Korisnik:Jablanović
Toponomastika i Arheologija -Antički lokaliteti kod Pljevalja i Prijepolja i mogući predslovenski ostaci u tamošnjoj toponimiji-
Komini kod Pljevalja i Kolovrat kod Prijepolja su svakako dva najbogatija rimska nalazšta u istočnom delu antičke Dalmacije. Na oba mesta iskopavane su uglavnom nekropole, tako da je u nalazima veoma značajan udeo epigrafskih spomenika ; iz tih natpisa doznajemo imena mnogih žitelja dvaju mesta, ali, nažalost, nijedan ne daje puno ime naselja.Sa lokacije kod Pljevalja imamo skraćen pomen mun(icipium) S, koji bi se mogao odnositi na tamošnje antičko naselje, ali nijedna do sada predložena dopuna ovoga toponima nije opšte prihvaćena.Na prvi pogled možemo se razočarati u svojim očekivanjima, jer ne samo da imena današnjih mesta , Pljevlja i Prijepolje , zvuče sasvim slovenski, nego ni u toponimsko mikro kontekstu dvaju lokaliteta ne nalazimo ništa što bi bilo trag antičkih naselja koja su tu pre više od hiljadu i po godina cvetala uz obližnje rudnike.Pljevaljski lokalitet se u lokalnom govoru ne zove Komine, kako se to mahom piše već Komini, što je, očito množina od naziva Komin „ognjište, dimnjak“ ; reč je latinskog porekla : < caminus , ali kao apelativ u južnoslovenskim govorima, dok je kao toponim na datom mestu svakako poznija slovenska tvorba, nastala možda stoga, što su nadzemni ostaci rimskog naselja podsećali naše pretke na dimljake ( od opeke ?), kao što su u kolovratskom lokalitetu Dvorine videli ruševine dvorova. Pljevlja- Toponim Pljevlja n. Pl. (gen. Pljevalja), pored tog zvaničnog oblika, koji je prihvaćen u književnom jeziku čuje se još i kao Pljevlja n. Pl. I ujednini srednjeg roda Pljevlje ili Plevlje.Početkom ovog veka A.Pejatović (P.Mrkonjić) zabeležio je dva narodna tumačenja imena, odbacivši prvo i priklonivši se drugom :“Po pričanju jednih, Pljevlje je zasnovao nekakav Osman paša došav iz Plevne iz Bugarske, pa je slično po imenu Plevne ovo mesto prozvao Pljevlje.Po drugom istinitijem tumačenju : gde je danas varoš , bile su pljevare - pljevara manastira Sv. Trojce, te je od tuda došlo ime varoši“. Mrkonjić-Pejatović opisujući pomoćne zgrade u seoskim domaćinstvima srednjeg Polimlja i Potarja navodi uz naziv pljevara za malu, kad kad od pruća opletenu kolibu gde se ostavlja pleva, i sinonim pljevlje.Priboj na Limu, koji se pominje od druge polovine pljevlje XV veka, nosi ime koje u govoru ovog podučija označava ogradu sličnu toru, u koji se zatvaraju goveda. Postavlja se pitanje da li je stariji naziv za Pljevlja, do XV veka, bio Breznica.Na tu predpostavku došao je prvi Konstantin Jiriček, indentifikovaši mesto Breznica iz jednog dubrovačkog pisma prve polovine XV veka sa potonjim Pljevljima, za čije je današnje ime raspolagao samo jednom putopisnom potvrdom s kraja istog stoleća.Dva su pomena gde bi se Breznica mogla shvatiti kao naseljeno mesto: jedan iz 1430, na koji se poziva Jiriček u instrukciji dubrovačkim poslanicima Amuratu II, gde se Breznica pominje uporedo sa Prijepoljem: in Bresnize over a Pripoglie drugi ; koji je obelodanio Hrabak, u istoj seriji i knjizi Dubrovačkog arhiva, gde su najraniji podaci o Pljevljama: tu za nekog Radisava Radičevića naznačeno da je de Briesnize. Istorijat imena reke, desne pritoke Drine u gornjem toku Ćehotina ( Ćeotina, Ćotina )ne protivi se takvoj predpostavci. Ono se, koliko znam, najranije pominje u dva zapisa iz 1598, koji manastir Dubočicu lociraju vđ podkrilie planini Korena, na rđcđ Oehotine: reč je o gornjem, izvorišnom deli Ćehotine, uzvodno od Pljevaljskog polja, u kojem ona menja osnovni smer toka sa severa na zapad , tako da je odatle i od ušća vodom bogate breznice nekad zaista moglo biti smatrana drugom rekom. Zanimljivo je da se, po topografskoj