Korisnik:Prženica1976/pesak

CRNAČKA KNjIŽEVNOST U AFRICI

Prekolonijalna književnost

Ovaj članak je deo projekta Viki-školarac u OŠ "Jovan Sterija Popović" u Beogradu. Datum unosa: maj - jun 2019. Vikipedijanci: Ova grupa učenika će pisati članke na podstranicama, gde će ostati do kraja perioda unosa i ocenjivanja. Pozovamo vas da pomognete učenicima i date im smernice tokom izrade.

Književnost crne Afrike bila je uglavnom usmena. Međutim, počev od srednjeg veka kod islamizovanog stanovništva zapadnog i centralnog Sudana i istočne obale uvedeno je arapsko pismo, i crnački pisci služili su se njime da bi sastavljali književne tekstove bilo na arapskom bilo na svom sopstvenom jeziku. Najpoznatija dela na arapskom su istorijske hronike Songaja ( današnji Mali Niger ), koji su sastavljali razni pisci, između ostalih: kadije iz Tombuktua Mahmud Kati (16. vek), pisac hronike o istraživaču, i Abd Al-Rahman as-Sadi (17. vek), pisac hronike Sudana, zatim zeološke rasprave velikog peulskog osvajača Utmana dan Fodija (severna Nigerija početak 19. veka). Ovaj poslednji pisao je na sopstvenom jeziku, čija pisana književnost sadrži, između ostalog mnoge epske pesme (kaside), kao i lirske i satirične. Treba još ukazati na istorijkse hronike na jezicima hausa, kanuri i malinke, takođe iz te oblasti. Tradicionalna svahili književnost na istočnoj obali naročito se ističe bogatom i raznovrsnom poezijom čije zlatno doba pada u vreme najvećeg procvata zanzibarskog sultana, sredinom 19.veka. Treba na kraju pomenuti slučaj bamumskog sultana Nžoje iz Kameruna koji je početkom 20. veka napisao istoriju svog carstva koristeći se pismom što ga je izmislio.

Izvan islamizovanih zona, jedino su Ve u Sijera Leone imali originalno pismo koje su podržavala susedna plemena. Neka druga plemena zapadne Afrike imala su piktografska protopisma, među kojima je najusavršeniji bio sistem sidibi Iboa u istočnoj Nigeriji. Izgleda da nijedno od ovih pisama nije služilo za sastavljanje književnih dela.

Tradicionalna usmena književnost je bila neobično bogata i raznolika. Teško je u njoj razlikovati prozu od stihova. Književni oblici su, u stvari, usko vezani za lingvističke strukture, naročito za tonalitet, a ove strukture su još slabo poznate. Izgleda da bi se, uopšte uzev, mogla uočiti izvesna razlika između pevane poezije (koja bi bila najbliža evropskom stihu), pesama monotono recitovanih (ponekad uz muzičku pratnju i nalik na ritmovanu prozu) i, naposletku, dela koja se samo pripovedaju, i koja bi odgovarala prozi mada su se neka od njih verovatno podvrgavala zahtevima ritma i aliteracije, što je, između ostalog, trebalo da olakša pamćenje .

Usled svog usmenog karaktera ova dela su se morala učiti napamet. Uz to, ona su najčešće tražila učešće publike, prema tome, njeno izvesno obrazovanje. U nekim etničkim grupama, upravo u onima gde je književno blago bilo najbogatije, sastavljanje i recitovanje izvesnih tipova književnih dela bili su u isključivoj nadležnosti specijalista, kao što su grioti u zapadnom Sudanu, bviru u Ruandi, bebomo mvet fang i bulu u južnom Kamerunu i Gabonu, itd., koji su igrali važnu ulogu u društveno političkoj i religioznoj organizaciji. Uopšte uzevši tradicionalna književnost nije imala za cilj da samo zabavi slušaoce ili da im stvori čisto estetsko uživanje. Ona je u isti mah imala didaktičku ulogu, koja je bila od životne važnosti za ova društva čiju je kulturu nastavljala i branila.

