Prekambrijum — разлика између измена

С Википедије, слободне енциклопедије
Интерактиван преглед историје
← Старија изменаНовија измена →
Садржај обрисан Садржај додат
ВизуелноВикитекст
Спашавам 1 извора и означавам 0 мртвим.) #IABot (v2.0.8.6
.
Ред 1: Ред 1:
{{Short description|Istorija Zemlje pre 4600–539 miliona godina}}
[[Датотека:Positions of ancient continents, 550 million years ago.jpg|thumb|250px|Položaji kopnenih masa pri kraju prekambrijuma]]
[[Датотека:Positions of ancient continents, 550 million years ago.jpg|thumb|250px|Položaji kopnenih masa pri kraju prekambrijuma]]

⚫
'''Prekambrijum''' ili '''kriptozoik''' je period [[Geološka hronologija|geološke hronologije]] od nastanka [[Zemlja|Zemlje]] pre oko 4500 [[Megaanum|Ma]] (miliona godina) do evolucije mnoštva makroskopskih i tvrdoljušturnih fosila koja označava početak kambrijuma pre otprilike 542 miliona godina.<ref name="Gradstein_et-al_2012">{{cite book|title=The Geologic Timescale 2012 (volume 1) | publisher=Elsevier |editor= Gradstein, F.M. |editor2= Ogg, J.G. |editor3= Schmitz, M.D. |editor4= Ogg, G.M. |year=2012 |pages=301 |isbn=978-0-44-459390-0|pages=}}</ref> Prilično malo se zna o prekambrijumu, iako on predstavlja sedam osmina Zemljine istorije, a ono malo što se saznalo je otkriveno uglavnom u posljednje četiri do pet dekada.

[[Датотека:Artist's concept of collision at HD 172555.jpg|thumb|лево|250px|Umetnički prikaz kolizije između dva planetarna tela. Takav jedan udarac između [[Zemlja|Zemlje]] i [[Theia (planet)|objekta]] veličine [[Mars]]a je verovatno formirao [[Mesec]].]]
[[Датотека:Artist's concept of collision at HD 172555.jpg|thumb|лево|250px|Umetnički prikaz kolizije između dva planetarna tela. Takav jedan udarac između [[Zemlja|Zemlje]] i [[Theia (planet)|objekta]] veličine [[Mars]]a je verovatno formirao [[Mesec]].]]

Veruje se da se Zemlja koagulirala od materijala u orbiti oko Sunca otprilike 4500 Ma, te da ju je možda udario vrlo veliki [[planetezimal]] veličine [[Mars]]a ubrzo nakon što se stvorila, izbacujući materijal od koje se stvorio [[Mesec]] (v. [[Giant-impact hypothesis|Teorija velikog udara]]).<ref name="NYT-20140907">{{cite news|date=09. 09. 2014 |title=Revisiting the Moon |newspaper=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/2014/09/09/science/revisiting-the-moon.html}}</ref> Stabilna kora se stvorila pre oko 4400 Ma, jer otada datiraju najstarije zemaljske stene. Ne zna se kada se stvorio život, ali ugljenik pronađen u 3800 miliona godina starim stenama zapadno od Grenlanda može biti organskog porekla. Dobro očuvane bakterije starije od 3460 miliona godina su pronađene u Zapadnoj Australiji. Mogući ostaci fosila 100 miliona godina stariji su pronađeni u istom području. Postoje vrlo dobri tragovi bakterijskog života u ostatku prekambrijuma.
⚫
'''Prekambrijum''' ili '''kriptozoik''' je period [[Geološka hronologija|geološke hronologije]] od nastanka [[Zemlja|Zemlje]] pre oko 4500 [[Megaanum|Ma]] (miliona godina) do evolucije mnoštva makroskopskih i tvrdoljušturnih fosila koja označava početak kambrijuma pre otprilike 542 miliona godina.<ref name="Gradstein_et-al_2012">{{cite book|title=The Geologic Timescale 2012 (volume 1) | publisher=Elsevier |editor= Gradstein, F.M. |editor2= Ogg, J.G. |editor3= Schmitz, M.D. |editor4= Ogg, G.M. |year=2012 |pages=301 |isbn=978-0-44-459390-0}}</ref> Prilično malo se zna o prekambrijumu, iako on predstavlja sedam osmina Zemljine istorije, a ono malo što se saznalo je otkriveno uglavnom u posljednje četiri do pet dekada. Veruje se da se Zemlja koagulirala od materijala u orbiti oko Sunca otprilike 4500 Ma, te da ju je možda udario vrlo veliki [[planetezimal]] veličine [[Mars]]a ubrzo nakon što se stvorila, izbacujući materijal od koje se stvorio [[Mesec]] (v. [[Giant-impact hypothesis|Teorija velikog udara]]).<ref name="NYT-20140907">{{cite news|date=09. 09. 2014 |title=Revisiting the Moon |newspaper=The New York Times |url=https://www.nytimes.com/2014/09/09/science/revisiting-the-moon.html}}</ref> Stabilna kora se stvorila pre oko 4400 Ma, jer otada datiraju najstarije zemaljske stene. Ne zna se kada se stvorio život, ali ugljenik pronađen u 3800 miliona godina starim stenama zapadno od Grenlanda može biti organskog porekla. Dobro očuvane bakterije starije od 3460 miliona godina su pronađene u Zapadnoj Australiji. Mogući ostaci fosila 100 miliona godina stariji su pronađeni u istom području. Postoje vrlo dobri tragovi bakterijskog života u ostatku prekambrijuma.


