Pravoslavlje u Bosni i Hercegovini
Pravoslavlje u Bosni i Hercegovini je religijsko-geopolitički pojam kojim se označava istorijsko i savremeno prisustvo hrišćanskog pravoslavlja na prostorima koji ulaze u okvire državnih granica današnje Bosne i Hercegovine. Prema popisu stanovništva iz 2013. godine, na području Bosne i Hercegovine živi 1,085,760 pripadnika pravoslavne veroispovesti, što čini 30.75%% u odnosu na ukupan broj stanovnika te države. Veliku većinu pravoslavaca u Bosni i Hercegovini čine pravoslavni Srbi, a celokupno područje te države u kanonskom smislu potpada pod nadležnost Srpske pravoslavne crkve.[1][2]
Pravoslavlje je najbrojnija hrišćanska veroispovest na području Bosne i Hercegovine, a među svim veroispovestima je druga po brojnosti, iza sunitskog islama. Najviše pravoslavaca živi u Republici Srpskoj. Prema rezultatima popisa iz 2013. godine, pravoslavni hrišćani čine čak 82,8% stanovništva u tom entitetu.[3]
Istorija pravoslavnog hrišćanstva na prostorima današnje Bosne i Hercegovine deli se na nekoliko perioda, od kojih svaki ima svoja posebna obeležja.
Istorija[uredi | uredi izvor]
.jpg)
Starija prošlost pravoslavnog, odnosno pravovernog hrišćanstva na prostorima današnje Bosne i Hercegovine započinje u prvim vekovima hrišćanske istorije, za vreme poznog perioda rimske vlasti, kada je došlo do uspostavljanja prvih crkvenih centara na tom prostoru. U to vreme, tokom poznog antičkog i na samom početku ranog srednjovekovnog perioda, na teritoriji današnje BIH ukrštala su se dva liturgijska (obredna) uticaja: latinski - koji je dolazio iz crkvenih centara u primorskim oblastima Dalmacije, i grčki (odnosno vizantijski) - koji je dolazio iz crkvenih centara na istoku.[4]
Nakon doseljavanja Slovena (Srba i Hrvata), otpočeo je proces njihove hristijanizacije, koji je sproveden u periodu od 7. do 9. veka. U liturgijsku upotrebu je potom uveden i slovenski obred, koji su u među Južne Slovene doneli učenici Ćirila i Metodija. U to vreme, grčki uticaj je ostvarivan preko zapadnih mitropolija Carigradske patrijaršije (prvenstveno Solunske i Dračke), dok je uticaj Rimske crkve ostvarivan preko dalmatinskih episkopija.[5][6]
Počevši od 1018. godine, kada je ustanovljena Ohridska arhiepiskopija,[6] njena jurisdikcija je prema zapadu obuhvatala i staru Rašku eparhiju, koja se prostirala sve do donjeg Polimlja i gornjeg Podrinja. Nakon Velikog raskola (1054), na širem prostoru današnje BIH dolazi do suparništva između zapadnog (katoličkog) i istočnog (pravoslavnog) hrišćanstva, a takođe se javlja i bogumilski pokret, koji je stekao uporište u središnjim oblastima Bosne.[7]
Stvaranjem autokefalne Srpske pravoslavne crkve (1219), pojedine istočne i južne oblasti koje danas ulaze u sastav moderne BIH, potpale su pod eparhijsku nadležnost zapadnih srpskih pravoslavnih episkopija, tako da je Humska eparhija obuhvatala oblasti Humske Zemlje i Travunije (današnja Hercegovina), dok Dabarska eparhija pored svojih matičnih oblasti u donjem Polimlju obuhvatala i gornje Podrinje (u današnjoj BIH).[8]
Te oblasti su tokom najvećeg dela 13. i 14. veka bile u sastavu Kraljevine Srbije, odnosno Srpskog carstva, s tim što je Zahumlje tokom 1320-tih godina osvojio bosanski ban Stefan II Kotromanić, priključivši ga tadašnjoj Bosanskoj banovini u kojoj se vodila borba između bogumilstva (Crkva bosanska) i rimokatolicizma, dok je uticaj pravoslavlja počeo da jača nakon krunisanja Stefana Tvrtka I za kralja Srba i Bosne (1377). Veliki značaj je imalo i potonje proglašenje Stefana Vukčića Kosače za hercega od Svetog Save (1448).[9][10]