karti, izvorišni deo Ćehotine zove Tješen, jer se u tom hidronimu krije opet jedan antroponim od osnove Tđh-; čak bi se ime* Tđhota moglo uzeti za hipokoristik od Tđšen ili Utđšen, pa bi oba imena reka nosila po istoj ličnosti. Kako su eponim reka i sela svakako bili starosrpska vlastela, stiče se utisak da su imena sa Tđh- bila svojevrstan „amblem“ neke vlasteoske porodice koja je u davna vremena vladala tim krajevima. Na osnovu predhodnih ekskursa možemo zaključiti sledeće : -Breznica nije stariji naziv mesta Pljevlja, već u jednini staro ime Ćehotine u toku od Pljevalja, a u jednini i u množini ime župe oko te reke . -Legenda da su Pljevlja postala na mestu pljevara manastira Sv. Trojce ne nalazi potvrdu u istoriskim podacima.Ovim saznanjima je dakle pokolebano, premda ne isključeno, mišljenje da je Pljevlje, Pljevlja relativno mlad naziv i po poreklu mikrotoponim u značenju „pljevara,pljevare“. U svakom slučaju, čini se opravdano prisutnim ponovnom razmatranju ovog toponima sa jezičke tačke gledišta. Može se očekivati da je apelativ plđva našao odraza u toponimiji , prvenstveno kroz mikrotoponime, ali nam se (makro) toponim Pljevlja, na osnovu napred iznetih istraživanja, čini isuviše star i značajan da bi smo ga tumačili plevarama, osim u smislu eventualno narodno-etimološkog preobražaja. Zaključimo, da slovenska etimologija ovog toponima od plđva ostaje kao moguća, ali se ne nameće niti isključuje druge mogućnosti tumačenja, pa ni njegovo supstratno poreklo. Mogućnost supstratnog porekla za toponim Pljevlja jeste veza sa imenom mesta (prvobitno reke ?) u antičkoj Dalmaciji Pleva, potvrđenim u Itinerarium Antonini 269,5 (pozni III vek) i kroz (dopunjen) etnik Pelv(ensium) na natpisu iz Šarića kod Jajca, očuvanim u slovenskom obliku sa likvidnom metatezom kao ime reke i nekadašnje starohrvatske župe: u Porfirogenita Plevah, u Dukljanina Pelva ( u tim oblicima održava se još nezamenjen jat), danas ikavski Pliva, ijekavski Pljeva. Ni istozvučno ime sela u srednjem Polimlju, Pljeva, za koje, naravno, nije potvrđen antički oblik, iz gore navedenih razloga ne čini se slovensko. Naš pokušaj da u okolini dvaju značajnih arheoloških lokaliteta iz rimskog doba otkrijemo antičke ostatke u toponimi nije nas, doduše, doveo do nekih pouzdanih otkrića, kakva se, u ostalom, u ovoj vrsti posla jedva mogu očekivati, ali nam je predočilo dve zanimljive mogućnosti, da se toponom Pljevlja (takođe Pljeva) i Dumljani vežu se sa antičkim geografskim imenima Pelva i Delminium na zapadu Dalmacije. Te mogućnosti treba sagledati u svetlu nekih onomastičkih veza između zapadnog i istočnog dela rimske provincije Dalmacije. Te antičke toponomastičke veze čine verovatnijom predpotavku da i dve sazvučnosti koje smo mi razmotrili odražavaju predslovensko stanje.To tim pre, što postoji i upadljiva sličnost u nelatinskoj antroponimiji između Komina i Kolovrata s jedne strane i epigrafskih spomenika nađenih u Rideru (dan.Danilo kod šibenika) i u gornjoj dolini Cetine s druge strane. Ako je u predrimsko doba na tom prostoru živelo srodno stanovništvo, i toponim Pljevlja, Pljeva, Dumljani mogli bi biti odraz drevnog srodstva. No Alfeldi uzima da su tek Rimljani preselili Dalmate sa zapada u naselja kod današnjih Pljevalja i Prijepolja, radi rudarskih radova. Kolovrat –rimsko naseljei nekropola na ušću Seljašnice u Lim kod Prijepolja. Delimično je istražena rimska nekropola II- IV vek,sa grobovima inhumiranih i spaljenih pokojnika, kao i grobnicama tipa area maceriae cincta. Otkriven je i veći broj nadgrobnih ploča i ara sa natpisima. Predpostavlja se da je grad nastao krajem II veka a utvrđeno je da se u njemu dugo živelo, jer se u Kolovratu otkrivene i paleohrišćanske grobnice iz V veka kao i srednje vekovni nakit.
