Geološka služba u funkciji sistema civilne odbrane

Geološki zavod Srbije, kao posebna organizacija, sa svojstvom pravnog lica obavlja osnovna geološka istraživanja i druga geološka istraživanja, kao i poslove primenjenih geoloških istraživanja od važnosti za Republiku Srbiju.

Istorijat i geneza Geološke službe u Srbiji

Geološki institut Kraljevine Jugoslavije

U periodu od 1931-1941. godine Institut je zadužen da predviđenim naučnim metodama vrši proučavanje tla, površinskog zemljišta i dubljih delova Zemlje, mineralnog blaga i podzemnih voda. Tokom Drugog svetskog rata GIKJ potpada pod upravu Nemačke komande i nema nikakve izdavačke delatnosti.

Godine 1946. Institut dobija nov naziv „Naučno istraživački institut Ministarstva rudarstva“ a već 1948. godine Institut postaje „Savezni geološki zavod“.

Godine 1951. priključuje se Zavod za geofizička ispitivanja FNRJ, postaje Zavod za geološka i geofizička istraživanja „GEOZAVOD“.

Godine 1954. Geozavod postaje vodeća geološka kuća u Jugoslaviji, kao i izvan granica Jugoslavije. U Geozavodu radi 102 geologa, geofizičara i hemičara i 72 tehničara sa nizom laboratorija. 1959. godine u Geozavod se priključuje Geološki institut SANU „Jovan Žujović“. Sa 1100 geologa, geofizičara, hemičara i tehničara, svrstava se u red vodećih Evropskih državnih institucija. Zavod radi Državni projekat izrada Osnovne geološke karte Jugoslavije i bavi se bitnim istraživanjima uglja, metala i nemetala.

Narednih desetak godina Zavod intenzivno izvodi geološka istraživanja van Jugoslavije: Turska, Libija, Zambija, Etijopija, Pakistan, Jordan, Uganda, Indonezija, Tunis, Maroko, Sudan, Gvineja, Irak, Iran, Nigerija, Sirija, Mozambik, Alžir, Venecuela.

Kako bi se pokazao tadašnji značaj i intenzitet rada Zavoda, dovoljan je podatak da je do 1974. god Zavod obavio razmenu sa 250 inostranih geoloških naučnih institucija.

Zlatno doba Geozavoda smenjuje faza Samoupravnog kolapsa Geozavoda. Samoupravni koncept je izveo naučnu i stručnu dezintegraciju.Između 1973-1981. godine važi epoha tehnološkog razaranja geoloških istraživanja i kolapsa Geozavoda, čime su ozbiljno narušeni principi orzanizovanog naučnog i stručnog rada Geozavoda.

Tehnički dobro opremljen posle 28 godina izdvaja se Geofizički institut. Njihovim primerom slede ostali kao što su Nemetali (Geozavod – nemetali). Izdvajanjem nemetala ozbiljno je narušen tehnološki integritet osnovnih geoloških istraživanja i prospekcije mineralnih istraživanja u Srbiji. Zatim se formiraju se još dva instituta Geološki institut i Institut za hidrogeološka i geotehnička istraživanja.

Period raspada Jugoslavije i izolacije učinio je katastrofu za sve, posebno za naučnu delatnost. Bez kontakta sa svetom, bez uvida u nova dostignuća Geozavod je jedva preživljavao.

Geoinstitut

Godine 1948. Odlukom Vlade FNRJ osnovan je Geoinstitut sa ciljem pronalaženje i razvoj nuklearnih mineralnih sirovina u Jugoslaviji.

Od 1948-1955. godine bio je period samostalnog razvoja naučno-istraživačkog kadra u oblasti nuklearne geologije i veoma slabog protoka informacija iz oblasti poznavanja nuklearne geologije. Do 1955. godine istražen je veći broj lokacija nuklearnih sirovina.

Godine 1955, i 1958. godine održana je Prva i Druga međunarodna konferencija o primeni nuklearne energije u mirnodopske svrhe. Time otpočinje saradnja i protok informacija iz oblasti nuklearne geologije.

Preko Međunarodne agencije za atomsku energiju Jugoslavija je obezbedila pristup za usavršavanje kadrova u zemljama sa razvijenom nuklearnom tehnologijom (SSSR, SAD, Francuska, Kanada).

Do 1960. godine Geoinstitut je kadrovski i laboratorijski znatno ojačan, postaje vodeća institucija za proučavanje i istraživanje nukleasne geologije u regionu. Izvode se kompleksne studije, obavljaju se složena terenska i laboratorijska proučavanja granita, pegmatita, vulkanita, permskih klastita i tercijarnih sedimenata. Jednom rečju razvija se Metalogenija urana Jugoslavije. Istražena su ležišta u kojima je sadrtžaj urana u granicama sadržaja bilansnih ruda u svetu.