Nakon osmanskog osvajanja Kraljevine Bosne (1463) i Vojvodstva Svetog Save (1482) došlo je do znatnih promena u konfesionalnoj strukturi mnogih oblasti koje danas ulaze u sastav Bosne i Hercegovine. Tokom ranog perioda osmanske vlasti (15. i 16. vek) započet je proces islamizacije, koji je bio posebno izražen u gradskim sredinama.[1]
U samom Sarajevu, pravoslavni sveštenik je bio prisutan već 1489. godine, a stara pravoslavna crkva u tom gradu izgrađena je u periodu od 1520. do 1539. godine. Pre 1532. godine, pravoslavni hrišćani su dobili svog vladiku za područje centralne Bosne, a pored njega su postojali i pravoslavne vladike u eparhijama hercegovačkoj i zvorničkoj.[11][1]
Osmanska vlast je tolerisala pravoslavnu crkvu, prvenstveno iz političkih razloga, ali je u isto vreme vršila i strogi nadzor nad radom pravoslavnih vladika, čija je javna delatnost bila uslovljena dobijanjem zvanične potvrde u vidu sultanovog berata.[12]
Nestankom bogumilstva i potiskivanjem rimokatolicizma, islam i pravoslavlje postaju dominantne veroispovesti na tim prostorima. Obnavljanjem Srpske patrijaršije (1557), stvoreni su znatno povoljniji uslovi za očuvanje srpskog pravoslavlja. Tokom razdoblja osmanske vlasti, tri srpske pravoslavne eparhije (dabrobosanska, hercegovačka i zvornička) pokrivale su celokupno područje prostranog Bosanskog pašaluka.[1][13]
Tokom celokupnog razdoblja turske vlasti, pravoslavne eparhije i manastiri bili su glavni centri srpske pismenosti i kulture. Nakon ukidanja Pećke patrijaršije (1766), kada u srpske eparhije dolaze vladike fanarioti, nastupa period kulturnog opadanja.[14]
Sredinom 19. veka na područjima Bosne i Hercegovine bilo je više od 400 pravoslavnih sveštenika. Nakon austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine (1878) dolazi do sklapanja crkvene konvencije sa Carigradskom patrijaršijom (1880), nakon čega na episkopske položaje ponovo dolaze Srbi, a u eparhijama se izgrađuje unutrašnja crkveno-školska autonomija.[14]
.jpg)
Za vreme Prvog svetskog rata (1914-1918), austrougarske vlasti su sprovodile teror nad srpskim pravoslavnim narodom i sveštenstvom na celokupnom području Bosne i Hercegovine.[15][16][17][18]
Nakon formiranja Kraljevine SHS (Jugoslavije) u jesen 1918. godine, izvršeno je ujedinjenje svih pravoslavnih crkvenih pokrajina i eparhija na teritoriji novostvorene države (1920), čime je uspostavljeno kanonsko jedinstvo Srpske pravoslavne crkve. Tokom narednih godina, u nekoliko navrata su vršene arondacije pojedinih eparhija.[19][20][21]
Za vreme Drugog svetskog rata (1941-1945), ustaške vlasti su u sklopu genocida koji je počinjen nad srpskim narodom i na celokupnom području BIH, pogubile veliki broj pravoslavnih sveštenika, dok je u isto vreme razoren i poharan značajan broj pravoslavnih crkava.[22]
U periodu komunističke vlasti (1945-1990), pravoslavlje je bilo potiskivano iz javnog života, a srpsko sveštenstvo se nalazilo pod strogim nadzorom državnih vlasti.[23]
Za vreme Rata u Bosni i Hercegovini (1992-1995), na mnogim područjima koja su bila zahvaćena borbenim dejstvima postradale su i pravoslavne crkve.[24][25]
Srpska pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini[uredi | uredi izvor]
| Deo serije o hrišćanstvu |
| Hrišćanstvo |
|---|
 |
 Portal Hrišćanstvo |
Srpska pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini[26] je bila organski dio Srpske pravoslavne crkve.