Komini – ( Municipijum S ) rimski grad u unutrašnjosti provincije Dalmacije, podignut na tersi iznad leve obale Vezišnice, danas Komini kod Pljevalja. Postao je Municipijum sredinom II veka D.Srejović, A. Ceremanović – Kuzmanović i Č. Marković istražili su između 1967. I 1975. Godine dve nekropole : jednu na Belom bregu (nekropola I ) i na jednoj zaravni prema Vezišnici ( nekropola II). Na nekropoli I otkriveno je 385 grobova spaljenih pokojnika iz I/II veka . Sahranjivanje na nekropoli II objavljeno je od II do sredine IV veka . Istraženo je 287 grobova duž aleje duge 130 m, sa osam porodičnih grobnica i 15 pojedinačnih grobova sa nadgrobnim spomenicima. Netaknute su dve grobnice, koje pripadaju Aureliji Maksimini i Pakoniji Montani, a koje su građene po uzoru na akvilejske porodične grobnice. Na periferiji nekropole II nalazili su se grobovi inhumiranih pokojnika, od kojih su neki sahranjeni sa konjima ; predpostavlja se da su to grobovi pripadnika nekog varvarskog plemena, možda Sarmata, koji su u drugoj polovini IV veka kao rimski najamnici naseljeni u ovaj deo provincije Dalmacije. Otkriven je i grob sa olovnim sarkofagom , u kome je, pored inhumiranog pokojnika i većeg broja staklenih posuda , nađena i jedinstvena staklena čaša s natpisom – dijatreta , verovatno proizvod kelnskih radionica.Na osnovu natpisa mogućno je zaključiti da su na nekropoli II sahranjivani mahom domoroci i doseljenici iz priobalnih gradova Dalmacije , posebno Rizinijuma.
toponim, - vlastito ime naseljenog mesta (naselja, sela, grada) i fizičko-geografskih objekata (planina, reka, mora i dr). toponimija (toponomastika) – 1. onomastička disciplina koja proučava imena mesta odnosno toponima, toponomastika. 2. ukupan zbir toponima jednog područija. topos – (grč.Topos mesto) 1. ret. uobičajeni način rasuđivanja, primenljiv na različite teme. 2. knjiž.stalno stilsko mesto, tipični motiv u književnom delu. 3.utvrđeni, kliširani način mišljenja i izražavanja; opšte mesto. toponim Grad – Institucionalna šarolikost je jedna od najvažnijih odlika gradskih naselja u srednjevekovnim zemljama. Ona se u nekoliko odražava i u treminologiji označavanja naselja : grad( grad) – podrazumeva postojanje utvrđenja i administrativnu primarnu funkciju ; trg. (trg) – prvobitno svako mesto na kome se obavlja trgovina, zatim deo naselja, pa konačno tip gradskog naselja u kome trgovina predstavlja primarnu funkciju ; varoš (varoš )najverovatnije od Mađarskog var,izraz koji se pojljavljuje tek u XV veku,i čije su paralele suburbium i podgradine. Razvitak gradova, mnogo ranije od pojave pomenute tipologije, već je bio krenuo različitim pravcima. Gašenjem bogatog urbanog života kasne antike na Balkanu isčezle su i predpostavke za jedinstvenost tog razvitka. U istočnim oblastima poluostrva došlo je do relativno brzog oživljavanja starih centara, pogotovu i uglavnom posle vizantijske reokupacije iz 1018. Godine, pri čemu se oni javljaju u novom ruhu i često pod novim imenom : Singidunum/Beograd , Viminacijum/Braničevo, Naisus/Niš, i sl. Na zapadu, počev od tertorije zapadne Srbije, taj proces nije nastupio, tako da vidljive razlike u gradskom životu dvaju delova unutrašnjosti Balkana opadaju do sredine XIV veka. Izvesno ujednačavanje prilika u gradovima donosi pojava Caca (v.), kao i širenje dubrovačke trgovine u unutrašnjosti. Počev od Brskova (1254), kao prvog njihovog uporišta, Sasi-rudari postepeno su proširili svoju delatnost na ravno 30 gradova.To je postignuto znatnim uključivanjem domaćih ljudi u odgovarajuće poslovanje, tako da izraz Sas gubi etnički smisao i označava ljude sa autonomnim statusom , dobijenim na osnovama tog poslovanja. Trgovci iz primorja prvenstveno su Dubrovčani, od kojih se mnogi stalno nastanjuju u unutrašnjosti, gde uživaju određena autonomna prava koja štite poslovanje. Zbog ove zaštite dolazi čak i do obrazovanja mešovitih sudova. Rudarska i trgovačka autonomnost donosi određenu ujednačenost, ali samo u sopstvenim, odvojenim domenima. Postojanje različitih pravni sistema i autonomija onemogućava stvaranje gradske samouprave jedinstvenog tipa za celu zemlju. Ovoj slici treba dodati veliki broj malih gradova koji nisu povezani sa rudarstvom, a verovatno u znatnoj meri ni sa trgovinom, čije je uzdizanje vidljivo u XIV i XV veku, iza koje je teško reći kako izgleda njihovo funkcionisanje. Takođe, u velikom talasau osvajanja srpska država je obuhvatila znatan broj vizantiskih utvrđenih gradova, sa aristokratskim porodicama kao vodećim slojem, gradova koji su ostali neasimilovani, ali i bez autonomnog statusa. U takvim okolnostima, primorskim i rudarskim gradovima upravljaju vladarev delegat (knez) i lokalni samoupravni organ (često se pominju 12 purgara). U primorskim gradovima razvija se patricijat i pojavljuju gradski statuti (XIII/XIV vek), pojave kojih nema u rudarskim gradovima okruženim područijima sa važećim pravom srpske države. Novo osvojenim vizantiskim gradovima upravljaju kefalije ili kneževi, pri čemu se ustanova kefalije postepeno proširuje i na gradove u starim