Među glavnim rodovima treba pomenuti: herojsku epopeju, koja je iznosila istorijske i genealoške tradicije etničke grupe; kosmičke mitove, koji su objašnjavali nastanak i postojanje sveta i ulogu čoveka u njemu; razne prigodne pesme (tužbalice, svadbene, ratničke, posleničke itd.).

Posebno mesto treba dati pričama, poslovicama i zagonetkama, književnim vrstama koje su bile naročito razvijene i vrlo homogene u čitavoj crnoj Africi.

Priče: najraširenije su razne basne sa poukom, u kojima se pojavljuju bilo životinje, bilo ljudska bića ili nadprirodne ličnosti kao oličenje vrlina ili mana. Priče sa životinjama kao junacima prikazuju u savani zeca, u šumi kornjaču i ove dve životinje igraju istu ulogu kao lisac u srednjovekovnom francuskom fabliou: zahvaljujući njima podvala i lukavstvo odnose pobedu nad brutalnom snagom, a često i nad ustanovljenim društvenim poretkom. Drugi tip priča, vrlo raširen iznosi doživljaje siročića ili najmlađih u porodici koji dolaze do uspeha uprkos teškoćama ili često nadprirodnim preprekama. Najzad , treća vrsta daje često smešne odgovore na razna pitanja koja počinju sa zašto („Zašto leopard ima pruge?“, itd.).

Poslovice, izvanredno mnogobrojne, u eliptičkom i često enigmatskom obliku sažimanja sva pravila društvenog života. Njihova važnost je stoga vrlo velika: kod Joruba, npr., parnica se vodi na taj način što se stranke prepiru pomoću poslovica .

Zagonetke, ili pogađalice, nisu toliko stvarni problemi koje treba rešiti koliko neka vrsta tajnoga ključa pri ceremonijalnom opštenju i njihov pravi smisao je neuhvatljiv za neposvećene; one, najčešće, imaju i očevidan i skriven smisao .

Kolinizacija

Kolonizacija je, gotovo svuda, rušeći tradicionalne sisteme obrazovanja, nesaglasne sa školstvom evropskog tipa, dovela do značajnog uzmaka tradicionalne usmene književnosti, čiji dobar deo je posle toga bio nepovratno izgubljen. Kolonizacija je, zauzvrat, podstakla stvaranje nove pisane književnosti.

Pisana književnost se sastoji na prvom mestu, od dela na nekim afričkim jezicima koja su zapisana latinskim slovima prilagođenim više ili manje fonetskoj strukturi ovih jezika. Ovaj tip književnosti naročito je razvijen u istočnoj i južnoj Africi. Mogu se navesti romani na sotuu Tome Mofola, čiji je „Čaka“ (1925.) preveden na francuski , pesme na svahiliju Tanganjikanca Šabana Roberta, pesme na jezicima ksoza, zulu i cvana južnoafrikanaca Žoloba, Mikaaja, Sola Platža itd. Lokalni jezici bili su manje korišćeni u zapadnoj Africi, a više samo u britanskim kolonijama u kojima je osnovna nastava izvođena na tim jezicima: tako postoje moderne pesme na jezicima tvi i fanti u Gani, i, naročito, na jezicima joruba, hausa i ibo u Nigeriji. U francuskim kolonijama, gde je čitava nastava izvođena na francuskom, ovaj rod književnosti gotovo ne postoji osim u Kamerunu (pod uticajem američkih protestantskih misija), gde je Ž.L. Nžamba  napisao jedan roman na jeziku bulu, izvanredno popularan, pod naslovom „Nananga Kon“ („Albinista utvara“, 1939.).

