Temišvarski pašaluk
| Temišvarski pašaluk Eyālet-i Temešvār | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1552.—1716. | |||||||||
 Temišvarski pašaluk sredinom 17. veka | |||||||||
| Glavni grad | Temišvar, Jenopolje | ||||||||
| Regija | Srednja Evropa | ||||||||
| Zemlja |  Osmansko carstvo | ||||||||
| Događaji | |||||||||
| Status | Bivša pokrajina | ||||||||
| Vladavina | |||||||||
| • Oblik | Pašaluk | ||||||||
| Istorija | |||||||||
• Uspostavljeno | 1552. | ||||||||
• Ukinuto | 1716. | ||||||||
| |||||||||
Temišvarski pašaluk ili Temišvarski ejalet (osm. tur. Eyālet-i Temešvār) je bio administrativna jedinica prvog stepena (pašaluk) u Osmanskom carstvu. Osnovan je 1552. godine, a postojao je sve do 1716. godine. Sedište pašaluka nalazilo se u Temišvaru (1552-1659) i (1693-1716), a privremeno i u obližnjem Jenopolju (1659-1693). Po drugom sedištu, ejalet je u tom periodu bio poznat i kao Jenopoljski pašaluk, odnosno Jenovski pašaluk. Na području ejaleta živeli su Srbi, Rumuni i Mađari, a takođe i Turci. Hrišćansko stanovništvo je bilo pravoslavne, rimokatoličke i protestantske veroispovesti, a u većim mestima živeo je i značajan broj muslimana. Pašaluk se delio na sandžake, a obuhvatao je ceo Banat i donje Pomorišje, kao i južni deo Pokrišja. Danas je ova teritorija podeljena između tri države: Srbije, Rumunije i Mađarske.[1][2][3]
Naziv[uredi | uredi izvor]
Pašaluk je dobio ime po administrativnom sedištu Temišvaru.
- Naziv pašaluka na staroturskom jeziku je bio Eyâlet-i Temeşvar i Eyâlet-i Tımışvar
- Na današnjem turskom jeziku Temeşvar Eyaleti i Tamışvar Eyaleti
- Na rumunskom jeziku Eialetul Timişoarei i Paşalâcul Timişoara
- Na mađarskom jeziku Temesvári ejálet
Sekundarni naziv, u periodu od 1659. do 1693. godine, nosio je po svom drugom upravnom sedištu u Jenopolju (Jenovo, Jenova), te je po tome poznat i kao Jenopoljski pašaluk, odnosno Jenovski pašaluk (tur. Eyâlet-i Yanova).
Istorija[uredi | uredi izvor]
.jpg)
U periodu nakon zauzimanja Beograda (1521) i pobede u Mohačkoj bici (1526), osmanske snage su nastavile sa upadima i prodorima prema ugarskim oblastima na drugoj strani Dunava (županije Kovinska, Torontalska, Čanadska, Tamiška, Karaška). Već tokom 1551. godine, pod trajnu osmansku vlast potpali su Bečej i Bečkerek, a privremeno i neka druga mesta, a konačno zaposedanje čitavog područja izvršeno je tokom 1552. godine.[4]
Temišvarski ejalet je osnovan 1552. godine, neposredno nakon osmanskog osvajanja grada Temišvara i okolnih oblasti u Potamišju i Pomorišju. Ovo područje je u ime Osmanskog carstva osvojio Srbin-musliman Mehmed-paša Sokolović, tadašnji beglerbeg Rumelije, a u zaposedanju pojedinih gradova značajno su mu pomogli domaći srpski prvaci.[4]
Dodatno teritorijalno proširenje prema severu pašaluk je ostvario tokom 1565. i 1566. godine, kada su osvojeni gradovi Pankota, Đula i Jenopolje u južnom Pokrišju. Iako je Jenopolje izgubljeno već 1595. godine, taj grad je ponovo osvojen 1658. godine, kada su zaposednuta i susedna područja dotadašnje Lugoško-karansebeške banovine.[4][5]
Sedište ejaleta premešteno je 1659. godine u Jenopolje, koje je izgubljeno 1693. godine za vreme habzburško-osmanskog rata, usled čega je sedište pašaluka vraćeno u Temišvar. Ejalet je postojao sve do 1716. godine, kada je osmanska vlast proterana iz cele oblasti, koja je potpala pod vlast Habzburške monarhije u čijem je sastavu 1718. godine reorganizovana u novu pokrajinu pod nazivom Tamiški Banat.