srpskim zemljama. Gradska uprava je svuda bila prilično jednostavna, bez nekog značajnijeg činovničkog aparata. Većinu poslova obavljali su tzv.carinici, tj zakupci gradskih prihoda, što nije pogodovalo razvitku lokalne uprave. Potvrđeno je postojanje gradskih pečata, ali ne i gradske kuće kao administrativnog centra. U poslednjim decenijama pred pad države u nekim gradovima (npr.Novo Brdo) otvaraju se mogućnosti da postanu i kulturna žarišta. toponim Gradac-mesto sa ostacima utvrđenja. Prema topografskim odlikama i sa lingvističkog stanovišta to je sinonim za gradište (v.) ili gradina (v.). Kao toponim na području Srbije javlja se relativno često i gotovo po pravilu označava lokalitete sa ostacima antičkih ili ranovizantiskih tvrđava (Veliki Gradac kod Donjeg Milanovca-antička Taliata, Gradac u Kalištu kod Požarevca i sl.) a samo izuzetno srednjovekovnih, čije je ime zaboravljeno. U pojedinim slučajevima ovaj toponim prelazi i na bližu okolinu. Takav slučaj je sa selom Gradac i istoimenim manastirom iz XII veka, koji su dobili ime prema ostacima ranovizantijske tvrđavice na lokalitetu sada označenim toponimom Petrov krš. U okolini Vljeva sa ostataka kasno antičkog utvrđenja ovaj toponim je prešao na obližnju rečcu, a takvih primera ima još. toponim Gradina – dominantan, teže pristupačan vis, zaravnjenana vrhu sa tragovima utvrđenog naselja ili tvrđave. U pojedinim slučajevima to je samo topografska oznaka za položaj koji svojim oblikom podseća na ostatke porušenog utvrđenja. Toponim je relativno čest u brdsko –planinskim područijima centralnog i zapadnog Balkana, gde je do sada evidentirano preko 2000 gradina. Najčešće su u pitanju peistoriski lokaliteti, a potom nalazišta sa ostacima kasno antičkih fortifikacija. Srednjovekovni lokaliteti pod tim nazivom znatono su ređi i to obično oni sa slabije očuvnim sistemom fortfokacija, koji gotovo po pravilu pripadaju starijim epohama srednjeg veka. U arheološkoj nauci ovim terminom označava se određeni tip preistoriskih naseobina sa tragovima zemljano-palisadnih, odnosno kamenih, suhozidnih fortifikacija ili prirodno zaštićenih odlikama reljefa. Njihova osnovna odlika je dominacija okolinom i postojanje uslova za lako organizonanje odbrane. U hronološkom pogledu gradine su tipične za metalno doba preistorije. Najstarije potiču iz eneolita, odnosno razdoblja naseljavanja indoevropljana na ovim područjima. Rast ili opadanje broja gradinskih naselja u pojedinim epohama u korelaciji je sa vremenima nesigurnosti i mirnim razdobljima. Najčešći oblici jesu: gradine na platou izdvojenog brega sa jednostrukim ili višestrukim bedemom odnosno suhozidom ; gradine na kraju reljefne grede izdvojene bedemom a u pojedinim slučajevima i rovom ; gradine na površi uz rub strmih stena, branjene sa pristupačne strane polukružnim zemljano-palisadnim suhozdnim bedemom.
toponim Gradište-(rus.gorodišce)- ostaci utvrđene naseobine ili tvrđave, najčešće na dominantnom, prirodno branjenom visu. Prema topografskim odlikama i lingvistički to je sinonim za toponim . gradina (v.), kao crkvina – crkvište, manastir- manastirište i sl. Ali se javlja i kao oznaka za arheološke lokalitete u ravnim predelima. Za razliku od gradine , gradište je češće u oblastima istočnog Balkana,odnosno na područiju Makedonije, Bugarske i Rumunije. Kod nas se javlja relativno ređe (Veliko Gradište- antički Pincum, Gradišta kod Pirota i u okolini Vlasinskog jezera). U arheološkoj nauci terminom gradište označava se vrsta ranoslovenskog utvrđenog naselja , karakteristična za područija niskih bregova ili niziske močvarne predele. Uobičajena su pojava na područijima koja su naseljavali Sloveni (Rusija,Češka sa Moravskom,Poljska i istočne oblasti Nemačke) . Na prostoru prethodne Jugoslavije, prema današnjim saznanjima, rano slovenska gradišta su veoma retka. Uglavnom su evidentirana na područiju Posavine : u okolini Dervente, Bosanske Gradiške, u Mahovljanima kod Banja Luke i u Mrsunjskom lugu kod Slavonskog Broda, ali nisu sistematski istraživana. Prema nalazima iz ostalih slovenskih zemalja, gde su gradišta detaljnije proučavana, postoji jasna slika o fortifikacijama i uopšte o arhitekturi ove vrste naselja. Najbolje svedočanstvo o izgledu rano slovenskog gradišta zabeležio je, u drugoj polovini X veka, jevrejski putopisac Ibrahim ibn Jakub : Tako Sloveni grade najveći deo svojih gradišta: potraže niske lugove bogate vodom i rogozom i naznače tamo okruglo ili četvrtasto mesto,prematome kakav oblik žele dati tvrđavi a iprema prostranstvu mesta.Oko toga mesta iskopaju jarak ,a od izbačene zemlje naslažu bedem tako da je dasklama i trupcima utvrde i nabiju dok zid nedostigne određenu visinu. Zatim se na strani gde im se čini najpodesnije odmere vrata kojima se prilazi po drvenom mostu .Pored ovakvog ravničarskog tipa okruženim vodenim rovom postojala su gradišta, slično građena, i na bregovima iznad reka. Uz osnovno branjeno jezgro kod većih naseobina gređeno je više odbranbenih linija sa zemljanim bedemima i palisadama, a postojale su i unutrašnje prostorne podele.