Osim nekoliko sumnjivih izvora o mnogo starijim formama u Teksasu i Indiji, prvi složeni višećelijskii oblici života su se pojavili pre otprilike oko 600 Ma. Prilično raznovrsna kolekcija mekušastih oblika je poznata sa lokacija širom sveta starih između 600 i 542 Ma. O njima se često govori kao [[Ediakaranske biote|ediakaranskim]] ili [[Vendijanske biote|vendijanskim biotama]]. Tvrdoljuskava stvorenja su se pojavila krajem tog period. Vrlo raznolika kolekcija se pojavila oko 544 Ma, započinjući krajem prekambrijuma sa slabo poznatom „[[Mala školjkolika fauna|malom školjkolikom faunom]]” i završavajući u ranom kambrijumu sa vrlo raznolikom i prilično modernom „[[Burgesova fauna|Burgesovom faunom]]” čije se naglo širenje naziva [[Kambrijska eksplozija|kambrijskom eksplozijom]] života.<ref>{{cite book|last=Zhuravlev |first=Andrey |last2=Riding |first2=Robert |title=The Ecology of the Cambrian Radiation |year=2000|publisher=Columbia University Press |isbn=978-0-231-10613-9 |url=https://cup.columbia.edu/book/the-ecology-of-the-cambrian-radiation/9780231106139 }}</ref><ref>{{cite journal|last=Maloof |first=A. C. |last2=Porter |first2=S. M. |last3=Moore |first3=J. L. |last4=Dudas |first4=F. O. |last5=Bowring |first5=S. A. |last6=Higgins |first6=J. A. |last7=Fike |first7=D. A. |last8=Eddy |first8=M. P. |title=The earliest Cambrian record of animals and ocean geochemical change |journal=Geological Society of America Bulletin |year=2010 |volume=122 |issue=11–12 |pages=1731-1774 |doi=10.1130/B30346.1 |url=http://gsabulletin.gsapubs.org/content/122/11-12/1731 |bibcode=2010GSAB..122.1731M}}</ref><ref>{{cite web|title=New Timeline for Appearances of Skeletal Animals in Fossil Record Developed by UCSB Researchers |url=http://www.ia.ucsb.edu/pa/display.aspx?pkey=2364 |publisher=The Regents of the University of California |accessdate=01. 9. 2014 |date=10. 11. 2010}}</ref>
Osim nekoliko sumnjivih izvora o mnogo starijim formama u Teksasu i Indiji, prvi složeni višećelijskii oblici života su se pojavili pre otprilike oko 600 Ma. Prilično raznovrsna kolekcija mekušastih oblika je poznata sa lokacija širom sveta starih između 600 i 542 Ma. O njima se često govori kao [[Ediakaranske biote|ediakaranskim]] ili [[Vendijanske biote|vendijanskim biotama]]. Tvrdoljuskava stvorenja su se pojavila krajem tog period. Vrlo raznolika kolekcija se pojavila oko 544 Ma, započinjući krajem prekambrijuma sa slabo poznatom „[[Mala školjkolika fauna|malom školjkolikom faunom]]” i završavajući u ranom kambrijumu sa vrlo raznolikom i prilično modernom „[[Burgesova fauna|Burgesovom faunom]]” čije se naglo širenje naziva [[Kambrijska eksplozija|kambrijskom eksplozijom]] života.<ref>{{cite book|last=Zhuravlev |first=Andrey |last2=Riding |first2=Robert |title=The Ecology of the Cambrian Radiation |year=2000|publisher=Columbia University Press |isbn=978-0-231-10613-9 |url=https://cup.columbia.edu/book/the-ecology-of-the-cambrian-radiation/9780231106139 }}</ref><ref>{{cite journal|last=Maloof |first=A. C. |last2=Porter |first2=S. M. |last3=Moore |first3=J. L. |last4=Dudas |first4=F. O. |last5=Bowring |first5=S. A. |last6=Higgins |first6=J. A. |last7=Fike |first7=D. A. |last8=Eddy |first8=M. P. |title=The earliest Cambrian record of animals and ocean geochemical change |journal=Geological Society of America Bulletin |year=2010 |volume=122 |issue=11–12 |pages=1731-1774 |doi=10.1130/B30346.1 |url=http://gsabulletin.gsapubs.org/content/122/11-12/1731 |bibcode=2010GSAB..122.1731M}}</ref><ref>{{cite web|title=New Timeline for Appearances of Skeletal Animals in Fossil Record Developed by UCSB Researchers |url=http://www.ia.ucsb.edu/pa/display.aspx?pkey=2364 |publisher=The Regents of the University of California |accessdate=01. 9. 2014 |date=10. 11. 2010}}</ref>