Sačinjavale su je Mitropolija dabrobosanska i eparhije Banjalučka, Bihaćko-petrovačka, Zahumsko-hercegovačka i primorska i Zvorničko-tuzlanska.
Episkopski savjet[uredi | uredi izvor]
Episkopi eparhija Dabrobosanske, Banjalučke, Bihaćko-petrovačke, Zahumsko-hercegovačke i primorske i Zvorničko-tuzlanske sačinjavali su Episkopski savjet Srpske pravoslavne crkve u Bosni i Hercegovini pod predsjedništvom mitropolita dabrobosanskog.
Episkopski savjet je raspravljao o vraćanju imovine Srpske pravoslavne crkve u Federaciji Bosne i Hercegovine, posebno zgrade Bogoslovije u Sarajevu, penzijskom i zdravstvenom osiguranju sveštenika i drugih lica na službi u Srpskoj pravoslavnoj crkvi u Republici Srpskoj, vjeronauci u osnovnim i srednjim školama, te položaju sveštenika vjeroučitelja.[27]
Odlukom Svetog arhijerejskog sabora od maja 2021. ukinuti su episkopski savjeti u raznim crkvenim oblastima.[28]
Katihetski odbor[uredi | uredi izvor]
Episkopski savjet Srpske pravoslavne crkve u Bosni i Hercegovini je 2001. godine donio odluku o osnivanju Katihetskog odbora koji je dužan da brine o programu i udžbenicima za vjeronauku, kao i o polaganju stručnih ispita za vjeroučitelje.[29] Na čelu Katihetskog odbora (KO) nalazio se jedan od članova Episkopskog savjeta.
Komisije Katihetskog odbora su: Komisija za izradu Nastavnog plana i programa Pravoslavne vjeronauke u osnovnim školama, Komisija za pripremu Nastavnog plana i programa za pravoslavne gimnazije, Komisija za stručno usavršavanje vjeroučitelja i za takmičenje učenika iz predmeta Pravoslavna vjeronauka, Komisija za Nastavni plan i program Pravoslavne vjeronauke za srednje škole i Komisija za administraciju internet prezentacije Katihetskog odbora.[30]
Savremeno stanje[uredi | uredi izvor]
Teritoriju Bosne i Hercegovine pokriva pet eparhija Srpske pravoslavne crkve, a to su:
- Mitropolija dabrobosanska, na čelu sa mitropolitom Hrizostomom Jevićem, od 2017. godine.[31]
- Eparhija zahumsko-hercegovačka i primorska, na čelu sa episkopom Dimitrijem Rađenovićem od 2018. godine.
- Eparhija zvorničko-tuzlanska, na čelu sa episkopom Fotijem Sladojevićem, od 2017. godine.[31]
- Eparhija banjalučka, na čelu sa episkopom Jefremom Milutinovićem, od 1980. godine.
- Eparhija bihaćko-petrovačka, na čelu sa episkopom Sergijem Karanovićem od 2017. godine.[31]
Episkopski savet Srpske pravoslavne crkve u Bosni i Hercegovini (2006-2021) čino je svih pet arhijereja, a savetom je po položaju predsedavao mitropolit dabrobosanski.
Važniji pravoslavni hramovi[uredi | uredi izvor]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
- Srbi u Bosni i Hercegovini
- Progon Srba u Bosni i Hercegovini (1914—1918)
- Srpska pravoslavna crkva u Drugom svetskom ratu
- Pokatoličavanje Srba u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj
- Srpska pravoslavna crkva u Hrvatskoj
- Srpska pravoslavna crkva u Crnoj Gori
- Odnos Kalajevog režima prema Pravoslavnoj crkvi u BiH
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v g Nilević 1990.
- ^ Puzović 2004.