toponim Selište –(selište)- zemljište sa kućom i okućnicom, naselje, zaselak, selo, ali najčešće napušteno naselje. Franc Miklošić navodi četiri značenja selišta: tentorium, habitatio, aula i htopos. Đura Daničić je poistovetio selo i selište, a Stojan Novaković je smatrao da je selište označavalo i naselje i napušteno naselje. Pod starijim značenjem sela i selišta Vatroslav Jagić je podrazumevao naselje jedne porodice. Prema odredbi Banjske hrisovulje, selište je označavalo deo imanja, a selo celo imanje: A sirota koja ima mala sina da si drži sve selo dogde joj sin poraste ;ako li ne ima sina da si drži selište i vrt i najbolju glavnu njivu si. Ovde je reč o imanju jedne porodice , gde se pod selištem podrazumevao vrt i glavna njiva, dakle nastanjena kuća sa okućnicom. Selišta su nazivna po imenu gospodara ili korisnika; Manotino selište, Marijino selište,Trhaljevo selište. Car Uroš je manastiru Hilandar potvrdio selište na Strumi, baštinu Patrićevu. Selištem se nazivalo zemljište predviđeno za atar budućeg sela. Episkopu Prizrenske mitropolije, kralj Stefan Dečanski pokazao je mesto gde će postaviti selište koje će da ima kao i ostala sela crkvena .Domentijan piše o selištu u prenosnom smislu. Ono označava manastir, odnosno mesto stanovanja- veliko božije obitanije i selište. Najviše podataka iz diplomatičke građe svedoči o selištima kao bivšim, napuštenim naseljima. Pošto je našao selište pusto. Jovan Oliver je poslao svoga čoveka Todora, koi mi se preda iz Grk, no ruce da naseli onozi selo . Kralj Dušan je potvrdio manastiru Hilandaru selišta zapustevša od veka.-Brest, Suhogrlo, Leskovica, Vidče i Drenok - što si je naselil ot tugih zemlj. Ima mesta koje diplomatički izvori istovremeno označavaju kao selište i selo. Car Dušan sa sinom, kraljem Urošem, darovao je sremskom mitropolitu Jakovu selište Brus, i tozi da si imai drži s megjami i s vsemi pravina mi sela toga. Manastiru Treskovcu kod Prilepa pripadalo je selište u Glubočanima sa njivama, vinogradima, planinama i sa svim pravinama sela toga. Oderdnica selište u navedenim primerima označava stvarno , a odrednica selo ozakonjuje buduće željeno stanje, odnosno naseljeno mesto. U uslovima kretanja stanovništva i prirodnog priraštaja, selište je uvek potencijalno selo. Selište i selo dvoji povelja cara Uroša manastiru Hilandar. Ovaj manastir dobio je tri sela (Trsrenik, Bežanići, Tušilo) i selišta iz koga su žitelji pobegli. Pored bežanja selišta nastaju preseljenjem stanovnika po želji gospodara: Selište Tagahinci iže jest istrošil čelnik Stanislav da naseli crkvi. S druge strane, zlatarska selišta u skladu sa odredbama Dušanovog zakonika koji zlatarima zabranjuje boravak u selu. Postoji izvesna razlika izneđu, pustihselišta i selišta. Pusta selišta nikada se ne pominju sa vinogradima i vodenicama. Ove pravine su rezultat ljudskog rada. One su nesporan pokazatelj nedavno napuštenih naselja, odnosno nedavnog prisustva stanovnika i života naselja. Na vodenice kao pokazatelj života naselja ukazuje šaljiva narodna pesma koju je Vuk Karađić objavio u prvom izdanju Srpskog rječnika, gde je je selište preveo kao locus olim habitatus: Korenita! Selo i ti li si Da ti nije rude od lonaca, Ispod kuća česti vodenica, Ne b` se zvala selo, već selište. Slično selištima, i mesta sa nastavkom-ište označavala su napuštena naselja. To su trgovišta, gradišta, crkvišta i kućišta kao bivša naselja i prebivališta, zatim katuništa kao bivša ili privremena prebivališta vlaha stočara. Kao imanje, kao mesto pogodno za naselje, kao kuća sa okućnicom, naseljena ili ne, kao napušteno selo, selište je uvek moguće naselje. To objašnjava uporedo postojanje više suprotnih značenja selišta. Otuda tolika sličnost, ponekad istovetnost, ali i razlika između sela i selišta. Samo kad ih nastanjuje jedna porodica, kada su još u početnoj fazi formiranja, sela i selišta bila su istog značenja. Kao naseobine jedne porodice selo i selište su istovetni, dok su sela i selišta sa pravinama različiti pojmovi. Stoga se selište, ma šta ono označavalo, nemože poistovetiti sa selom Dušanovog zakonika. Više članova Zakonika pod selom podrazumeva veće, organizovano naselje sa pravima ali i obavezama koje su iznad mogućnosti naseobine od jedne porodice, zvala se ona selo ili selište. Status sela je ozakonjen, a selište kao prolaznu pojavu Zakonik i ne pominje.
