Prizrenska eparhija

Crkva Bogorodica Ljeviška, saborni hram Prizrenske eparhije

Srednjovekovna freska svetog Simeona Mirotočivog iz Bogorodice Ljeviške u Prizrenu

Stara crkva Svetog Đorđa u Prizrenu, privremeni saborni hram, tokom 18. i 19. veka

Prizrenska eparhija je drevno pravoslavno crkveno područje u Južnoj Srbiji. Postojala je u kontinuitetu tokom više od osam vekova, počevši od 10. veka, pa sve do 1808. godine, kada je spojena sa Raškom eparhijom u sadašnju Raško-prizrensku eparhiju.

Istorija

Hrišćanstvo na području prizrenske eparhije datira iz apostolskog doba. Na ovim prostorima propovedali su apostoli Andrej Prvozvani i apostol Pavle. Od mnoštva ranohrišćanskih mučenika sa ovih prostora najpoznatiji su sveti mučenici Flor i Lavr, koji su postradali u II veku u Ulpijani. Prizren, je već tada postao značajan centar hrišćana. Nakon Milanskog edikta 313. godine, Prizren se našao pod jurisdikcijom Solunskog vikarijata, što se vidi iz pisama „pape Inokentija I solunskom vikaru Rufu 412. godine izričito se kaže da pod jurisdikciju Vikarijata spadaju … i Dardanija”. Takvo stanje ostalo je sve do 14. aprila 535. godine, kada je „na račun Solunskog vikarijata” stvorena nova arhiepiskopija Justinijana Prima, pod čiju jurisdikciju potpada i Prizren.

Justinijana Prima nije bila dugog veka. Uništena je početkom VII veka. Eparhije Justinijane Prime potpale su tada ponovo pod jurisdikciju Solunskog vikarijata i ostale sve do 732. godine „kada je car Lav III Isavrijanin potčinio celo vizantijsko područje na Balkanu carigradskom patrijarhu”. Izvesno vreme područje današnje Prizrenske eparhije bilo je pod Bugarskom patrijaršijom (927—971), koja je stvorena za vreme bugarskog cara Simeona (893—927). Nakon propasti Simeonovog carstva ovo područje ponovo je zauzela Vizantija, tako da je eparhija ponovo bila pod upravom Carigradske patrijaršije. Stvaranjem Samuilovog carstva ovaj deo potpada pod jurisdikciju Ohridske patrijaršije (976—1018). Osvajanjem Samuilovog carstva vizantijski car Vasilije II potpuno je uništio „Samuilovu tzv. Bugarsku patrijaršiju”, a umesto nje stvorio je 1019. g. novu autonomnu Ohridsku arhiepiskopiju, kojoj je potčinio sve episkopije bivšeg Samuilovog carstva. Ohridska arhiepiskopija dobila je viši rang i bila je potčinjena direktno caru, odnosno car je postavljao njenog arhiepiskopa, a carigradski patrijarh hirotonisao.

Car Vasilije II je odmah po osvojenju Ohrida izdao tri povelje ohridskom arhiepiskopu Jovanu, „kojima je bio utvrđen obim Ohridske arhiepiskopije… prema prvoj povelji, koja je izdata 1019. godine, u sastav Ohridske arhiepiskopije ušla je i Prizrenska eparhija. To je ujedno i najstarija sačuvani zapis, gde se pominje Prizrenska eparhija, koja će u budućnosti odigrati veoma važnu ulogu u istoriji Srpske pravoslavne crkve i Srpskog naroda.

Prilikom opsežnih restauratorskih i istraživačkih radova, koji su sprovedeni od 1950. do 1952. godine u kompleksu Bogorodice Ljeviške, prvobitnog katedralnog hrama prizrenskih episkopa, utvrđeno je da najstariji sloj potiče iz 10. veka. Po hrisovulji vizantijskog cara Vasilija II iz 1019. godine, Prizrenska eparhija je pripadala Ohridskoj arhiepiskopiji. Bila je episkopija trećeg stepena, sa pravom na 15 klirika. Osim Prizrena i okoline, Prizrenska eparhija je obuhvatala i područje grada Hvosna, oko Peći i Dečana, grada Leskovca i Britosa (možda današnji Bruti, jugozapadno od Prizrena, na sastavcima Belog i Crnog Drima).

Početkom 13. veka Prizrenska eparhija je bila neko vrijeme pod bugarskom vlašću i pod njihovom arhiepiskopijom u Trnovu, koji je tada priznavao vrhovnu vlast rimskog pape. Stoga se i prizrenski episkop, sa još nekoliko drugih episkopa, potpali pod bugarsku vlast (sa niškim, velbuškim i skopskim) 1204. obratio papi Inoćentiju III, s molbom za palijum.