Geoinstitut se uključuje u istraživanje ostalih, prvenstveno metaličnih mineralnih sirovina i istraživanje i proučavanje retkih rasejanih elemenata.

Geoinstitut se orijentiše na izradu geološke karte Jugoslavije, kao i izradu elaborata ležišta mineralnih sirovina, a izlazak na inostrano tržište označava važnu etapu u istraživanju čime je Geoinstitut stekao veoma visoke reference.

U periodu između 1973-1977. godine Geoinstitut pravi prodor na tržište Libije na izradi geološke karte i istraživanje nuklearnih sirovina („Gat I“). 1977. godine Geoinstitut izvodi istraživanja antimona u centralnom Maroku.U periodu od 1979-1984 Geoinstitut razvija nov program u Libiji („Gat II“) na kome paralelno radi i Geološku kartu.

U toku izvođenja ovih projekata Geoinstitut dobija ponude za geološka istraživanja od strane Omana, Severnog i južnog Jemena, Argentine. Time Međunarodna aktivnost Geoinstituta nije iscrpljena. Ona se dalje nastavlja kroz razmenu studijskih boravaka istraživača sa Francuskom, Rumunija, Bugarska, Poljska, Čehoslovačka, Kanada i sa Švajcarskom.

Raspad bivše Jugoslavije, ratna zbivanja i uvođenje sankcija Saveta bezbednosti OUN, privreda Jugoslavije zapada u konstantnu krizu. Geonstitut ubrzo gubi projekte na prostoru van Srbije.

Godine 1993. Geoinstitut se registruje kao Naučno-istraživačka ustanova.

Godine 1994. reforme ekonomskog sistema donose izvestan napredak, ali veoma slaba likvidnost u Sistemu ne donosi stvaranju boljih rezultata.

Ujedinjenje

8.12.2005. godine, Vlada R.Srbije donosi odluku o spajanju 5 organizacionih jedinica:Geozavod, Geozavod- IMS, Geozavod-nemetali, Geozavod –gemini, Geozavod inženjering kao i niu „geoinstitut“. Rešenjem Trgovinskog suda od 02.02.2006 formiran je Geoinstitut. Na osnovu Zakona o rudarstvu i geološkim istraživanjima –čl.167 osnovan je Geološki zavod Srbije.

Funkcionisanje Geološkog zavoda Srbije

Pravilnikom o unutrašnjem uređenju i sistematizaciji radnih mesta u Geološkom zavodu Srbije iz 2017. godine uređuje se unutrašnje uređenje Geološkog zavoda Srbije, unutrašnje jedinice, njihov delokrug i međusobni odnos; rukovođenje unutrašnjim jedinicama; ovlašćenja i odgovornosti rukovodilaca unutrašnjih jedinica; način saradnje organa sa drugim organima i organizacijama; broj državnih službenika na položaju i opis njihovih poslova; broj radnih mesta po svakom zvanju (za državne službenike) i svakoj vrsti (za nameštenike); nazivi radnih mesta; opisi poslova radnih mesta i zvanja, odnosno vrste u koja su radna mesta razvrstana; potreban broj državnih službenika i nameštenika za svako radno mesto i uslovi za zaposlenje na svakom radnom mestu.

Za obavljanje poslova iz zakonom utvrđenog delokruga Zavoda obrazovane su se sledeće osnovne unutrašnje jedinice:

• Sektor za opštu geologiju;
• Sektor za istraživanje ležišta mineralnih sirovina;
• Sektor za geotehniku i hidrogeologiju;
• Sektor za opšte, pravne i ekonomske poslove.

U Zavodu su, kao uže unutrašnje jedinice izvan sastava Sektora, obrazovane:

1. Grupa za informacionu podršku,
2. Grupa za za tehničku operativu i administraciju voznog parka;

Samostalni izvršioci izvan svih unutrašnjih jedinica obavljaju poslove:

1. Interne revizije;
2. Međunarodne saradnje.

Broj sistematizovanih radnih mesta u Geološkom zavodu Srbije je 85, sa ukupno 164 izvršioca, od toga 6 položaja, 139 državnih službenika i 19 nameštenika.