- ^ „Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Republici Srpskoj 2013, REZULTATI POPISA”. rzs.rs.ba. Republički zavod za statistiku Republike Srpske. Pristupljeno 28. oktobar 2020.
- ^ Popović 1993, str. 19-86.
- ^ Živković 2004.
- ^ a b Komatina 2016, str. 51.
- ^ Komatina 2016, str. 150.
- ^ Bogdanović 1981, str. 317-320.
- ^ Ćirković 1986b, str. 343-370.
- ^ Velikonja 2003, str. 74, 80.
- ^ Skarić 1928.
- ^ Tričković 1980, str. 61-164.
- ^ Zirojević 1984.
- ^ a b Velikonja 2003.
- ^ Puzović 2015, str. 141–160.
- ^ Latinović 2015, str. 189-201.
- ^ Puzović 2016a, str. 22–32.
- ^ Puzović 2016b, str. 33–46.
- ^ Latinović 2006.
- ^ Latinović 2009, str. 287-301.
- ^ Latinović 2012, str. 321-333.
- ^ Davidov 2013.
- ^ Šućur 2016.
- ^ Mileusnić 1997.
- ^ Latinović 2020, str. 471-489.
- ^ Poznata i pod nazivom Srpska pravoslavna crkva u Republici Srpskoj i Federaciji Bosne i Hercegovine
- ^ Zasedao Episkopski Savjet SPC u BiH („SPC“, 23. februar 2010) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (31. oktobar 2012), Pristupljeno 8. 7. 2019.
- ^ Saopštenje za javnost Svetog Arhijerejskog Sabora („SPC”, 29. maj 2021) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (13. avgust 2021), Pristupljeno 11. 8. 2021.
- ^ O polaganju stručnog ispita za vjeroučitelje u Republici Srpskoj („archive.org”), Pristupljeno 8. 7. 2019.
- ^ Katihetski odbor: Odborske komisije (31. oktobar 2017) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (3. septembar 2018), Pristupljeno 8. 7. 2019.
- ^ a b v „Saopštenje za javnost Svetog Arhijerejskog Sabora (2017)”. Arhivirano iz originala 15. 01. 2018. g. Pristupljeno 28. 10. 2020.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Bataković, Dušan T. (1996). The Serbs of Bosnia & Herzegovina: History and Politics. Dialogue Association.
- Bogdanović, Dimitrije (1981). „Preobražaj srpske crkve”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 315—327.
- Velikonja, Mitja (2003). Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia-Herzegovina. College Station: Texas A&M University Press.
- Davidov, Dinko (2013). Totalni genocid: Nezavisna Država Hrvatska 1941-1945. Beograd: Zavod za udžbenike.
- Živković, Tibor (2004). Crkvena organizacija u srpskim zemljama: Rani srednji vek. Beograd: Istorijski institut SANU, Službeni glasnik.
- Zirojević, Olga (1984). Crkve i manastiri na području Pećke patrijaršije do 1683. godine. Beograd: Istorijski institut, Narodna knjiga.
- Janković, Marija (1985). Episkopije i mitropolije Srpske crkve u srednjem veku. Beograd: Istorijski institut SANU.
- Komatina, Ivana (2016). Crkva i država u srpskim zemljama od XI do XIII veka. Beograd: Istorijski institut.
- Latinović, Goran (2006). Srpska pravoslavna crkva u Bosanskoj Krajini (1918-1941). Laktaši: Grafomark.
- Latinović, Goran (2009). „Graditeljska djelatnost Srpske pravoslavne crkve u Bosanskoj Krajini 1918-1941”. Glasnik Udruženja arhivskih radnika Republike Srpske. 1: 287—301.
- Latinović, Goran (2012). „Teritorijalna organizacija Srpske pravoslavne crkve u Bosanskoj Krajini (1900-2010)” (PDF). Zbornik za istoriju Bosne i Hercegovine. 7: 321—333.