Detalji o pokretanju [[Tektonske ploče|tektonskih ploča]] i sličnim procesima su slabo poznati u slučaju prekambrijuma. Veruje se da se većina Zemljinih kopneninh masa skupila u jedan [[superkontinent]] pre oko 1000 Ma. Superkontinent, poznat kao Rodinija, razdvojio se pre oko 600 Ma. Brojni periodi glacijalizacije su identifikovani još u [[Huronska epoha|huronskoj epohi]], pre oko 2200 Ma. Najbolje proučena je Sturtijansko-varangijanska glacijacija, pre oko 600 Ma, koja je mogla dovesti do ledenih uslova sve do ekvatora, rezultirajući u „[[Snowball Earth|grudvi Zemlji]]”.<ref name="Kirschvink1992">{{cite book
Detalji o pokretanju [[Tektonske ploče|tektonskih ploča]] i sličnim procesima su slabo poznati u slučaju prekambrijuma. Veruje se da se većina Zemljinih kopneninh masa skupila u jedan [[superkontinent]] pre oko 1000 Ma. Superkontinent, poznat kao Rodinija, razdvojio se pre oko 600 Ma. Brojni periodi glacijalizacije su identifikovani još u [[Huronska epoha|huronskoj epohi]], pre oko 2200 Ma. Najbolje proučena je Sturtijansko-varangijanska glacijacija, pre oko 600 Ma, koja je mogla dovesti do ledenih uslova sve do ekvatora, rezultirajući u „[[Snowball Earth|grudvi Zemlji]]”.<ref name="Kirschvink1992">{{cite book
⚫
|author = Kirschvink, J. L.|year=1992 | chapter = Late Proterozoic low-latitude global glaciation: The snowball Earth|title=The Proterozoic Biosphere: A Multidisciplinary Study|pages=51–2| publisher = Cambridge University Press | editor = Schopf, J. W. | editor2 = Klein, C. | url=http://www.gps.caltech.edu/~jkirschvink/pdfs/firstsnowball.pdf|format=PDF}}</ref><ref name="nature_geo">{{cite journal|doi=10.1038/ngeo355|title=Sedimentary challenge to Snowball Earth|year=2008
|author = Kirschvink, J. L.|year=1992
⚫
|author = Allen, Philip A.| journal = Nature Geoscience| volume = 1|pages=817–825|last2=Etienne| first2 = James L. | issue=12|bibcode = 2008NatGe...1..817A }}</ref>
⚫
| chapter = Late Proterozoic low-latitude global glaciation: The snowball Earth|title=The Proterozoic Biosphere: A Multidisciplinary Study|pages=51–2| publisher = Cambridge University Press | editor = Schopf, J. W. | editor2 = Klein, C.
| url=http://www.gps.caltech.edu/~jkirschvink/pdfs/firstsnowball.pdf|format=PDF}}</ref><ref name="nature_geo">{{cite journal|doi=10.1038/ngeo355|title=Sedimentary challenge to Snowball Earth|year=2008
⚫
|author = Allen, Philip A.| journal = Nature Geoscience| volume = 1|pages=817–825|last2=Etienne| first2 = James L.
| issue=12|bibcode = 2008NatGe...1..817A }}</ref>


