Koznik kod Pljevalja

Za drugu upotrebu, pogledajte stranicu Koznik.

Panorama Koznika

Koznik ili Jerinin grad je tvrđava u Crnoj Gori koja se nalazi kod sela Kozice, jugoistočno od Pljevalja na oko 1200 m/nm. Relativno dobro očuvani ostaci utvrđenja smešteni su na visokom, strmom, stjenovitom brdu iznad Kozičke rijeke. Srednjovjekovna citadela je dobro uočljiva, i prostire se pravcem sjever — jug oko 120 m dužine i oko 20 m širine. Donžon kula je smještena na južnom najvisočijem dijelu tvrđave (kota 1227) u osnovi je četvorougaona i pogodna za odbranu. Središna kula (kota 1216) je četvorougaona nešto je manja i povezana je odbrambenim zidom sa sjevernom kulom. Sjeverna kula je najprostranija (kota 1208), osnova ovog dijela fortifikacije je ssa 18x18 m, pa se pretpostavlja da je služila kao mjesto stanovanja posade. Kako je treća sjeverna kula najmanje sačuvana, smatra se da je uglavnom bila drvene konstrukcije. Rezervoar pitke vode — kišnice nalazi se 10 m sjeverno od srednje kule sa istočne strane odbrambenog bedema unutar grada. Podgrađe koje se pominje u Dubrovačkim i drugim dokumentima nije definisano arheološki, ali sudeći po položaju citadele, te pejzažnim pregledom terena sa ostacima, može se zaključiti da se radi o platou (ssa 150x100 m) jugoistočno od glavne kule, koji predstavlja prirodan položaj rudarskog i trgovačkog naselja.

Nesumnjivo da se srednjovekovni Koznik može pripisati Nemanjićima i tom periodu razvoja Srpske srednjovekovne države. Ipak Koznik se prvi put pominje 1441. godine u Dubrovačkom arhivu. Kao Castrum Koznik (Schoznich), grad se pominje i u povelji Fridriha III (1452—1493) hercegu Stefanu Vukčiću (1435—1466), iz 1448. godine.

Iako su pisani tragovi postojanja Koznika datirani u petnestom veku, arheološkim pregledom lokaliteta (Srejović — Knežević 1976) identifikovana je trasa rimskog puta koji je vodio iz Municipiuma S, pored navedenog grada sve do Komarana i dalje prema Prijepolju i služio kao zimska ruta (zbog nemogućnosti obavljanja saobraćaja preko Jabuke). O prisutnosti Romanskog stanovništva u selu Kozici svedoče brojni nadgrobni spomenici iz Rimskog i kasnoantičkog perioda nađeni u podnožju Koznika (groblje) kao i nekih 1,5 km severozapadno u lokalitetu Kotlina. Smatra se da je rimski put bio širok 3,6 m popločan kaldrmom sa kolotragom na pojedinim mestima. Put je dat popisom na Pojtingerovoj tabli.

Oko 500m severoistočno od citadele, u srednjem veku se eksploatisao rudnik gvožđa. Ruda je bila vrlo dobrog kvaliteta, a i eksploatacija je bila laka, što je, svakako, uslovilo da se na tom mestu podigne utvrđenje, i mnogo ranije nego što nalazimo u dubrovačkim dokumentima. Pretpostavlja se da je rudnik korišten u starom veku, upravo od strane Rimljana a kasnije i [Vizantinaca] Romeja o čemu postoji usmena tradicija o lokaciji tzv. grčkih grobalja. Takođe se pretpostavlja da je Koznik u srednjem veku bio naseljen dominantno [Sasima], koji su iskopavali rudu ali o tome nemamo pisanih svedočanstava. Jugozapadno na oko 450 m od grada, pored trase rimskog puta, nalazimo na ostatke srednjovekovne crkve ili manastira, pored kojeg se nalazi izvor poznat kao „Kaluđerska voda”. Po narednom predanju tu se prvobitno nalazio manastir Svetog Nikole, ali je relativno brzo po turskom osvajanju zapaljen i uništen. Preživjeli moonasi su se sklonili u pećine iznad manastira gdje su živjeli neko vrijeme da bi im kasnije uz dozvolu turskih vlasti omogućeno da osnuju novi manastir u selu Dubočica, što je kasnije 1565 Iguman i jeromonah Pavle učinio, prema ktitorskom natpisu iznad ulaznih vrata manastira. Dr. Đuro Tošić navodi da „Za vrijeme vladavine Nemanjića u selu su bile tri crkve, od kojih je ona u Orliću, blizu Kozičke rijeke — gdje se danas nalazi samo velika gomila kamenja — bila navodno manastir s imanjem i pratećim objektima, za koji se smatra da je stariji od maiastira Svete Trojice u Pljevljima. Drugu crkvu, na mjestu zvanom Kamena česma — koja je zajedno s orlićkim manas — tirom služila seoskom stanovništvu — Turci su srušili odmah po dolasku u ove krajeve i na njenom mjestu podigli su džamiju, dok je treća bogomolja, sagrađena na groblju kada i utvrđenje, korišćena za potrebe na tom mjestu podignutog grada. Toliki broj crkava u jednom mjestu neosporno govori o velikom broju stanovnika koji jedan od marljivih hroničara lokalne istorije ovog kraja objašnjava „podizanjem grada i otvaranjem rudnika gvožđa”

