradiške na Savi.[6] Baloja je bila središte čitave regije u kojoj su još gravitirala naselja Leuzaba (lat. Leusaba na tlu današnje opštine Mrkonjić Grad), Sarnade (lat. Sarnade, takođe na tlu današnje opštine Mrkonjić Grad u selu Baraći), Indeneja (lat. Indenea na tlu današnjeg Šipova, kao i Baloja, i to u Donjim Mujdžićima) i Apeva (lat. Apeva na tlu današnjeg Jezera).[7] To je regija u kojoj su Rimljani našli ogromne količine rude železa. Kako se municipijum širio, to je iziskivalo i prisustvo većeg broja vojnih garnizona u njegovu odbranu, koji su bili razmešteni u svim ovim nabrojanim rimskim naseljima.
Najznačajniji rimski rudnici željeza nalazili su se na području Majdana i Sinjakova u dolini Jošanice u plivskom regionu, a glavni metalurški pogoni u Majdanu, gdje se, uz sirovo željezo, pronalazi antički i rudarski alat i dr. Rimska se troska, izmješana sa keramikom i ciglom, u Sinjakovu rasprostire na preko dva hektara. Rimljani su željezo eksploatirali i na području Mrkonjić Grada, što potvrđuje troska koja se pronalazi po Mrkonjić Gradu, Bjelajcu i dr. Jedno veće rimsko troskovište nalazi se i u Bešnjevu, a jedno manje u Trnovu. U regionu Janja glavni metalurški pogon funkcionirao je u rimskom naselju koje se nalazilo na Gromilama u Šipovu. Kako se i ovdje pronalazi rimski novac iz vremena cara Vespazijana, za zaključiti je da je eksploatacija ruda ovdje otpočela tijekom posljednjih decenija 1. st. po Kr. u isto vrijeme kada i na području Domavije u istočnoj Bosni. Bilo je to najvjerojatnije vrijeme građanskog rata (68./69.) nakon ubojstva cara Nerona (54.-68.), odnosno u vrijeme uspinjanja na prijestolje cara Vespazijana (69.-79.). Prvi solidnije građeni antički objekti ovog naselja nastali su krajem 1. odnosno početkom 2. st..[8]
U blizini šipovačkih Gromila, u antičko doba, nalazilo se još nekoliko važnih naselja, kakvo je putna stanica, refugija, Pelva[9], imenovana istim nazivom kao i reka Pliva, zatim i naselje Sarute (lat. Sarutte), današnji Sarići, što je zabeleženo i na Pojtingerovoj mapi (lat. Tabula Peutingeriana), svojevrsnoj rimskoj mapi sveta (lat. cursus publicus), koja je prikazivala osvojeni svet antičkog Rima. Na istoj mapi vide se i kule rimskog utvrđenja (Castrum) sa lokaliteta Gromile u Šipovu. Još jedno važno nalazište iz vremena antike predstavlja brdo Hrid u kanjonu reke Janja.[10]
Najvredniji nalazi[uredi | uredi izvor]
Na prostoru užeg jezgra šipovačke opštine, gde se nekad nalazilo i središte municipijuma Baloje, nađeno je i sačuvano dosta vrednih nalaza iz antike. Najpoznatiji arheolozi i istoričari koji su istraživali ovaj lokalitet ili pisali o njemu su svakako ruski arheolog Sergejevski, engleski Vilkes i Evans, zatim Bojanovski, Truhelka, Škegro, Paškvalin, Cambi, Zotović, Mesihović, idr. U širem rejonu, to je mesto sa preko 100 antičkih nalazišta.[11] Među najvrednije akvizicije Zemaljskog muzeja u Sarajevu[12] spadaju baš antički skulpturalni i arhitektonski fragmenti iz Šipova (mauzolej, reljef Jupitera i Minerve, bizarna kompozicija lavljih glava).[13] Na lokalitetu Gromile, pored toga što su pronađeni ostaci metalurškog pogona, numizmatički i epigrafski nalazi[14] pronađen je i vrlo vredan antički bronzani odlomak glave rimskog patrona sa Gromila u Šipovu koji se danas čuva u Arheološkoj zbirci Franjevačkog samostana u Jajcu i koji najverovatnije predstavlja guvernera rimske provincije Dalmacije Kaja Minicija Fundana.[15]
Antički brončani ulomak portreta ili statue s Gromila iz Šipova na Plivi predstavlja čovjeka visokog čela i bez kose, te punih obraza. Ispod blaže naglašenih obrva su široko otvorene oči s kapcima bez zjenica, nešto duži i puniji nos, što sve skupa licu daje buljav izgled, a s nešto koso zatvorenim ustima, ističe se donja usna, koja prelazi u špicastu bradu, a ona u vidljiv ostatak ili trag vrata poprsja ili pak statue. Tako bismo prema ovom opisu, imali čovjeka srednje dobi sa nešto oblijom glavom, sigurno uglednog rimskog patrona grada-municipija Baloie-Šipova na Plivi, koji bi pripadao antičkoj portretnoj umjetnosti doba realizma. Sačuvanost brončanog fragmenta iznosi 0,26 x 0,17 m.[15]