[[Zemljina atmosfera|Atmosfera]] rane Zemlje je slabo poznata, ali se smatra da je bila zagušena škodljivim gasovima, sadržavajući vrlo malo slobodnog [[kiseonik]]a. Mlada planeta je bila crvenkaste boje, a za mora se smatra da su bila maslinaste boje. Mnogi materijali koji sadrže nerastvorne okside izgleda da su bila deo oceana milionima godina nakon stvaranja Zemlje. Kada je evolucija živih bića dovela do [[fotosinteza|fotosinteze]], kiseonik se počeo da se pojavljuje u velikim količinama. Kiseonik se ispočetka vezivao u hemijskim reakcijama, uglavnom sa gvožđem, sve dok više nije ostalo površina koje su mogle biti oksidovane. Nakon toga se razvila moderna atmosfera s velikim postotkom kiseonika. Starije stene sadrže masivne [[Banded iron formation|naslage vezanog gvožđa]] koje su se očigledno nataložile kada su se gvožđe i kiseonik po prvi put spajali.<ref name="Katsuta2012">{{cite journal|last=Katsuta|first=N.|author2=Shimizu, I.|author3= Helmstaedt, H.|author4= Takano, M.|author5= Kawakami, S.|author6= Kumazawa, M.|title=Major element distribution in Archean banded iron formation (BIF): influence of metamorphic differentiation|journal=Journal of Metamorphic Geology|date=01. 6. 2012|volume=30|issue=5|pages=457-472|doi=10.1111/j.1525-1314.2012.00975}}</ref>
[[Zemljina atmosfera|Atmosfera]] rane Zemlje je slabo poznata, ali se smatra da je bila zagušena škodljivim gasovima, sadržavajući vrlo malo slobodnog [[kiseonik]]a. Mlada planeta je bila crvenkaste boje, a za mora se smatra da su bila maslinaste boje. Mnogi materijali koji sadrže nerastvorne okside izgleda da su bila deo oceana milionima godina nakon stvaranja Zemlje. Kada je evolucija živih bića dovela do [[fotosinteza|fotosinteze]], kiseonik se počeo da se pojavljuje u velikim količinama. Kiseonik se ispočetka vezivao u hemijskim reakcijama, uglavnom sa gvožđem, sve dok više nije ostalo površina koje su mogle biti oksidovane. Nakon toga se razvila moderna atmosfera s velikim postotkom kiseonika. Starije stene sadrže masivne [[Banded iron formation|naslage vezanog gvožđa]] koje su se očigledno nataložile kada su se gvožđe i kiseonik po prvi put spajali.<ref name="Katsuta2012">{{cite journal|last=Katsuta|first=N.|author2=Shimizu, I.|author3= Helmstaedt, H.|author4= Takano, M.|author5= Kawakami, S.|author6= Kumazawa, M.|title=Major element distribution in Archean banded iron formation (BIF): influence of metamorphic differentiation|journal=Journal of Metamorphic Geology|date=01. 6. 2012|volume=30|issue=5|pages=457-472|doi=10.1111/j.1525-1314.2012.00975}}</ref>
Ред 24: Ред 20:
** [[Paleoproterozoik]]: Pre oko 1600-2500 Ma. Odgovara prekambrijumskim X stenama starije severnoameričke geologije.
** [[Paleoproterozoik]]: Pre oko 1600-2500 Ma. Odgovara prekambrijumskim X stenama starije severnoameričke geologije.
* [[Archean|Arhej]]: Otprilike 2500-3800 Ma.
* [[Archean|Arhej]]: Otprilike 2500-3800 Ma.
* [[Hadean|Had]]: Pre 3800 Ma. Izraz je verojatno trebalo da pokriva period pre nego što su stene formirale. Vrlo malo stena izgleda da je starije od 3800 Ma.<ref name="International Chronostratigraphic Chart">{{cite web|title=International Chronostratigraphic Chart 2015 |url=http://www.stratigraphy.org/ICSchart/ChronostratChart2015-01.pdf |publisher=International Commission on Stratigraphy |accessdate=23. 01. 2016}}</ref><ref>{{cite book|title=A Concise Geologic Time Scale: 2016 | publisher=Elsevier |first=J. G. |last=Ogg |first2=G. |last2=Ogg |first3=F. M. |last3=Gradstein |year=2016 |pages=20 |isbn=978-0-444-63771-0|pages=}}</ref>
* [[Hadean|Had]]: Pre 3800 Ma. Izraz je verojatno trebalo da pokriva period pre nego što su stene formirale. Vrlo malo stena izgleda da je starije od 3800 Ma.<ref name="International Chronostratigraphic Chart">{{cite web|title=International Chronostratigraphic Chart 2015 |url=http://www.stratigraphy.org/ICSchart/ChronostratChart2015-01.pdf |publisher=International Commission on Stratigraphy |accessdate=23. 01. 2016}}</ref><ref>{{cite book|title=A Concise Geologic Time Scale: 2016 | publisher=Elsevier |first=J. G. |last=Ogg |first2=G. |last2=Ogg |first3=F. M. |last3=Gradstein |year=2016 |pages=20 |isbn=978-0-444-63771-0}}</ref>

== Pregled ==
{{rut}}
Relatively little is known about the Precambrian, despite it making up roughly seven-eighths of the [[History of the Earth|Earth's history]], and what is known has largely been discovered from the 1960s onwards. The Precambrian fossil record is poorer than that of the succeeding [[Phanerozoic]], and fossils from the Precambrian (e.g. [[stromatolites]]) are of limited [[biostratigraphy|biostratigraphic]] use.<ref name=Monroe>{{cite book |first1=James S. |last1=Monroe |first2=Reed |last2=Wicander |title=The Changing Earth: Exploring Geology and Evolution |edition=2nd |location=Belmont |publisher=[[Wadsworth Publishing Company]] |year=1997 |page=492 |url=https://books.google.com/books?id=48aiAgAAQBAJ&pg=PA492|isbn=9781285981383 }}</ref> This is because many Precambrian rocks have been heavily [[metamorphic rock|metamorphosed]], obscuring their origins, while others have been destroyed by erosion, or remain deeply buried beneath Phanerozoic strata.<ref name=Monroe/><ref>{{cite book |last1=Levin |first1=Harold L. |title=The earth through time |date=2010 |publisher=J. Wiley |location=Hoboken, N.J. |isbn=978-0470387740 |pages=230–233 |edition=9th}} Outlined in {{cite web |first1=Pamela J.W. |last1=Gore |title=The Earliest Earth: 2,100,000,000 years of the Archean Eon |url=http://higheredbcs.wiley.com/legacy/college/levin/0471697435/chap_tut/chaps/chapter08-01.html |date=25 October 2005}}</ref><ref>{{cite book |chapter=The Precambrian Era |chapter-url=http://geo.msu.edu/extra/geogmich/precambrian.html |publisher=[[Michigan State University]] |last=Davis |first=C.M. |year=1964 |title=Readings in the Geography of Michigan}}</ref>