Toponim Crkvište i Crkvine –nemi svedoci prošlosti (prilog metodologiji istoriskih istraživanja)
Apstrakt: Rad se bavi crkvinama i crkvištima kao materijalnim ostacima iz prošlosti na osnovu kojih se može doći do saznanja o verskim i društvenim prilikama na određenom prostoru .Na taj način dopunjavaju se saznanja stečena na osnovu malog broja pisanih izvora. Ključne reči:crkva, crkvište, arheologija, istorija. Kada su upitanju materijalni ostaci iz prošlosti, u šta svakako spadaju crkvine i crkvišta, glavni napor istoričara je da ovakav izbor iskoristi. Metodologija istoriskih istraivanja morala je da se razvije i usavrši da bi se uopšte ostaci, pa i materijal, u većoj meri iskoristi kao istiriski izvor. Korišćenje materijalnih ostataka traži od istraživača specijalana znanja i metode. Kod ove vrste izvora važni su forma, ukrasi, tehnika zidanja. Zato se oni bez pomoći arheologije nemogu u potpunosti iskoristiti kao istoriski izvor. Pokretni nalazi (novac, pečati, keramika, nakit) od najveće su važnosti na ovim objektima. Takođe, mikrotoponimija oko ovakvih objekata može predstaviti činjenicu od izvorne vrednosti. Kombinaciom ove dve metode može se doći do značajnih saznanja i delimično ispuniti prostor belih mrlja u našim istoriskim saznanjima o određenim pitanjima i prostorima. Pokušaćemo da u ovom izlaganju, primenjujući izloženi metod, dođemo do saznanja o crkvenim prilikama u pljevaljskom kraju u srednjem veku. Odmah na početku moramo istaći da samo u ovim naporima ograničeni činjenicom da je prostor koji posmatramo arheološki slabo istražen. Na većini crkvina i crkvišta praktično nije bilo nikakvih arheoloških istraživanja. Analizu će mo početi od samog termina. Crkvina i crkvište označavaju toponim na kome postoje, ili ne postoje vidljivi ostaci sakralnog objekta . U srppskom jeziku rasprostranjena je upotreba sufiksa- ina za oznaku nečeg propalog, srušenog ili isčezlog (gradina, kulina). Talkođe, još u srednjem veku mesta sa nastavkom-ište označavala su napuštena naselja (selište, trgovište, gradište, katunište) i objekte (kućište, crkvište). Termin crkvište u značenju propalog, napuštenog sakralnog objekta poznat je i u srednjem veku i susrećemo ga u pisanim izvorima, pre svega u poveljama. U svetostefanskoj hrisovulji kralja Milutina, izdatoj 1313-1316, u međama sela Mihaličino, Glavotino i Strelac, jedan od međnika predstavlja i crkvište pored Dmitrove crkve. U istoj povelji između Prčeva i svetogoraca (Hilandar) međnik je staro crkvište Svetog Petra. Ovo je zanimljiv podatak jer se još početkom 14. Veka ovo crkvište naziva starim i posvećeno je Svetom Petru, što posredno upućuje na mogućnost latinske hrišćanske tradicije na ovom prostoru.Takođe, u svetoarhanđelovskoj hrisovulji crkvište se pominje u međama sela Kučevišta (Skopska Crna gora), kao i u međama katuna Dragoljevaca. U ravničkoj povelji crkvište se pominje kao međnik u međama grupe sela kraj Morave i u međama sela Radanovici. U poveljama se oblik crkvina ne pominje, ali ga srećemo u Hercegovačkom defteru, gde se tako zove jedna livada kod Gacka. Možemo zaključiti da su oba termina bila u upotrebi u srednjem veku, ali je češće upotrebljavan termin crkvište. I tada je označavalo propao, napušteni sakralni objekat. Jedan broj crkvišta koja se pominju u srednjem veku sigurno pripada sloju ranog hrišćanstva, posebno latinskog. Za ovu tvrdnju imamo dokaze i u toponimiji. Tragova latinskog hrišćanstva ima i u Polimlju, pa i polimskom kraju. O tome svedoči i latinski natpis iz crkvice u Drenovi kod prijepolja, kao dokaz o početku hristijanizacije Srba iz romanskih, dalmatinskih gradova. Već je u nauci primećeno, naročito u primorju, prisustvo toponima nastalih sažinjanjem prideva