Uz ovaj prikaz glave u odlomku sa portreta ili statue i Fundanovu Počasnu bazu C[15], koja je takođe pronađena na Gromilama, treba spomenuti i sarkofag sa figurom Genijusa, koji se danas nalazi u gradskom parku u Šipovu, a koji je pripadao porodici koja je uživala carske privilegije. Neki od najznačajnijih rimskih spomenika sa Gromila su i kameni antifeks s nadgrobnog spomenika – Gorgona Meduza, rimsko-dalmatski reljef Igra Silvana i Nimfi, a sa šireg prostora i graničnik iz kanjona Vaganca, iz kojeg saznajemo da je centurion Manlije Celije iz VII legije po naređenju Lucija Aruncija Skribonijana, carskog namesnika provincije Dalmacije određen da podeli zemlju i postavi međaše između Sapuata i Emantina.[3] Svakako treba spomenuti i bazilike i grobnice iz Sarića, Mujdžića i Čifluka (Čitluk).[16] Na Fundanovoj počasnoj bazi C uklesan je sledeći sadržaj, koji možete videti i na slici ispod: C(aio) MINICIO L(ucii) FILIO PAP(iria) FUNDANO VII VIR(o) EPVLONUM TRIB(uno) LEG(ionis) VII (=XII) FLVMINATAE QUESTORI TRIBVNO /pl/ EBIS PRAETORI LEG(ato) /legionis XV A/POLLINARIS /ANTONIN(iannae)?/ PIAE /fidelis..........c/VR/atori... Tekst govori o tome kako je Fundan zaštitnik toga mesta.[15] U neposrednoj blizini, pored bronzanog odlivka glave i počasne baze, pronađena je i potkolenica sa Fundanove statue. Interesantno je kako se na Bazi ne vidi uklesano ime mesta, jer je to mesto odlomljeno, ali se ono nalazi na još jednom vrednom nalazu iz toga kraja, natpisu u nauci znanom i kao tzv. zapis LDDD (lat. L(ocus) D(atus) D(ecurionum) D(ecreto)), koji nam otkriva da je Baloja imala veće dekuriona, svojevrsnih namesnika određenim oblastima - dekurijama u sastavu Župe Plive.[15] Na prostoru Baloje u kasnoantičko vreme, egzistirala je i rimska dijeceza, biskupija.[17] Lokalitet šipovačkih Gromila, nalazi se na listi nepokretnih dobara Republike Srpske pod evidencijom NKD764 Gromile — Ostaci antičkih zgrada.
Galerija[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ „Pogreb Srba u ranom srednjem veku”. Rastko. Pristupljeno 11. 12. 2018.
- ^ „Praistorijska naselja”. Turistička organizacija opštine Šipovo. Pristupljeno 11. 12. 2018.
- ^ a b „Istorija”. Šipovo. Pristupljeno 11. 12. 2018.
- ^ „BiH u antičko doba” (PDF). ANU BiH. Arhivirano iz originala (PDF) 14. 12. 2018. g. Pristupljeno 11. 12. 2018.
- ^ „Kulturna istorija Bosne i Hercegovine”. Scribd. Pristupljeno 11. 12. 2018.
- ^ „Bergbau der römischen Provinz Dalmatien. Rudarstvo rimske provincije Dalmacije.”. Academia.edu (na jeziku: nemački). Pristupljeno 11. 12. 2018.
- ^ „Digital Atlas of the Roman Empire”. Digital Atlas of the Roman Empire by Lund University. Arhivirano iz originala 08. 08. 2017. g. Pristupljeno 11. 12. 2018.
- ^ „Eksploatacija željeza u Bosni u rimsko doba”. Academia.edu. Pristupljeno 11. 12. 2018.
- ^ „ANTIQVI HOMINES BOSNAE, Salmedin Mesihović” (PDF). Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu. Arhivirano iz originala (PDF) 10. 04. 2018. g. Pristupljeno 11. 12. 2018.
- ^ „Šipovo – Antika”. Turistička organizacija opštine Šipovo. Pristupljeno 12. 12. 2018.
- ^ „Prospekt Prve emisije municipalnih obveznica” (PDF). BL Berza. Arhivirano iz originala (PDF) 09. 09. 2020. g. Pristupljeno 11. 12. 2018.
- ^ „Bosna i Hercegovina u antičko doba”. Zemaljski muzej BiH. Pristupljeno 11. 12. 2018.
- ^ „NALAZ SREDNJOVJEKOVNIH MAMUZA NA CRKVINI U ŠIPOVU” (PDF). Federalno ministarstvo kulture i sporta. Pristupljeno 11. 12. 2018.
- ^ „Dženefa Merdanić, Epigrafski izvori za administrativno-pravno uređenje rudarskog distrikta u sjeverozapadnoj Bosni u III stoljeću” (PDF). Filozofski fakultet Univerziteta u Sarajevu. Pristupljeno 11. 12. 2018.
- ^ a b v g d „Brončani ulomak antičkog portreta ili statue s Gromila iz Šipova na Plivi” (PDF). ANU BiH. Arhivirano iz originala (PDF) 14. 12. 2018. g. Pristupljeno 11. 12. 2018.
- ^ „KASNOANTIČKE GROBNICE NA SVOD U ČITLUKU I NJIHOVA PRETHODNA KONZERVACIJA” (PDF). Federalno ministarstvo kulture i sporta. Pristupljeno 12. 12. 2018.
- ^ „The Diocese of Baloie (Ecclesia Baloiensis) - Arheološki vestnik” (PDF). ARHEOLOŠKI VESTNIK (na jeziku: engleski). Pristupljeno 12. 12. 2018.
| Naseljena mjesta |
| .png) |
|---|---|---|
| Mjesne zajednice |
| |
| Vjerski objekti |
| |
| Manifestacije | ||
| Znamenitosti | ||
| Praistorija |
|  |
|---|---|---|
| Antika |
| |
| Srednji vijek |
| |
| ||