It is thought that [[formation of the Earth|the Earth coalesced]] from material in orbit around the Sun at roughly 4,543 Ma, and may have been struck by another planet called [[Theia (hypothetical planet)|Theia]] shortly after it formed, splitting off material that formed the [[Moon]] (see [[Giant impact hypothesis]]). A stable crust was apparently in place by 4,433 Ma, since [[zircon]] crystals from [[Western Australia]] have been [[Radiometric dating|dated]] at 4,404 ± 8 Ma.<ref>{{cite web |url=http://geoscience.wisc.edu/geoscience/people/faculty/john-valley/zircons-are-forever/ |title=Zircons are Forever |access-date=28 April 2007 |year=2005 |work=Department of Geoscience |archive-date=18 May 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190518054145/http://geoscience.wisc.edu/geoscience/people/faculty/john-valley/zircons-are-forever/ |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Cavosie |first1=Aaron J. |last2=Valley |first2=John W. |last3=Wilde |first3=Simon A. |title=Chapter 2.5 The Oldest Terrestrial Mineral Record: A Review of 4400 to 4000 Ma Detrital Zircons from Jack Hills, Western Australia |journal=Developments in Precambrian Geology |date=2007 |volume=15 |pages=91–111 |doi=10.1016/S0166-2635(07)15025-8|isbn=9780444528100 }}</ref>

{{anchor|supereon}}The term "Precambrian" is used by [[geologist]]s and [[paleontologists]] for general discussions not requiring a more specific eon name. However, both the [[United States Geological Survey]]<ref>{{citation |author=U.S. Geological Survey Geologic Names Committee |title=Divisions of geologic time – major chronostratigraphic and geochronologic units |publisher=[[United States Geological Survey]] |work=U.S. Geological Survey Fact Sheet 2010–3059 |pages=2 |year=2010 |url=https://pubs.usgs.gov/fs/2010/3059/ |access-date=20 June 2018}}</ref> and the [[International Commission on Stratigraphy]] regard the term as informal.<ref>{{cite web |work=[[International Commission on Stratigraphy]] |publisher=[[International Chronostratigraphic Chart]] |date=February 2017 |url=https://stratigraphy.org/chart |first1=Junxuan |last1=Fan |first2=Xudong |last2=Hou |title=Chart |access-date=10 May 2018}}</ref> Because the span of time falling under the Precambrian consists of three eons (the [[Hadean]], the [[Archean]], and the [[Proterozoic]]), it is sometimes described as a ''supereon'',<ref>{{cite journal |last1=Senter |first1=Phil |title=The Age of the Earth & Its Importance to Biology |journal=The American Biology Teacher |date=1 April 2013 |volume=75 |issue=4 |pages=251–256 |doi=10.1525/abt.2013.75.4.5|s2cid=85652369 }}</ref><ref>{{cite journal |last1=Kamp |first1=Ulrich |title=Glaciations |journal=International Encyclopedia of Geography: People, the Earth, Environment and Technology |date=6 March 2017 |pages=1–8 |doi=10.1002/9781118786352.wbieg0612|isbn=9780470659632 }}</ref> but this is also an informal term, not defined by the ICS in its chronostratigraphic guide.<ref>{{cite web |title=Stratigraphic Guide |url=https://stratigraphy.org/guide/chron |website=International Commission on Stratigraphy |location=Table 3 |access-date=9 December 2020}}</ref>

'''''{{vanchor|Eozoic}}''''' (from {{wikt-lang|en|eo-}} “earliest”) was a synonym for ''pre-Cambrian'',<ref>{{cite book|last=Hitchcock|first=C. H.|title=The Geology of New Hampshire|url=https://books.google.com/books?id=zCWO-P0txYYC&pg=PA511|year=1874|page=511|quote= The name ''Eozoic'' seems to have been proposed by Dr. [[J.W. Dawson]], of Montreal, in 1865. He did not fully define the limits of its application at that time; but it seems to have been generally understood by geologists to embrace all the obscurely fossiliferous rocks older than the Cambrian.}}</ref><ref>{{cite book|title=Bulletin|url=https://books.google.com/books?id=YngeAQAAIAAJ&pg=RA3-PA28|volume=767|year=1925|publisher=U.S. Government Printing Office|page=3|quote= [1888] Sir [[J. W. Dawson]] prefers the term “Eozoic” [to Archean], and would have it include all the Pre-Cambrian strata.}}</ref> or more specifically ''[[Archean]]''.<ref>{{cite book|last=Salop|first=L.J.|title=Geological Evolution of the Earth During the Precambrian|url=https://books.google.com/books?id=SmX7CAAAQBAJ&pg=PA9|year=2012|publisher=Springer|isbn=978-3-642-68684-9|page=9|quote= a possibility of dividing the Precambrian history into two eons: the Eozoic, embracing the Archean Era only, and the Protozoic, comprising all the remaining Precambrian Eras.}}</ref>


