Aerodrom „Galovića poljana” kod Pranjina, 10. avgusta, 1944. Grupa četnika iz obezbeđenja aerodroma, ispred aviona C-47, pre ukrcavanja američkih avijatičara u akciji Operacija Haljard
Improvizovani aerodromi u Srbiji (1941—1944) bila su letelišta privremenog karaktera namenjena za sletanje i poletanje, na početku Drugog svetskog rata aviona Kraljevine Jugoslavije, a kasnije savezničkih aviona u različite svrhe.
U Aprilskom ratu 1941. vazduhoplovstvo Kraljevine Jugoslavije (2000 letača i hiljadu aviona, oko 400 borbenih) pružilo je nemačkom agresoru snažan i organizovan otpor. Borbena avijacija je imala 1.416 poletanja (lovačka avijacija 993, bombarderska 423). Oboreno je više desetina neprijateljskih aviona. Poginulo je 135 letača. Jedan broj vazduhoplovaca i vazduhoplova prebziran je i na pomoćne aerodroma širom Jugoslavije. Među tim aerodromima na bio je i privremeni aerodrom „Kosančić”.
Krajem 1944. godine na oslobođenoj teritoriji Jugoslavije bilo je više od 50 aerodorma i 140 terena za prihvat savezničke avijacije, u cilju dotura savezničke materijalne pomoći, prihvata njihovih delegacija ili spasavanja savezničkih pilota iz oborenih aviona na prostoru Jugoslavije od strane nemačke protivvazduhoplovne odbrane.
Pred nemački napad na Kraljevinu Jugoslaviju 1941. godine na ovaj aerodrom evakuisan je Štab Petog lovačkog puka i 35. vazduhoplovna grupa, čije je sedište bilo u Nišu – na glavnom aerodromu, sa dve eskadrile (eskadrile srpskih kamikaza), koje su u svom sastavu imale 15 lovaca hoker-Fjuri.[1]
Aerodrom su duže vreme kontolisali partizanski odredi i to je bio prvi aerodrom gde su nešto kasnije sletali saveznički avioni u različite svrhe.[2]
Letenje na ovom aaerodromu organizovali su ga engleski oficiri koji su se nalazili u štabovima NOVJ na jugu Srbije. Pored engleskih aviona, sletali su i američki, koji su dovozili vojnu pomoć i opremu, a takođe i sovjetski. Savezničku koordinaciju su vršili isključivo anglo-američki oficiri, dok se za bezbednost samog aerodroma starao engleski vazduhoplovni kapetan Kertis.[3]
U leto 1944. godine sa Visa na ovaj aerodrom doleteli su engleskim avionom Blagoje Nešković, Spasenija Cana Babović, Ljubinka Milosavljević i Momčilo Moma Marković – budući članovi i rukovodioci Glavnog štaba za Srbiju – kao i Slobodan Penezić Krcun, koji je sa Čiletom Kovačevićem, Živanom Čiklovanom i Radenkom Mandićem imao zadatak da formira Odeljenje zaštite naroda (OZN) za niški okrug, a prema uputstvima sovjetskih obaveštajaca sa Visa, koji su držali kurs budućim istaknutim službenicima jugoslovenske tajne policije.[4]
Početkom septembra 1944. godine ovde je sleteo engleski avion sa šefom engleske vojne misije pri Glavnom štabu NOVJ, generalom Ficrojem Maklinom, koji je imao zadatak da se poveže sa majorom Džonom Hajnikerom na planini Radan. Njegov zadatak bio je organizovanje početka operacije „Ratweek“ (u prevodu nedelja pacova) u cilju neutralisanja predviđenog nemačkog povlačenja iz Grčke – vazdušnim bombardovanjem gradova i varošica sa neprijateljskim posadama i napadima na železničke pruge i mostove.[5]
Na aerodromu je 8. septembra 1944. godine sleteo jedan američki C-47, sa petočlanom vojnom misijom na čijem čelu se nalazio pešadijski pukovnik Eleri Hantigton.[6] Misija je imala zadatak da nadzire i prati nemačke transporte i utvrdi snagu nemačkih jedinica po gradskim garnizonima i da o tome izveštava komandu u Kairu.
Prema iskazima Amerikanaca, u okolnim seoskim kućama u blizini samog aerodroma spavali su piloti i drugo osoblje.