Prizrenska eparhija ponovo je došla pod srpsku vlast oko 1214. godine. Sveti Sava je od nje 1219. odvojio Hvosno, i osnovao posebnu Hvostansku eparhiju. Srpski vladaoci, a naročito kralj Milutin, koji je obnovio katedralu crkvu prizrenskih episkopa, čuvenu crkvu Bogorodice Ljeviške, darovali su Prizrenskoj episkopiji mnoga sela s obje strane Šar-Planine u vlasteosku baštinu. Tom vlasteostvu Prizrenske eparhije pripadao je i prizrenski gornji grad, Višegrad ili Prizrenac, iznad kanjona Bistrice, sa gradskom Crkvom Svetog Nikole. Taj grad su čuvali ljudi sa vlasteostva Prizrenske episkopije, i u njega se sklanjala riznica u slučaju rata. Car Dušan je oduzeo tu tvrđavicu od prizrenskog episkopa, tada već mitropolita, i dao mu je u zamjenu tri sela, a grad je poklonio svojoj zadužbini, manastiru Svetih Arhanđela, koji je podigao na lijevoj obali Bistrice, pod samim gradom.

Godine 1346. prilikom proglašenja Pećke arhiepiskopije za patrijaršiju, prizrenski episkop je dobio naziv mitropolita. Sredinom 15. veka, eparhija je potpala pod tursku vlast, a od 1557. godine nalazila se u sastavu obnovljene Srpske patrijaršije. Za vreme potonjih austrijsko-turskih ratova, eparhijsko područje je postradalo u više navrata (1688-1690, 1716-1718, 1737-1739), usled ratnih dejstava ili odmazde turske vojske i arbanaških odreda nad pravoslavnim Srbima. Tokom 18. veka, Prizrenskoj eparhiji je priključena stara Lipljanska eparhija, a nakon ukidanja patrijaršije 1766. godine pridodata joj je i Peć sa celokupnim područjem bivše Hvostanske eparhije. Najkasnije sredinom 18. veka, turske vlasti su od pravoslavnih Srba oduzele drevnu sabornu crkvu Bogorodice Ljeviške, pretvorivši je u džamiju.

Nakon 1766. godine, Carigradska patrijaršija se nije revnosno starala o preuzetim srpskim eparhijama, u koje su po pravilu slati Grci-fanarioti. Krajem 18. veka, započeo je proces upravnog objedinjavanja dve susedne eparhije, Raške i Prizrenske. Njihovo ujedinjenje sprovedeno je u dva koraka: prvo je raškom mitropolitu Joanikiju Georgijeviću, koji je po narodnosti bio Srbin, pridodata dužnost administratora u Prizrenskoj eparhiji, a potom su obe eparhije spojene u jednu, Raško-prizrensku eparhiju (1808). U vreme spajanja, funkciju eparhijskog katedralnog hrama vršila je Stara crkva Svetog Đorđa u Prizrenu.

Po Domentijanu, na kojeg se poziva Ivan Jastrebov, vladičanstvo Zete, Sv. Sava je osnovao pri crkvi Arhangela Mihaila blizu Drima. Zetske vladike su živele u Skadru u prestonici Dioklejske oblasti, potom na Vranjini, a zatim na Cetinju i imale su u svom nadleštvu pravoslavne hrišćane u Albaniji sve do 1215. godine (po muslimanskom kalendaru) kad je arnautska Skenderija bila potčinjena mitropolitu prizrenskom Joanikiju. Deo zetskog vladičanstva je pripao prizrenskom vladici, koji se nazivao i skenderijskim.

Prizrenski episkopi

• episkop Jovan - XII vek
• episkop Avakum - XIII vek
• episkop Nikifor - XIII vek
• episkop Damjan (1299.-)
• episkop Ilija
• Sveti Sava III (1309-1316)
• arhiepiskop Arsenije (1318- )
• episkop Georgije (Markuš) (1333 - 1348)
• mitropolit Venijamin ( -1433)
• mitropolit Mihajlo ( -1454)
• mitropolit Nifont 1528.
• mitropolit Nikanor 1530.
• mitropolit Metodije (1564- )
• mitropolit Mihailo 1586.
• mitropolit Zaharija — 1603.
• mitropolit Ganadije — 1626.
• mitropolit Mihail — 1649.
• mitropolit Nikodim (1670—1695).
• mitropolit Isaija Dimitrijević Tucak 1731.
• mitropolit Vasilije — 1756.