== Reference ==
== Reference ==

Верзија на датум 2. јануар 2023. у 10:09

Položaji kopnenih masa pri kraju prekambrijuma
Umetnički prikaz kolizije između dva planetarna tela. Takav jedan udarac između Zemlje i objekta veličine Marsa je verovatno formirao Mesec.

Prekambrijum ili kriptozoik je period geološke hronologije od nastanka Zemlje pre oko 4500 Ma (miliona godina) do evolucije mnoštva makroskopskih i tvrdoljušturnih fosila koja označava početak kambrijuma pre otprilike 542 miliona godina.[1] Prilično malo se zna o prekambrijumu, iako on predstavlja sedam osmina Zemljine istorije, a ono malo što se saznalo je otkriveno uglavnom u posljednje četiri do pet dekada. Veruje se da se Zemlja koagulirala od materijala u orbiti oko Sunca otprilike 4500 Ma, te da ju je možda udario vrlo veliki planetezimal veličine Marsa ubrzo nakon što se stvorila, izbacujući materijal od koje se stvorio Mesec (v. Teorija velikog udara).[2] Stabilna kora se stvorila pre oko 4400 Ma, jer otada datiraju najstarije zemaljske stene. Ne zna se kada se stvorio život, ali ugljenik pronađen u 3800 miliona godina starim stenama zapadno od Grenlanda može biti organskog porekla. Dobro očuvane bakterije starije od 3460 miliona godina su pronađene u Zapadnoj Australiji. Mogući ostaci fosila 100 miliona godina stariji su pronađeni u istom području. Postoje vrlo dobri tragovi bakterijskog života u ostatku prekambrijuma.

Osim nekoliko sumnjivih izvora o mnogo starijim formama u Teksasu i Indiji, prvi složeni višećelijskii oblici života su se pojavili pre otprilike oko 600 Ma. Prilično raznovrsna kolekcija mekušastih oblika je poznata sa lokacija širom sveta starih između 600 i 542 Ma. O njima se često govori kao ediakaranskim ili vendijanskim biotama. Tvrdoljuskava stvorenja su se pojavila krajem tog period. Vrlo raznolika kolekcija se pojavila oko 544 Ma, započinjući krajem prekambrijuma sa slabo poznatom „malom školjkolikom faunom” i završavajući u ranom kambrijumu sa vrlo raznolikom i prilično modernom „Burgesovom faunom” čije se naglo širenje naziva kambrijskom eksplozijom života.[3][4][5]

Detalji o pokretanju tektonskih ploča i sličnim procesima su slabo poznati u slučaju prekambrijuma. Veruje se da se većina Zemljinih kopneninh masa skupila u jedan superkontinent pre oko 1000 Ma. Superkontinent, poznat kao Rodinija, razdvojio se pre oko 600 Ma. Brojni periodi glacijalizacije su identifikovani još u huronskoj epohi, pre oko 2200 Ma. Najbolje proučena je Sturtijansko-varangijanska glacijacija, pre oko 600 Ma, koja je mogla dovesti do ledenih uslova sve do ekvatora, rezultirajući u „grudvi Zemlji”.[6][7]

Atmosfera rane Zemlje je slabo poznata, ali se smatra da je bila zagušena škodljivim gasovima, sadržavajući vrlo malo slobodnog kiseonika. Mlada planeta je bila crvenkaste boje, a za mora se smatra da su bila maslinaste boje. Mnogi materijali koji sadrže nerastvorne okside izgleda da su bila deo oceana milionima godina nakon stvaranja Zemlje. Kada je evolucija živih bića dovela do fotosinteze, kiseonik se počeo da se pojavljuje u velikim količinama. Kiseonik se ispočetka vezivao u hemijskim reakcijama, uglavnom sa gvožđem, sve dok više nije ostalo površina koje su mogle biti oksidovane. Nakon toga se razvila moderna atmosfera s velikim postotkom kiseonika. Starije stene sadrže masivne naslage vezanog gvožđa koje su se očigledno nataložile kada su se gvožđe i kiseonik po prvi put spajali.[8]

Prilično različita terminologija je evoluirala u nastojanju da se pokriju rane godine postojanja Zemlje, ali se s vremenom napuštena jer je radiometrijsko datiranje omogućilo da se specifičnim formacijama i oblicima daju realni datumu. Izraz Arhej (stariji od 2500 Ma), Proterozoik (2500 - 600 Ma) i Neoproterozoik (600 - 542 Ma) se još upotrebljavaju. Neki dodatni izrazi se koriste u geološkoj hronologiji.