Opis nadležnosti, obaveza i ovlašćenja zavoda:

Delokrug Geološkog zavoda Srbije utvrđen je Zakonom o rudarstvu i geološkim istraživanjima. Geološki zavod Srbije, kao posebna organizacija, sa svojstvom pravnog lica obavlja osnovna geološka istraživanja i druga geološka istraživanja, kao i poslove primenjenih geoloških istraživanja od važnosti za Republiku Srbiju. Osnovna geološka istraživanja se izvode u cilju: proučavanja razvoja, sastava i građe zemljine kore; pronalaženja mineralnih resursa, resursa podzemnih voda i geotermalnih resursa i njihovih inicijalnih proučavanja; vrednovanja ukupnih potencijala geološke sredine kao prostora za potrebe prostornog i urbanističkog planiranja i utvrđivanja podobnosti za izgradnju objekata; utvrđivanja i eliminacije štetnih uticaja prirodnih i tehnogenih procesa na geološku i životnu sredinu. Delatnost Geološkog zavoda Srbije utvrđena je Dugoročnim programom razvoja osnovnih geoloških istraživanja koji obuhvata strateške prioritete i dugoročne ciljeve izvođenja osnovnih geoloških istraživanja, a realizuje se na osnovu godišnjeg programa izvođenja osnovnih geoloških istraživanja.

Kao osnovni zadaci su utvrđeni:

1. osnovna geološka istraživanja za izradu geoloških karata:

Cilj izrade GK Srbije je proučavanje i rešavanje geološke građe tvorevina zastupljenih na teritoriji Republike Srbije i njen prikaz u grafičkom (Geološka karta) i tekstualnom obliku (Tumač).

1. osnovna istraživanja geoloških resursa u oblasti hidrogeoloških, inženjerskogeoloških  istraživanja, istraživanja metaličnih, nemetaličnih i energetskih mineralnih resursa:

Izvođenje osnovnih hidrogeoloških istraživanja ima za cilj izradu Osnovne hidrogeološke karte Republike Srbije razmere 1:100.000, utvrđivanje stanja, potencijala i mogućnosti korišćenja resursa podzemnih voda i geotermalne toplote na teritoriji Republike Srbije,

1. izradu projekata i studija iz oblasti geodiverziteta i geoekologije;

1. ostale stručne aktivnosti: Unos podataka dobijenih geološkim istraživanjima u formu Geološkog informacionog sistema Srbije.

Funkcionisanje Geološke službe u sistemu civilne odbrane

Geološki zavod i sistem civilne odbrane

Sistem civilne odbrane Republike Srbije podrazumeva integrisani sistem koji ima brojne elemente i podsisteme koji predstavljaju sastavni deo njegove strukture. To podrazumeva sve resurse, materijalne i ljudske, koji se mobilušu kako bi se ostvarila funkcija civilne odbrane. U okviru podsistema civilne odbrane nalazi se i sistem osmatranja, ranog upozoravanja, obaveštavanja i uzbunjivanja, ovim sistemom se indetifikuju opasnosti, prikupljaju se podaci, analiziraju se i donose se procene o potencijalnim udasima, elementarnim nepogodama i nesrećama kako bi se na vreme obavestili pojedinci ili zajednica o postojanju izvesne opasnosti u cilju izbegavanja ili umanjivanja potencijalnih posledica. U ovom sistemu uzbunjivanje se javlja kao jedna od osnovnih funkcija a podrazumeva hitno informisanje javnosti o postojanju neposredne opasnosti ili opasnosti koja je već nastupila.

Subjekti sistema osmatranja, ranog upozoravanja, obaveštavanja i uzbunjivanja su:

• Služba 112,
• Organi državne uprave,
• Policija,
• Vojska Srbije,
• Privredna društva, službe od javnog interesa i druga pravna lica

Pod privrednim društvima i javnim službama misli se pre svega na ključne organizacije koje prate veliki broj parametara prirodnih promena. Pored službi koje prate promene 24/7 postoje i službe koje povremeno prate i izveštavaju i promeni parametara u prirodi između ostalog to je i Geološki zavod.

Geološka služba u funkciji sistema civilne odbrane vrši sledeće druge delatnosti:

• Zaštitna delatnost
• Istraživačka delatnost
• Delatnost izrade karti

Zaštitna funkcija geološke službe je pre svega preventivna i podrazumeva redovne aktivnosti ka kontroli kvaliteta medija (zemlje, vode i vazduha). Ove aktivnosti obavlja sektor za opštu geologiju, konkretno odsek za geoekologiju. U ovom odseku se obavljaju aktivnosti poput:

• Geohemijska proučavanja životne sredine i izrada geohemijskih i geoekoloških karata,
• Istraživanje hemijskih i fizičkih kvaliteta medija geološke sredine,
• Utvrđivanja i eliminacije štetnih uticaja prirodnih i tehnogenih procesa na geološku i životnu sredinu,
• Istraživanje procesa i pojava, istraživanja u cilju procene neophodnosti i preporuka metoda poboljšanja degradiranih medija,
• Strateška, regionalna, geoekološka istraživanja u cilju definisanja opterećenja geološke sredine,
• Optimalna istraživanja u organizaciji održivog korišćenja i zaštite geoloških fenomena
• Pripremu i sprovođenje strateških dokumenata, planova i istraživačkih programa u oblasti geoekologije

Istraživačka delatnost predstavlja najvažniju delatnost Geološkog zavoda i ona se obavlja u više različitih sektora i na različitim nivoima. To može podrazumevati istraživanje u okviru odseka za geoekologiju ili odeljenja za kartu, u okviru sektora za sektora za istraživanje ležišta mineralnih sirovina istraživanje se obavlja u odeljenju za metalične mineralne sirovine kao i u drugim odeljenjima u okviru ovog sektora.