Administrativne jedinice[uredi | uredi izvor]
| Ovaj članak je deo serije o istoriji Srbije, Vojvodine, Rumunije i Mađarske | ||||||||||||
|
||||||||||||
|
||||||||||||
Prilikom osnivanja (1552), pašaluk se delio na sledeće sandžake:
- Sandžak Temišvar (Tamışvar)[6]
- Sandžak Lipova (Lipva)
- Sandžak Arad (Arad)[7]
- Sandžak Čanad (Çanad), prvobitno poznat i kao Sandžak Bečkerek (Beçkerek / Beşlek)[8]
Do kraja 16. veka, osnovani su:
- Sandžak Moldova (Modava), nastao izdvajanjem iz Temišvarskog sandžaka
- Sandžak Pankota (Pankota), naknadno preimenovan u Sandžak Jenova (Yanova)[9]
- Sandžak Đula (Güle), nastao proširenjem i preimenovanjem Aradskog sandžaka[7]
Nakon proširenja prema istoku (1658), osnovani su:
Krajem 17. veka, pominju se još dva sandžaka:
Nakon sklapanja Karlovačkog mira (1699), prema popisu iz 1701-1702. godine,[11] pašaluk se sastojao iz sledećih sandžaka:
- Sandžak Temišvar (Tamışvar)
- Sandžak Čanad (Çanad)
- Sandžak Sebeš-Lugoš (Şebeş)-(Logoş)
- Sandžak Moldava (Modava)
- Sandžak Oršava (İrşora)
- Sandžak Lipova (Lipva)
Stanovništvo[uredi | uredi izvor]
žuto – teritorija obuhvaćena ustankom
crveno – mesta koja su zauzeli ustanici
Stanovništvo ovog pašaluka je uglavom bilo sastavljeno od pravoslavaca, prvenstveno Srba i Rumuna. Manji deo činili su rimokatolici i protestanti, uglavnom Mađari. Doseljeni Turci i domaći mislimani bili su islamske veroispovesti. U pojedinim gradskim sredinama živeli su u manjem broju i Jevreji, a u raznim mestima na teritoriji pašaluka takođe su bili pristni i Romi.
Srbi u Temišvarskom pašaluku[uredi | uredi izvor]
i njene eparhije u 16. i 17. veku
Veliki deo stanovništva na području Temišvarskog pašaluka činili su Srbi, bilo kao starosedeoci iz prethodnog razdoblja ugarske vlasti ili kao novi doseljenici, koji su na te prostore došli iz drugih srpskih oblasti.[12][13]
Već tokom prve polovine 16. veka sav taj prostor bio je pretežno srpski, usled čega su osmanske vlasti, čak i pre konačnog osvajanja, čitavo područje na kome je potom osnovan ovaj pašaluk označavale kao Srpski vilajet (tur. Sırf Vilâyeti). Tom specifičnom oblašću, koja je u periodu od 1541. do 1551. godine bila ugarsko-osmanski kondominijum, upravljao je nosilac sultanovog berata i tamiški veliki župan Petar Petrović, ugarski plemić srpske narodoosti i jedan od staratelja maloletnog ugarskog kralja Jovana II.[14][3][15][16]
Nakon uspostavljanja neposredne osmanske vlasti (1552), položaj srpskog stanovništva počeo je vremenom da se pogoršava. Stoga je 1594. godine na području ovog pašaluka izbio veliki srpski ustanak, uz oslonac na susednu Kneževinu Transilvaniju, čijem su vladaru srpski prvaci ponudili titulu srpskog kralja. Novi srpski ustanak na tom području izbio je 1686. godine, na čelu sa kapetanom Novakom Petrovićem. Pravoslavni Srbi su na prostorima ovog pašaluka imali svoje eparhije: Vršačku, Temišvarsku, Lipovsku i Jenopoljsku, koje su bile u sastavu obnovljene Srpske patrijaršije.[17][12][18][19][20]
Temišvarski beglerbezi[uredi | uredi izvor]
- Kasim-beg (1552—1554)[21]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
- Lugoška i karansebeška banovina
- Banatski ustanak
- Tamiški Banat
- Istorija Banata
- Istorija Vojvodine
- Istorija Srbije u Osmanskom carstvu
- Istorija Mađarske u Osmanskom carstvu
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Dávid 1999, str. 113-128.