  • Proterozoik: Originalno korišten za sve starije od kambrijske granice, koja je bila navođena u različitim periodima od strane različitih autora (ali se danas ustanovila na 542 Ma). Moderno korištenje je često u kao gore navedenom odlomku, 600-2500 Ma.[9]
    • Neoproterozoik: Od kambrijske granice do 900 Ma. Moderna upotreba predstavlja nešto kraći interval: 542-600 Ma. Neoproterozoik je istovetan „Precambrian Z” stenama starije severnoameričke geologije.
    • Mezoproterozoik: Pre oko 900-1600 Ma. Odgovara prekambrijumskim Y stenama starije severnoameričke geologije.
    • Paleoproterozoik: Pre oko 1600-2500 Ma. Odgovara prekambrijumskim X stenama starije severnoameričke geologije.
  • Arhej: Otprilike 2500-3800 Ma.
  • Had: Pre 3800 Ma. Izraz je verojatno trebalo da pokriva period pre nego što su stene formirale. Vrlo malo stena izgleda da je starije od 3800 Ma.[10][11]

Pregled

Relatively little is known about the Precambrian, despite it making up roughly seven-eighths of the Earth's history, and what is known has largely been discovered from the 1960s onwards. The Precambrian fossil record is poorer than that of the succeeding Phanerozoic, and fossils from the Precambrian (e.g. stromatolites) are of limited biostratigraphic use.[12] This is because many Precambrian rocks have been heavily metamorphosed, obscuring their origins, while others have been destroyed by erosion, or remain deeply buried beneath Phanerozoic strata.[12][13][14]

It is thought that the Earth coalesced from material in orbit around the Sun at roughly 4,543 Ma, and may have been struck by another planet called Theia shortly after it formed, splitting off material that formed the Moon (see Giant impact hypothesis). A stable crust was apparently in place by 4,433 Ma, since zircon crystals from Western Australia have been dated at 4,404 ± 8 Ma.[15][16]

The term "Precambrian" is used by geologists and paleontologists for general discussions not requiring a more specific eon name. However, both the United States Geological Survey[17] and the International Commission on Stratigraphy regard the term as informal.[18] Because the span of time falling under the Precambrian consists of three eons (the Hadean, the Archean, and the Proterozoic), it is sometimes described as a supereon,[19][20] but this is also an informal term, not defined by the ICS in its chronostratigraphic guide.[21]

Eozoic (from eo- “earliest”) was a synonym for pre-Cambrian,[22][23] or more specifically Archean.[24]