• Izrada karti se obalja u sektoru za opštu geologiju u okviru odeljenja za karte a poslovi koji se obavljaju su :
• Izradu i štampanje osnovnih geoloških, formacijskih, litostratigrafskih, strukturno-tektonskih, geomorfoloških, specijalističkih i drugih karata razmere 1:25.000 i sitnije razmere,
• Istraživanja geoloških formacija i sirovinski perspektivnih prostora,
• Paleografska interpretacija sredine stvaranja sedimenata,
• Istraživanja geotektonskih procesa i rekonstrukciju kretanja litosfernih ploča kroz geološku istoriju i geotektonsku rekonstrukciju struktura u gornjoj kori u smislu planetarnih kretanja u domenu astenosfere,
• Analiza i interpretacija metodama daljinske detekcije,
• Pripremu strateških dokumenata, planova i istraživačkih programa iz oblasti geološkog kartiranja,
• Realizaciju naučno-istraživačkih projekata,
• Izdavačku delatnost i formiranje časopisa od međunarodnog značaja,
• Pregled i odredba preparata za paleontologiju i palinologiju.

Posebno mesto u Geološkom zavodu zaslužuje Geološki informacioni sistem Republike Srbije koji je projektovan, prvenstveno, sa namerom efikasnog digitalnog arhiviranja geoloških i njima srodnih podataka. Geološki informacioni sistem Srbije predstavlja osnovu za čuvanje geoloških podataka u digitalnom obliku, jednostavnije rukovanje podacima, lakši pregled postojećih podataka. Sistem podržava distribuirani rad korisnika na udaljenim lokacijama i na terenu, za koji se pripremaju replike u personal geodatabase formatu. GeolISS korisnicima omogućava interaktivno kreiranje upita, analizu prostornih i ostalih podataka, ažuriranje podataka, karata i prikaz rezultata.

U okviru nacionalne strategije zaštite i spasavanja u vanrednim situacijama postoji poseban deo koji se odnosi na klizišta i odrone na padinama i kosinama a čije se indetifikovanje i praćenje nalazi između ostalog u nadležnosti Geološkog zavoda a sanacija u okviru Ministarstva životne sredine, rudarstva i prostornog planiranja. Na teritoriji Republike Srbije oko 25% teritorije je zahvaćeno klizištima i odronima zbog čega je važno definisanje ovih pojava u okviru strategije kako bi se uvremenjenim preventivnim aktivnostima smanjila materijalna šteta i izbeglo potecijalno ugrožanje stanovništva. Ono što je neophodno pri definisanju ovakvih pojava je:

• izučiti pojave sa najvećim masama, odnosno potencijalnom energijom i na bazi toga izvršiti procenu opasnosti od njih - rizik kliženja i odronjavanja. To je osnov za preduzimanje određenih preventivnih mera, kako bi se umanjile posledice koje izazivaju klizišta,
• sa inženjersko-geološkog stanovišta, urađena je namenska karta na kojoj je izvršena kategorizacija stenskih masa, koja omogućava izdvajanje odgovarajućih modela terena (konstrukcija terena), koji su veoma pogodni za definisanje hazarda kliženja, odnosno procenu rizika od pojava nestabilnosti.

Posebno je za pohvalu projekat ,,BEWARE’’ koji je Geološki zavod i Rudarsko-geološki fakultet u saradnji sa državom Japan i UNDP-om realizovao. Ciljevi ovog projekta su:

• Temeljni doprinos metodologiji prikupljanja, obrade i dopune-izrade baze podataka o klizištima kroz harmonizaciju i standardizaciju podataka- evidentiranje klizišta u 27 ciljnih opština,
• izrada karte hazarda i rizika,
• Ojačani državni organi, pre svega Ministarstvo rudarstva i energetike i Geološki zavod, za redovno praćenje klizišta u skladu sa dobrom praksom i EU direktivama,
• BEWARE (GIS) veb portal koji predstavlja platformu za prijavu klizišta,
• Ojačani, kadrovski i materijalno – tehnički kapaciteti 27 opština da redovno prate i registruju klizišta na svojim teritorijama, čime aktivno učestvuju u dopuni nacionalne baze podataka o klizištima (katastar klizišta).