Mnogo je važnija nova afrička književnost pisana na jeziku engleskih, francuskih i, u nešto manjoj meri portugalskih kolonizatora. Prva dela na engleskom datiraju s kraja 19.veka (Sijera Leone , južna Afrika), na francuskom s početkom 20. veka (Senegal i Dahomej). Ona često imaju donekle etnološki karakter, pošto pisci, uopšte uzevši, teže da rehabilituju prošlost svog naroda nasuprot novoj civilizaciji koju je nametnuo kolonizator (npr. Pol Hazumer  iz Dahomeja, sa delom „Dogisimi“, 1938.), a ređe da proučavaju probleme u tom sučeljavanju (Feliks Kučoro iz Dahomeja, sa delom „Ljubavna drama u Aneku“, 1950.). Druga faza započinje nešto pre 2.svetskog rata, pesmama i esejima Leopolda Sedara Sengora, koji sa Martinikancem Emeom Sezerom stvara pojam „negritude“, zahtev za kulturnim vrednostima svojstvenim crnom svetu, kojem treba dati odgovrajuće mesto u kulturnom nasleđu čovečanstva.

Posle rata

Ovaj pokret se najzad ispoljava u oštroj kritici kolonizacije i francuske politike kulturne asimilacije, u kritici koju su dinamično zastupali romansijeri i pesnici iz grupe „Afričko prisustvo“ : Mongo Beti, F. Ojono, Usman Smanben, Alijun Diop, M. Si, O.B.Kenem itd. Gvinejac Kamar Lej („Crno dete“, 1953. , „Kraljev pogled“,1954.) prvi se opredelio za mirniju tendenciju, zasnovanu na široj filozofiji, a u tome ga je pratio Senegalac Šeik Hamid Kan („Sumnjiv doživljaj“,1961.) .

U britanskoj zapadnoj Africi, pojam „négritude“, ili njegova lokalna varijanta nazvana African personality ( Afrička ličnost ), imali su manje uspeha, svakako zato što je asimilacija ovde bila manje snažna . Nova književna škola, koja započinje posle škole na francuskom jeziku, poznata je naročito po romanopiscima i pesnicima iz Nigerije, kao što su Š.Okibo, Šinija Ašeb, K.Ekvansi koji se više bave psihološkim i društvenim problemima emancipovane Afrike nego suprotnošću između domaće kulture i kulture kolonizatora. Naprotiv, dela crnih Južnoafrikanaca (često u izgnanstvu), kao što su P.Abraham, E.Mfalel, A.Lagima, Kan Tamba, T.Mačikiza, B.Modizan, obeležena su snažnim protestom protiv nepravičnog postupanja prema njima i njihovoj obojenoj braći u Južnoj Africi; njihov ton često podseća na ton američkih crnih pisaca, a isto tako i njihova realistička književna tehnika, koja namerno brutalna . Iako su i u osnovnim pitanjima podjednako žestoki, pisci prognani iz Angole i Mozambika radije pribegavaju lirizmu romantičarskog smera .

Veliki sadašnji problem afričkih crnačkih pisaca jeste kako da pronađu način izražavanja koji ih neće odseći od njihove rodne sredine, koji će im omogućiti da održe vezu sa sunarodnicima i sa aktuelnim problemima zavičajnih zemalja . Kad pišu na nekom evropskom jeziku, njihova publika većinom nije afrička, jer, uprkos napretku nastave, 9/10 afričkog stanovništva ne čita ni engleski ni francuski. Međutim ako pišu na maternjem jeziku, osuđeni su da imaju publiku ograničenu na njihovo sopstveno pleme ; od 6 ili 7 stotina jezika koji se govore u Africi, samo dva, svahili u istočnoj Africi i hausa u severnoj Nigeriji, razume više od 10 miliona ljudi. Uz to u pitanju su jezici geografski usko lokalizovani, dok engleski i francuski imaju panafrički karakter. Prema tome, možemo se zapitati neće li se i dalje nastaviti podvojenost između usmene književnosti, urođeničke, narodske i lokalizovane, i pisane književnosti, na francuskom i engleskom, rezervisane za izvesnu elitu, ali rasprostranjene po čitavoj Africi, pa čak i van Afrike .

Pierre Alexandre

Preveo: dr. Marko Papić

Librairie, Larousse , Paris , 1967 .

Izdavačko preduzeće „Vuk Karadžić“ , Beograd 1971.

Tom 1 , strana 172