sanctus i imena svetitelja. U Polimlju je takav toponim selo Sutivan(Sanctus Elias) niže Bjelog Polja. Kako su pokazala arheološka istraživanja, veliki broj srednjevekovnih crkava podignut je na temeljima starih bazilika. Dobar primer za ovo je crkva Svetog Ilije u selu Grevo kod Pljevalja, gde nalazi novca pokrivaju period od Iraklija do Manojla Komina. Crkva je obnovljena na početku nemanjićkog perioda. U zidove su ugrađeni antički spomenici, pa i jedan Jupiterov žrtvenik . Ovi materijalni ostaci i naziv crkve svedoče o kontinuitetu ovog kultnog mesta od predslovenskih vremena. Preduslov je dugo pretrajavanje starosedelačkog stanovništva sa latinskim hrišćanskim tradicijama u sredini slovenskih došljaka. U njima su Srbi imali prvre hrišćanske uzore, što se vidi iz terminologije (na primer, reč oltar - od altare). Ovo je dobar primer kako materijalni ostaci i toponimija mogu pružiti mogućnost za značajna istorijska saznanja o jednom istoriskom procesu, koji je u očuvanim pisanim izvorima skoro neprimetan. Tragove starosedelačkiog hrišćanstva narodno predanje čuva pod nazivom crkvine. U Pljevaljskom kraju ima ih tridesetak. Arheologiji tek predstoji njihovo istraživanje i utvrđivanje pripadnosti. Kada se crkva postavi u groblje, to svedoči o ujedinjavanju Srba i starosedelaca u istoj veri. Takve primere imamo na Ilijinom brdu kod Pljevalja, kao u selima Ljutići i Poblaće. Ilijino brdo je inače, svoj naziv dobilo po Svetom Iliji, kao hrišćanskoj interpretaciji Peruna. Narodna tradicija u pljevaljskom kraju pravi razliku u nazivim sakralnih, materijalnih ostataka. Tako u svim regijama ovog kraja postoje grčka groblja i crkve i srpska groblja i crkve. Bilo bi zanimljivo ispitati kako je u svesti naroda došlo do supstitucije latinskog porekla ostatka grčkim nazivom. Na osnovu dosadašnjih istraživanja, sa dosta sigurnosti može se tvrditi da da grčka groblja i crkve svedoče o prisustvu hrišćanskog, predslovenskog elementa. Daleko bi nas odvelo nabrajanje svih primera, posebno onoh arheološki neispitanih. Mislimo da ovde teba skrenuti pažnju na jednu zanimljivu pojavu, a to je činjenjnica da na više mesta srećemo sledeći obrazac u pedanju, a i materijalnim ostacima : grčko groblje i crkvina i u blizini ostaci srpske crkve.Takav je već spomenut slučaj u Poblaću. Da se predpostaviti da ovde nema kontinuiteta i da je srpska crkva podignuta tek po zamiranju prethodne. I na ovom primeru vidi se neophodnost sistematskih arheoloških istraživanja kako bi bilo moguće do kraja iskoristiti materijalne ostatke kao istoriski izvor. Iako, sa dosta sigurnosti, možemo zaključiti da su materijalni ostaci po nazivom grčka groblja i crkve stariji po svom postojanju od srpskih grobalja i crkava, bilo bi neophodno svaki lokalitet posebno ispitati. Kod srpskih crkava problem je čak i komplikovaniji. Prema tradiciji one su uglavnom iz nemanjićkog perioda. U ovom slučaju istoričar mora biti oprezan, jer deo ovakvih ostataka može poticati i iz poznijih vremena. Već je poznato da je narodna tradicija mnogo toga vezivala za period Nemanjića. Za sticanje realnije slike o vremenu nastanka ovih crkava, neophodno je arheološko ispitivanje svakog od mnogobrojnih lokaliteta. Samo sistematskim istraživanjem materijalnih ostataka došlo bi se do što tačnije topografije sakralnih objekata na prostoru pljevaljskog kraja u različitim hronološkim razmacima. Saznanja bi bila dragocena jer su pisani izvori o ovom pitanju veoma oskudni, čak i u regijama gde je pisani materijal daleko očuvaniji, na primer na Kosovu i Metohiji, gde je moguće doći do određenih saznanja o ovim pitanjima kroz diplomatičku građu. Primenom ove metode popunio bi se jedan broj belih mrlja u srpskoj istoriji, posebno crkvenoj.