- ^ Pejin 2010, str. 133-168.
- ^ a b Lemajić 2013, str. 7-27.
- ^ a b v Ivić 1929.
- ^ Kolçak 2020, str. 69-86.
- ^ Engel 1996.
- ^ a b Dávid 1994, str. 143-162.
- ^ Káldy-Nagy 2000.
- ^ Fodor 2000, str. 265-297.
- ^ Zirojević 1970, str. 11-26.
- ^ Kılıç 1997, str. 48-49.
- ^ a b Popović 1955.
- ^ Pecinjački 1977, str. 141-155.
- ^ Krešić 2012, str. 129-143.
- ^ Krstić 2022, str. 49-60.
- ^ Krstić 2022, str. 95-111.
- ^ Nikolajević 1932, str. 422-427.
- ^ Tričković 1980, str. 61-164.
- ^ Tričković 1988, str. 139-166.
- ^ Ćirković 1996, str. 239-245.
- ^ Dávid 2000, str. 265-297.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Dávid, Géza (1994). „The Sancakbegis of Arad and Gyula”. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. 46 (1992-1993): 143—162.
- Dávid, Géza (1999). „The Eyalet of Temesvár in the Eighteenth Century”. Oriente Moderno. 79 (18): 113—128.
- Dávid, Géza (2000). „An Ottoman Military Career on the Hungarian Borders: Kasim Voyvoda, Bey, and Pasha”. Ottomans, Hungarians, and Habsburgs in Central Europe: The Military Confines in the Era of Ottoman Conquest. Leden-Boston-Köln: Brill. str. 265—297.
- Đere, Zoltan (2002). „Od Mohačke bitke do smrti cara Jozefa II”. Istorija Mađara. Beograd: Clio. str. 184—380.
- Engel, Pál (1996). A temesvári és moldovai szandzsák törökkori települései (1554-1579). Szeged: Csongrád Megyei Levéltár.
- Zirojević, Olga (1970). „Upravna podela današnje Vojvodine i Slavonije u vreme Turaka”. Zbornik za istoriju. Matica srpska. 1: 11—26.
- Ivić, Aleksa (1929). Istorija Srba u Vojvodini od najstarijih vremena do osnivanja potisko-pomoriške granice (1703). Novi Sad: Matica srpska.
- Káldy-Nagy, Gyula (2000). A csanádi szandzsák 1567. és 1579. évi összeírása. Szeged: Csongrád Megyei Levéltár.
- Kılıç, Orhan (1997). 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti'nin İdari Taksimatı: Eyalet ve Sancak Tevcihatı. Elazığ: Şark Pazarlama.
- Kolçak, Özgür (2020). „Köprülü enterprises in Yanova ([Boros]Jenő/Ineu) and Varad ([Nagy]Várad/Oradea): Consolidating Ottoman power and accumulating family wealth (1657-1664)”. Archivum Ottomanicum. 37: 69—86.
- Krešić, Ognjen (2012). „Petrovićev sandžak” (PDF). Istorijski časopis. 61: 129—143.