Reference

  1. ^ Gradstein, F.M.; Ogg, J.G.; Schmitz, M.D.; Ogg, G.M., ур. (2012). The Geologic Timescale 2012 (volume 1). Elsevier. стр. 301. ISBN 978-0-44-459390-0. 
  2. ^ „Revisiting the Moon”. The New York Times. 09. 09. 2014. 
  3. ^ Zhuravlev, Andrey; Riding, Robert (2000). The Ecology of the Cambrian Radiation. Columbia University Press. ISBN 978-0-231-10613-9. 
  4. ^ Maloof, A. C.; Porter, S. M.; Moore, J. L.; Dudas, F. O.; Bowring, S. A.; Higgins, J. A.; Fike, D. A.; Eddy, M. P. (2010). „The earliest Cambrian record of animals and ocean geochemical change”. Geological Society of America Bulletin. 122 (11–12): 1731—1774. Bibcode:2010GSAB..122.1731M. doi:10.1130/B30346.1. 
  5. ^ „New Timeline for Appearances of Skeletal Animals in Fossil Record Developed by UCSB Researchers”. The Regents of the University of California. 10. 11. 2010. Приступљено 01. 9. 2014. 
  6. ^ Kirschvink, J. L. (1992). „Late Proterozoic low-latitude global glaciation: The snowball Earth”. Ур.: Schopf, J. W.; Klein, C. The Proterozoic Biosphere: A Multidisciplinary Study (PDF). Cambridge University Press. стр. 51—2. 
  7. ^ Allen, Philip A.; Etienne, James L. (2008). „Sedimentary challenge to Snowball Earth”. Nature Geoscience. 1 (12): 817—825. Bibcode:2008NatGe...1..817A. doi:10.1038/ngeo355. 
  8. ^ Katsuta, N.; Shimizu, I.; Helmstaedt, H.; Takano, M.; Kawakami, S.; Kumazawa, M. (01. 6. 2012). „Major element distribution in Archean banded iron formation (BIF): influence of metamorphic differentiation”. Journal of Metamorphic Geology. 30 (5): 457—472. doi:10.1111/j.1525-1314.2012.00975. 
  9. ^ Speer, Brian. „The Proterozoic Eon”. University of California Museum of Paleontology. 
  10. ^ „International Chronostratigraphic Chart 2015” (PDF). International Commission on Stratigraphy. Приступљено 23. 01. 2016. 
  11. ^ Ogg, J. G.; Ogg, G.; Gradstein, F. M. (2016). A Concise Geologic Time Scale: 2016. Elsevier. стр. 20. ISBN 978-0-444-63771-0. 
  12. ^ а б Monroe, James S.; Wicander, Reed (1997). The Changing Earth: Exploring Geology and Evolution (2nd изд.). Belmont: Wadsworth Publishing Company. стр. 492. ISBN 9781285981383. 
  13. ^ Levin, Harold L. (2010). The earth through time (9th изд.). Hoboken, N.J.: J. Wiley. стр. 230—233. ISBN 978-0470387740.  Outlined in Gore, Pamela J.W. (25. 10. 2005). „The Earliest Earth: 2,100,000,000 years of the Archean Eon”. 
  14. ^ Davis, C.M. (1964). „The Precambrian Era”. Readings in the Geography of Michigan. Michigan State University. 
  15. ^ „Zircons are Forever”. Department of Geoscience. 2005. Архивирано из оригинала 18. 5. 2019. г. Приступљено 28. 4. 2007. 
  16. ^ Cavosie, Aaron J.; Valley, John W.; Wilde, Simon A. (2007). „Chapter 2.5 The Oldest Terrestrial Mineral Record: A Review of 4400 to 4000 Ma Detrital Zircons from Jack Hills, Western Australia”. Developments in Precambrian Geology. 15: 91—111. ISBN 9780444528100. doi:10.1016/S0166-2635(07)15025-8. 
  17. ^ U.S. Geological Survey Geologic Names Committee (2010), „Divisions of geologic time – major chronostratigraphic and geochronologic units”, U.S. Geological Survey Fact Sheet 2010–3059, United States Geological Survey, стр. 2, Приступљено 20. 6. 2018 
  18. ^ Fan, Junxuan; Hou, Xudong (фебруар 2017). „Chart”. International Commission on Stratigraphy. International Chronostratigraphic Chart. Приступљено 10. 5. 2018. 
  19. ^ Senter, Phil (1. 4. 2013). „The Age of the Earth & Its Importance to Biology”. The American Biology Teacher. 75 (4): 251—256. S2CID 85652369. doi:10.1525/abt.2013.75.4.5. 
  20. ^ Kamp, Ulrich (6. 3. 2017). „Glaciations”. International Encyclopedia of Geography: People, the Earth, Environment and Technology: 1—8. ISBN 9780470659632. doi:10.1002/9781118786352.wbieg0612. 
  21. ^ „Stratigraphic Guide”. International Commission on Stratigraphy. Table 3. Приступљено 9. 12. 2020. 
  22. ^ Hitchcock, C. H. (1874). The Geology of New Hampshire. стр. 511. „The name Eozoic seems to have been proposed by Dr. J.W. Dawson, of Montreal, in 1865. He did not fully define the limits of its application at that time; but it seems to have been generally understood by geologists to embrace all the obscurely fossiliferous rocks older than the Cambrian.” 
  23. ^ Bulletin. 767. U.S. Government Printing Office. 1925. стр. 3. „[1888] Sir J. W. Dawson prefers the term “Eozoic” [to Archean], and would have it include all the Pre-Cambrian strata.” 
  24. ^ Salop, L.J. (2012). Geological Evolution of the Earth During the Precambrian. Springer. стр. 9. ISBN 978-3-642-68684-9. „a possibility of dividing the Precambrian history into two eons: the Eozoic, embracing the Archean Era only, and the Protozoic, comprising all the remaining Precambrian Eras.” 

Literatura

  • Valley, John W., William H. Peck, Elizabeth M. King (1999) Zircons Are Forever, The Outcrop for 1999, University of Wisconsin-Madison Wgeology.wisc.edu Архивирано на сајту Wayback Machine (16. март 2012) – Evidence from detrital zircons for the existence of continental crust and oceans on the Earth 4.4 Gyr ago Accessed Jan. 10, 2006
  • Wilde, S. A.; Valley, J. W.; Peck, W. H.; Graham, C. M. (2001). „Evidence from detrital zircons for the existence of continental crust and oceans on the Earth 4.4 Gyr ago”. Nature. 409 (6817): 175—178. PMID 11196637. doi:10.1038/35051550. 
  • Wyche, S.; Nelson, D. R.; Riganti, A. (2004). „4350–3130 Ma detrital zircons in the Southern Cross Granite–Greenstone Terrane, Western Australia: implications for the early evolution of the Yilgarn Craton”. Australian Journal of Earth Sciences. 51 (1): 31—45. Bibcode:2004AuJES..51...31W. doi:10.1046/j.1400-0952.2003.01042.x. 

Spoljašnje veze

Prekambrijum на Викимедијиној остави.
Преузето из „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Prekambrijum&oldid=25470517”