Položaj Koznika

Ipak iz dubrovačkih dokumenata sa početka 15. vijeka, može se uočiti da je trgovina bila relativno dobro razvijena, te da je stanovništvo Kozičkog grada rado trgovalo i koristilo finansijske usluge Dubrovčana. Iz sačuvanih dokumenata da se pretpostaviti da je Koznik (podgrađe) bio značajno trgovačko sjedište, pa čak možda i pazarište, i najvjerovatnije stanica na karavanskom putu od Dubrovnika prema Mileševcu i dalje Malom Brdu: U Dubrovačkom arhivu 1422. g. jasno se navodi tužba Brajka Bogosalića dubrovačkog trgovca, protiv trojice Dubrovčana — trgovca i izvjesnog Mikocija iz Koznika (Mihocius de Schosnich) da su mu napali i opljačkali sina Maroja u dućanu u Trgovištu.

Takođe je ostalo zabilježeno da je Hrelja Bujak iz Koznika (Hrellia Buiach de Shosnich) uzeo je kredit 8. maja 1439. godine u Dubrovniku, zbog trgovine suknom u visini 70 obračunskih perpera u srebru, od Madoja Gojakovića dubrovačkog zlatara i obavezao se da će dug vratiti u roku od 6 mjeseci uz interes. Za sumu od 40 perpera jemac mu je bio njegov brat Vukša, što upućuje na zaključak da Hrelja još nije bio dovoljno poznat u Dubrovniku u smislu trgovine, odnosno da je u grad došao prvi put, međutim činjenica da je jedan dio kredita dobio bez jemstva, znači da je u Dubrovniku njegov porodični status bio donekle određen preko brata koji je nesumnjivo već imao određene trgovačke poslove. Daljim pregledom Dubrovačkih arhiva može se zaključiti da je Koznički grad imao i svoje podgrađe jer na to upućuju nazivi - Sotto Cosiza i Spodcosize (isti izvor).

Krajem 40-ih godina 20. vijeka, od strane Ministarstva Ruda i Šuma, tadašnje Jugoslavije izrađena je studija isplativosti korišćenja rudnih nalazišta u opštini Pljevlja. U navedenoj studiji opisan je i dat nacrt Koznika, sa detaljnim prikazom donžon kule. Kuriozitet navedene studije je prikaz medaljona Svetog Dimitrija sa grčkim natpisom, koji je pronađen u blizini rudnika. Medaljon je izrađen od željezno-silikatne šljake koja ostaje kao nusproizvod obrade gvozdene rude. Prema autoru navedene studije, starost medaljona se proceljuje na 13. vek. Nažalost sam medaljon do danas nije sačuvan.

Može se slobodno reci da je Koznik tipičan primer za prilagođavanje osnove utvrđenja terenu i za maksimalno korišćenje prirodnih oblika stenovitog brda, kako bi grad bio što nepristupačniji. Grad ima jako izdužen oblik u osnovi. U svom prikazu iz 1979 J. Knežević iznosi da su u gradu (Koznik) sasvim dobro očuvani drveni elementi konstrukcije kao i centralna donžon kula, na samom vrhu. Danas je nažalost kula uglavnom srušena.

Za prezentiranje preciznog nacrta grada i njegove istorije, neophodno je izvršiti arheološko iskopavanje i što hitniju konzervaciju.

Izvor pitke vode postoji nešto dalje, u podnožju grada, dok je u samom fortifikacijskom objektu identifikovano postojanje ostataka rezervoara za kišnicu.

Galerija

• 
  Koznik 1970-ih
• 
  Ekser iz srednjovekovnog Koznika
• 
  Izgled Citadele sa severne strane

Napomena

• Napomena: Tekst ovog članka je delom, ili u potpunosti, preuzet sa ove stranice prezentacije Srednjevjekovni gradovi Crne Gore, uz odobrenje. Kao osnova za izradu prezentacije korišćena je knjiga Pavla Mijovića i Mirka Kovačevića „Gradovi i utvrđenja u Crnoj Gori“ (Beograd-Ulcinj 1975), čiji su pojedini delovi uključeni u nju, uz dozvolu autora.