- Krstić, Aleksandar R. (2010). „Banat u srednjem veku”. Banat kroz vekove: Slojevi kultura Banata: Zbornik radova. Beograd: Vukova zadužbina. str. 65—90.
- Krstić, Aleksandar R. (2022). „Srbi u Banatu tokom 15. i 16. veka: Istoriografski rezultati i mogućnosti za buduća istraživanja” (PDF). Attendite: Glasnik Istorijskog arhiva u Kikindi. 18: 49—60.
- Krstić, Aleksandar R. (2022). „The Emergence of “Sırf Vilâyeti”: Serbian Migrations to the Territory of Banat by the Mid-16th Century and Their Results” (PDF). Migrations in the Slavic Cultural Space. From the Middle Ages to the Present Day. Łódź: Łódź University Press. str. 95—111.
- Lemajić, Nenad (2013). „Srpsko stanovništvo Banata i Pomorišja u XV i XVI veku” (PDF). Srednjovekovna naselja na tlu Vojvodine: Istorijski događaji i procesi. Sremska Mitrovica: Istorijski arhiv Srem. str. 7—27.
- Nikolajević, Tihomir (1932). „Novak Petrović, kapetan banatskih Srba (1686-1689)”. Glasnik istoriskog društva u Novom Sadu. 5: 422—427.
- Pača, Arpad (2007). „Srbi i Mađari u Čanadskom sandžaku u drugoj polovini XVI veka”. Srpsko-mađarski odnosi kroz istoriju. Novi Sad: Filozofski fakultet. str. 87—103.
- Pejin, Jovan (2010). „Banat pod turskom okupacijom”. Banat kroz vekove: Slojevi kultura Banata: Zbornik radova. Beograd: Vukova zadužbina. str. 133—168.
- Pecinjački, Sreta (1977). „Pokriško-pomoriška i bačko-banatska naselja uoči velike seobe Srba (1688/89)”. Istorijski glasnik. 30 (1-2): 141—155.
- Popović, Dušan J. (1955). Srbi u Banatu do kraja osamnaestog veka: Istorija naselja i stanovništva. Beograd: Naučna knjiga.
- Popović, Dušan J. (1957). Srbi u Vojvodini. 1. Novi Sad: Matica srpska.
- Samardžić, Radovan (1993). „Srpski narod pod turskom vlašću”. Istorija srpskog naroda. 3 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 5—114.
- Samardžić, Radovan (1993). „Srbi u ratovima Turske do 1683”. Istorija srpskog naroda. 3 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 115—424.
- Tričković, Radmila (1980). „Srpska crkva sredinom XVII veka”. Glas SANU. 320 (2): 61—164.
- Tričković, Radmila (1988). „Mitropolit Longin Branković: Priča Đorđa Brankovića”. Istorijski časopis. 34 (1987): 139—166.
- Ćirković, Sima (1996). „Ustanak banatskih Srba”. Rad Muzeja Vojvodine. 37-38 (1995-1996): 239—245.
- Fodor, Pál (1999). „Who should obtain the castle of Pankota (1565)? Interest groups and self-promotion in the mid-sixteenth-century Ottoman political establishment”. Turcica. 31: 67—86.
- Hegyi, Klára (2000). „The Ottoman Network of Fortresses in Hungary”. Ottomans, Hungarians, and Habsburgs in Central Europe: The Military Confines in the Era of Ottoman Conquest. Leden-Boston-Köln: Brill. str. 163—193.
- Cerović, Ljubivoje (2000). Srbi u Rumuniji. Temišvar: Savez Srba u Rumuniji.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Temišvarski pašaluk 1600 — Mapa
- Temišvarski pašaluk 1700 — Mapa
- Temišvarski pašaluk — Mapa
- Temišvarski pašaluk — Mapa
| |||||||||||||
| |||||||||||||
| |||||||||||||
.svg){kind=small}