Aerodrom je bio 35 metara širok i 1.800 metara dug. Ležao je na ravnom terenu, u dolini čija je širina bila oko jedan kilometar. Zapadno od aerodroma proticala je reka, a istočno se nalazio seoski put. Severni i južni deo graničio se sa šljivicima koji su od ivice aerodroma bili udaljeni oko 500 metara, tako da je prilaz bio potpuno slobodan. Najbolji pravac sletanja bio je sever—jug i obratno. Na aerodrom se moglo sletati i po širini.
Aerodrom je imao odlične položaje za odbranu i bio je van dometa artiljerije, jer se u Blacu i Beloljinu nalazio slabi neprijateljski garnizon.
Za noćno sletanje bio je osvetljen svetlosnim znacima za noćno letenje po metodi Jugoslovenskog ratnog vazduhoplovstva. Ugovoreni svetlosni znak sa aeroplana bio je tri puta slovo „K“, dok je odgovor sa zemlje bio tri puta slovo „M“.[7]
Komandant aerodroma bio je Jovan Curaković, a za njegovu bezbednost se starala četa samostalnog bataljona kojim je komandovao Ratomir Jokić.
Na aerodormu su saveznici spustili i prvu vojnu pomoć partizanskim odredima.
Na aerodrom je stigla i engleska saveznička vojna misija.[8]
U noći između 10. i 11. jula 1944. godine, u Avdilovac su sletela dva aviona – jedan sovjetski i jedan američki. Dovezli su general-lajtnanta Koču Popovića, koji je na Visu postavljen za komandanta Glavnog štaba za Srbiju, članove Pokrajinskog komiteta KPJ za Srbiju, kao i sovjetske obaveštajce koji su imali zadatak da se pridruže Englezima.[9]
To je bio „šumski“ aerodrom, koji su koristili partizanski vojni odredi.
Osnovana je početkom juna 1944. godine, kada su na njega sletali avioni, i odvozili partizanske ranjenike na lečenje u Italiji i dostavljali oružanu pomoć.[10]
Aerodrom kod Miroševca je privremeno napušten početkom avgusta 1944. godine, usled udruženog napada Nemaca i Srpske državne straže (SDS) – nedićevaca, na partizanske jedinice. U borbi koja je vođena na izlazu iz sela, 14. avgusta, partizani su se uz velike gubitke morali povući ka selu
Ovaj aerodrom formiran je nedaleko od Aleksinca, kao poslednji „šumski“ aerodrom, koji su na očigled Nemaca i Bugara kontrolisali partizanski odredi u aleksinačkom srezu.
Na aerodrom se 10. avgusta 1944. godine spustio jedan engleski avion koji je preuzeo englesku vojnu misiju koja je privremeno boravila u redovima NOVJ.
Zebnica—Krušnica
Između sela Zebica i Krušince u kruševačkom okrugu
Za vreme okupacije, ovaj aerodrom pripremili su pripadnici Jugoslovenske vojske u otadžbini za spuštanje savezničke pomoći i aviona.
O izgradnji aerodroma govori izveštaj komandanta Gorskog štaba XII, majora Dobrivoja Marinkovića, od 19. maja 1942. godine. Takođe, Štab je u to vreme raspolagao sa vazduhoplovnom grupom od 15 pilota i mehaničara na terenu, a isto toliko je bilo organizovano po varošima.[11]
Aerodrom že kasnije zauzeti partizanski odredi i na istom primiti prvu savezničku pomoć.
Izgrađen je na prostranoj ravnici zvanoj „Galovića poljana“ u selu Pranjani u zapadnoj Srbiji.
Sa ovog aerodroma evakuisan je najveći broj spašenih savezničkih vazduhoplovaca iz jugoistočne Srbije, kao i sa teritorije čitave Jugoslavije u operaciji „Haljard“.[12]
^NAW, mf. 1642, rol. 84. dok. DECLASIFIED NND 877190. Digest of col. Huntigton`s Report of Journey to Headquarters of Tito`s Serbian Army (7-18 Sept.1944), 3.
^Arhiv Srbije (dalje: AS), fond Okružni komitet KPJ za Niški okrug, registarski broj dokumenta 1456.
^D. Miljojković, Oslobođenje Kruševca 1944. godine (Zbornik dokumenata, studija i sećanja učesnika i savremenika), Kruševac, 1997, 169-171.
^M. Aćin Kosta, Srpska krv Staljinova vlast 1944, Vašington (SAD), 1990, 2976-2977.
^N.P.Ilić, „Spasavanje savezničkih avijatičara na tlu Južne Srbije (1943-1944)“, 365.