На основу сазнања до којих смо дошли, на основу материјалних остатака и топонимије, можемо закључити да је у пљеваљском крају изражено присуство ранохришћанских, латинских елемената. То значи да је део хришћанског, романског становништва претрајао и по доласку Словена, и опстао у дужем времену. Топонимија пљеваљског краја инспиративна је у том погледу (Кричи, Матаруге), а поткрепљена је и материјалним остацима. На овом простору јака је традиција и о периоду Немањића. Део црквина и црквишта сигурно потиче из тог периода . У Хоћевини постоји топоним Немања, на дну кога се, код Златног (Царевог ) врела, налази црква Светог Спаса, а локалитет се у народу зове Немањића црквине. Осим за Стефана Немању, рашког великог жупана, овај топоним, па и црква, може се везати и за властеоску породицу Немања из овога краја, која се одселила у Дубровник. Ово је добар пример за могућности повезивањаи тумачења писаних извора, материјалних остатака и топонимије, чиме се добија пуније историско сазнање. Нажалост, за један број црквина и црквишта немамо овакву могућности зато су неопходна археолошка истраживања ових објеката.
Prema jednom veoma iscrpnom popisu, u pljevaljskom kraju postoje materijalni ostaci 16 grčkih grobalja i 37 crkvina i crkvišta, koja narodna tradicija vezuje za Nemanjićki period. Spisak nije konačan. Zanimljivo je ovde upozoriti na jedan nalaz u Maoču ostaci manastira, u Mojkovićima, gde se nalaze ostaci stare crkve, a u Maoču ostaci manastira, gde je kasnije na oko 1 km od manastira podignuta drvena crkva. Očito da je crkva podignuta kasnije, kada je manastir već bio zapušten, što posredno svedči o starini lokaliteta. Prisustvo velikog broja sakralnih materijalnih ostataka svedoči o jakoj hrišćanskoj tradiciji u prošlosti. Počev od pred slovenskog perioda, pa nastavljajući se tokom čitavog srednjeg veka. Veliki broj sakralnih objekata posredno svedoči i o dobroj naseljenosti prostora. U većim slučajevima toponim Crkvina ili Crkvište odnoses se na manje objekte, mada ima i građevinskih kompleksa pod ovim nazivom. Na osnovu toga možemo zaključiti da je uglavnom reč o parohijskim, seoskim crkvama, koje se inače retko susreću u pisanim izvorima. Ovim smo, nadamo se , pokazali da je značaj materijalnih ostataka, kao izvora, veliki i da se pomoću njih može utvrditi mreža crkvene organizacije na određenom prostoru. Značaj ove vrste izvora time je veći na prostorima gde drugih vrsta izvora( pre svega pisanih ) nema ili su veoma retki. Uz pravilno tumačenje arheoloških nalaza sa crkvina i crkvišta, moguća je njihova hronološka identifikacija i potvrda, ili osporavanje narodne tradicije.Time bi se došlo do novih saznanja i stekla realnija slika o mreži crkava u pljevaljskom kraju.
Topografija - Topografska karta je osnovno sredstvo za orijentaciju. U novije vreme koristi se više različitih uređaja i sistema za orijentaciju pomoću kojih se može postići vrlo visoka tačnost. Prvi planovi ikarte Zemljine površine rađeni su još u najranijim vremenijm antike. Iz tog doba (oko 1500 pre naše ere) pronađen je crtež na papirusu koji pokazuje plan nekog rudnika zlata u Egiptu i glinena pločica sa ucrtanim planom grada Nipur u Mesopotamiji. Veličinu Zemlje prvi je pokušao da odredi poznati geodeta Eratosten iz Aleksandrije ( 276 – 195 god. p.n.e.) tako što je za vreme letnje dugodnevnice izmerio ugao koji u Aleksandriji Sunce čini sa vertikalom. U isto vreme u Asuanu, u južnom Egiptu, Sunce dopire do dna nekog vertikalnog bunara, dakle tačno je u vertikali. Dužinu Asuan – Aleksandrija procenio je na 5000 stadija, a izmereni ugao je iznosio 1/50 punog kruga, iz čega je izračunao da Zemljin obim iznosi 250 000 stadija. Zemlja je kao planeta sunčevog sistema oblo telo ; pri prikazivanju njene površi na planu ili karti postavljaju se dva problema : prvi, kakvog je oblika i veličine Zemlja i drugi, kako će se njena površ prikazati na ravni karte. Svaki korisnik karte mora znati rešenje ova dva problema kako bi mogao potpuno i efikasno da shvati i iskoristi sve mogućnosti koje karta pruža. Reč topografija nastala je od grčkih reči topo- mesto grafeii – crtanjem beležiti. U širem smislu to znači opis zemljišta. U užem smislu to je deo geodezije koji se bavi detaljnim izučavanjem kopnenog dela Zemljine površine u geometriskom i sadržajnom pogledu i njenim predstavljanjem na planovima i kartama krupnijeg razmera. Osnovni zadatak topografije je izrada karte određenog zemljišta. Ovaj zadatak izvršavaju posebno obučeni geodetski stručnjaci. Iskustvo je pokazalo da kartu u potpunosti može razumeti samo onaj koji je praktično vršio snimanje zemljišta, odnosno crtao orginal topografske karte.