- Latinović, Goran (2015). „Istoriografija o Srpskoj pravoslavnoj crkvi u Bosni i Hercegovini za vrijeme prvog svjetskog rata (1914-1918)”. Pravoslavni svet i Prvi svetski rat: Zbornik radova. Beograd: Pravoslavni bogoslovski fakultet, Institut za teološka istraživanja. str. 189—201.
- Latinović, Goran (2020). „Stradanje Srpske pravoslavne crkve za vrijeme Jugoslovenskog rata (1991-1995)”. Osam vekova autokefalije Srpske pravoslavne crkve. 1. Beograd: Pravoslavni bogoslovski fakultet. str. 471—489.
- Mileusnić, Slobodan (1997). Duhovni genocid: Pregled porušenih, oštećenih i obesvećenih crkava, manastira i drugih crkvenih objekata u ratu 1991-1995 (1997). Beograd: Muzej Srpske pravoslavne crkve.
- Nilević, Boris (1990). Srpska pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini do obnove Pećke patrijaršije 1557. godine. Sarajevo: Veselin Masleša.
- Petrović, Dalibor (2016). „Austrougarski zločin nad srpskim sveštenicima u Foči u Prvom svjetskom ratu” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 75 (2): 223—236.
- Popović, Radomir V. (1993). „Rano hrišćanstvo u Iliriku pre doseljenja Slovena: I deo” (PDF). Bogoslovlje: Organ Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 51 (1-2): 19—86.
- Puzović, Predrag (2003). Sarajevska bogoslovija 1882-2002. Srbinje: Duhovna akademija Sv. Vasilija Ostroškog.
- Puzović, Predrag (2003). „Zvornička eparhija” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 62 (1-2): 281—287.
- Puzović, Predrag (2004). Srpska pravoslavna eparhija dabro-bosanska: Šematizam. Srbinje: Duhovna akademija Sv. Vasilija Ostroškog.
- Puzović, Predrag (2015). „Stradanje sveštenika Srpske pravoslavne crkve u Bosni i Hercegovini tokom Prvog svetskog rata”. Pravoslavni svet i Prvi svetski rat: Zbornik radova. Beograd: Pravoslavni bogoslovski fakultet, Institut za teološka istraživanja. str. 141—160.
- Puzović, Predrag (2016a). „Stradanje sveštenstva Zahumsho-hercegovačke eparhije tokom Prvog sveskog rata” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 75 (1): 22—32.
- Puzović, Predrag (2016b). „Stradanje sveštenika tokom Prvog svetskog rata na području Banjalučke eparhije” (PDF). Bogoslovlje: Časopis Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. 75 (1): 33—46.
- Radosavljević, Nedeljko V. (2018). „Srpska pravoslavna crkvenoškolska opština u Mostaru”. Glas SANU. 428 (18): 329—350.
- Ćirković, Sima (1964a). Istorija srednjovekovne bosanske države. Beograd: Srpska književna zadruga.
- Ćirković, Sima (1964b). „Sugubi venac: Prilog istoriji kraljevstva u Bosni”. Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu. 8 (1): 343—370.
- Slarić, Vladislav (1928). Srpski pravoslavni narod i crkva u Sarajevu u 17. i 18. vijeku. Sarajevo: Državna štamparija.
- Slijepčević, Đoko M. (1939). „Humsko-hercegovačka eparhija i episkopi (mitropoliti) od 1219 do kraja XIX veka” (PDF). Bogoslovlje. 14 (3-4): 239—294.
- Slijepčević, Đoko M. (1940). „Humsko-hercegovačka eparhija i episkopi (mitropoliti) od 1219 do kraja XIX veka” (PDF). Bogoslovlje. 15 (1): 28—43.
- Tričković, Radmila (1980). „Srpska crkva sredinom XVII veka”. Glas SANU. 320 (2): 61—164.
- Fine, John Van Antwerp Jr. (1994) [1987]. The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.
- Šućur, Dragan (2016). Srpska pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini: 1945-1958. Banja Luka: Riznica.
| Istorija |  | |
|---|---|---|
| Jerarhija | ||
| Bogoslovija | ||
| Tajne | ||
| Liturgija | ||
| Autokefalne crkve | ||
| ||
