Geotektonska struktura Srbije

Reljef Srbije

Geotektonsku strukturu Srbije karakterišu tri velika razloma Zemljine kore koji se prostiru od poluostrva Halkidiki i Solunskog zaniva u Grčkoj, kroz Makedoniju i Srbiju, sve do Panonskog basena, i kao takvi su bitno uticani na reljef i geološku građu našeg prostora. Geotektonska struktura Srbije sastoji se od:

• Srpsko-makedonska masa (centralno-istočni deo Srbije)
• Unutrašnjih Dinaride (centralno-zapadni deo Srbije)
• Centralnih Dinaride (zapad i jugozapad Srbije)
• Karpatsko-Balkanske Mase (istočni deo Srbije)

Srpsko-makedonska masa

Glavni članak: Planine Srpsko-makedonske mase

Između centralnog i istočnog razloma prostire se Srpsko-makedonska masa (Rodopska masa), pretežno sastavljena od paneozojskih škrinjaca i magmatskih stena. Tokom neogena, spuštanjem terena, na tom mestu je obrazovana udolina u koju je prodla voda Panonskog jezera, pretvorivši je u veniki zaliv u kome su se staložile debele naslage jezerskih sedimenata. Posne povlačenja Panonskog jezera, tu su usečene doline Velike i Južne Mopave. U pojasu Srpsko-makedonske mase zastupljene cu gromadne planine.Ove Planine su grupisane u planinsku masu. Nastale su tektonskim izdizanjem duž rasednih pukotina, a Kotline između njih nastale spuštanjem duž raseda. Ovakvu strukturu reljefa nazivamo Šahovska struktura.

Karpatsko-Balkanske Mase

Istočno od Srpsko-makedonske mase su planinski venci Karpatsko-balkanskih planina, koje su pretežno sastavljene od mezozojskih krečnjaka, peščara i konglomerata, u čijoj osnovi su paleozojski škriljci. Pod ti uticajem potiska koji je dolazio s istoka i jugozapada, obrazovane su brojne navlake, kao i ležišta mrkog uglja.

Unutrašnji dinarid

Između centralnog i zapadnog dubinskog raseda leže Unutrašnji dinaridi. Oni se sastojeo, od više blokova različitog sastava, geološke istorije i porekla. Karakteriše ih naglašena zastupljenost dubinskih magmatskih stena (peridotiti), koje su metamorfisane pod uticajem atmosferilija (serpentiniti). Postoji mišljenje da su ove stene bile istisnute na površinu prilikom sudara blokova Centrannih i Unutrašnjih dinarida u mezozoiku, odnosno da po sastavu odgovaraju okeanskoj 3emljinoj kori.

Centralno dinaridi

Zapadno su Centralno dinaridi, pretežno izgrađeni od mezozojiskog fliša i krečnjaka. Na osnovu sastava stena pretpostaljv se da se ovde krajem mezozoika dogodio sudar dve ploče Zemline kore, pri čemuj e došlo do istiskivanja ponuiskristalisane magme s velike dubine i njenog mešanja s odlomcima drugih stena. Vulkanska aktivnost je bila izražena i tokom neogena, kada su oko velikog raseda u doninama Sitnice i Ibra obrazovane vulkanske kupe od trahita: Veletin kod Janjeva, (južno od Prištine), Đurđevi stupovi kod Novog Pazara i Gradina kod Ušća. Tada su nastala i ležišta olovo-cinkanih ruda i kamenog uglja. Pod uticajem tektonskih pokreta i magmatskih intruzija, mrki ugalj neogene starosti je metamorfisan i pretvoren u najmlađi kameni ugalj kod nas.

Panonska depresija

Severno od Srpsko-makedonske mase i Unutrašnjih dinarida nastala je Panonska depresija, i to laganim tonjenjem zemnjišta tokom neogenai kvartara (sada iznosi 2-4 mm/god ). Depresiju je sve do sredine kvartara ispunjavalo Panonsko jezero, u kome su se taložili plitkovodni sedi- menti i obrazovana ležišta nafte, gasa i uglja. Ispod jezerskih sedimenata, debnjine 1-3 km, leži osnova od mezozojskih sedimentnih stena, granita i paneozojskih škritaca.

Vulkanska aktivnost

Tokom pliocena i kvartara duž centralnog i zapadnog dubinskog raseda bila je izražena vulkanska aktivnost.Osim brojnih lavičnih izliva andezita, riolita i trahita u reljefu su očuvani i vulkanski oblici. Na nekadašnju vulkansku aktivnost sada ukazuju brojni termomineralni izvori. Vulkanizam, seizmizam neobičan sastav stena i rudna ležišta svedoče da se pokreti duž velikih raseda nisu smirili. Oni su na ovom prostoru počeli u mezozoiku i još uvek traju.