Nakon ukidanja 1766. Pećke patrijaršije

• mitropolit Gavrilo, (1766- 1774)
• mitropolit Sofronije -
• mitropolit Evsevije — ( -1789)
• mitropolit Janićije — (1789.-1818)
• mitropolit hadži Zaharija (Dečanac) — (1819—1830)
• mitropolit Ananija (1830—1836)
• mitropolit German (1836—1838)
• mitropolit Sineksije (1836—1840).
• mitropolit Ignjatije (1840—1849)
• mitropolit Partenije (1849—1854)
• mitropolit Meletije (1854—1895)
• mitropolit Dionisije Petrović (1896—1900)
• mitropolit Nićifor Perić (1901—1911)

Vidi još

• Eparhija raško-prizrenska
• Hvostanska eparhija
• Lipljanska eparhija

Literatura

• Bogdanović, Dimitrije (1981). „Preobražaj srpske crkve”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 315—327. 
• Bogdanović, Dimitrije (1985). Knjiga o Kosovu. Beograd: Srpska akademija nauka i umetnosti. 
• Bubalo, Đorđe (2001). „Episkop prizrenski Georgije (o prezimenima srednjovekovnih arhijereja)” (PDF). Istorijski časopis. 48: 45—52. 
• Živković, Tibor (2004). Crkvena organizacija u srpskim zemljama: Rani srednji vek. Beograd: Istorijski institut SANU, Službeni glasnik. 
• Zirojević, Olga (1984). Crkve i manastiri na području Pećke patrijaršije do 1683. godine. Beograd: Istorijski institut, Narodna knjiga. 
• Janković, Marija (1985). Episkopije i mitropolije Srpske crkve u srednjem veku. Beograd: Istorijski institut SANU. 
• Janjić, Dragana (2009). „Podaci za istoriju Hvostanske eparhije (The Data for the History of Hvostan's Eparchy)” (PDF). Baština (26): 183—194. 
• Janjić, Dragana (2013). „Prizrenska episkopija: Istorijsko-kanonski aspekti (Prizren's diocese: Historical-canonical aspects)” (PDF). Baština (34): 157—170. 
• Kaleši, Hasan (1962). „Kada je crkva Svete Bogorodice Leviške u Prizrenu pretvorena u džamiju”. Prilozi za književnost, jezik, istoriju i folklor. 28 (3-4): 253—261. 
• Kalić, Jovanka (1979). „Crkvene prilike u srpskim zemljama do stvaranja arhiepiskopije 1219. godine”. Sava Nemanjić-sveti Sava: Istorija i predanje. Beograd: SANU. str. 27—53. 
• Kalić, Jovanka (2007). „Srpska država i Ohridska arhiepiskopija u XII veku”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 44: 197—208. 
• Kalić, Jovanka (2013). „Episkopski gradovi Srbije u srednjem veku” (PDF). Zbornik radova Vizantološkog instituta. 50 (1): 433—447. 
• Komatina, Ivana (2016). Crkva i država u srpskim zemljama od XI do XIII veka. Beograd: Istorijski institut. 
• Krsmanović, Bojana (2012). „O odnosu upravne i crkvene organizacije na području Ohridske arhiepiskopije” (PDF). Vizantijski svet na Balkanu. 1. Beograd: Vizantološki institu SANU. str. 17—39. 
• Loma, Aleksandar (1989). „O imenu Bogorodice Leviške”. Zbornik Filozofskog fakulteta. Beograd. 16: 91—100. 
• Maksimović, Ljubomir (1981). „Trijumf Vizantije početkom XI veka”. Istorija srpskog naroda. 1. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 170—179. 
• Nenadović, Slobodan (1963). Bogorodica Ljeviška: Njen postanak i njeno mesto u arhitekturi Milutinovog vremena. Beograd: Narodna knjiga. 
• Nikolić, Milica (1976). „Vlastelinstvo Svete Bogorodice na Ljeviši”. Istorijski časopis (23): 39—50. 
• Novaković, Stojan (1908). „Ohridska arhiepiskopija u početku XI veka” (PDF). Glas SKA. 76: 1—62. 
• Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta. 
• Panić, Draga; Babić, Gordana (1975). Bogorodica Ljeviška. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Panić, Draga (2004). „Letopis prizrenske katedrale”. Književni magazin: Mesečnik Srpskog književnog društva. 4 (34): 6—9. 
• Popović, Svetlana (2002). „The Serbian Episcopal sees in the thirteenth century”. Starinar. 51 (2001): 171—184. 
• Radojičić, Đorđe S. (1940). „O Pomeniku Sv. Bogorodice Leviške”. Starinar. 15: 43—69. 
• Radojičić, Đorđe S. (1960). „Ispisi iz Pomenika crkve Bogorodice Ljeviške u Prizrenu”. Glasnik Etnografskog instituta SANU. 9: 31—36. 
• Radosavljević, Nedeljko V. (2012). „Joanikije, mitropolit raško-prizrenski” (PDF). Istorijski časopis. 61: 145—163. 
• Slijepčević, Đoko M. (1962). Istorija Srpske pravoslavne crkve. 1. Minhen: Iskra. 
• Ćirković, Sima (1995). Srbi u srednjem veku. Beograd: Idea. 
• Ćirković, Sima (2004). Srbi među evropskim narodima. Beograd: Equilibrium. 
• Čanak-Medić, Milka; Todić, Branislav (2015). Bogorodica Ljeviška. Novi Sad: Platoneum.