Češljarski zanat
Češljarski zanat je jedan od nastarijih veoma teških, prljavih i mukotrpnih zanata na svetu koji je nastao još u praistoriji, a u pojedinim zemljama se zadržao do današnjih dana. Tokom istorije, pored osnovne namene, održavanje kosmatog dela tela ili češljanja kose, češalj je dobio i estetsku dimenziju (koju i danas ima) i posta svakodnevni ukrasni predmet.
Češljari su pri radu koristili brojne alate, a vremenom i neke mašine. Specifičnost sirovine (rogovi bivola, govečeta, a ređe ovnujski ) od koje su pravljeni češljevi iziskivala je upotrebu primitivnog raznovrsnog metalnog i drvenog alata. Izrada češljeva na industrijski način, od plastičnih i drugih veštačkim materjala, na savremenim mašinama, u velikim serijama, uticala je na to da je klasični češljarski zanat skoro sasvim zamro, izuzev u nekim primitivnim plemenima, Afrike, Azije, Južne Amerke.
Istorija
[uredi | uredi izvor]Češalj kao predmet opšta upotrebe namenjen češljanju kose, jedno je od najstarijih čovekovih oruđa. Kroz istoriju od najstarijih civilizacijskih dana do danas, izrađivao i koristio u različitim kulturama. Prvi tragovi o izrađivanju češljeva od kostiju, rogova i drveta datiraju iz praistorijskog perioda, što potvrđuju arheološka otkrića češljevi pronađenihpokraj švajcarskih jezera, u prebivalištima praistorijskih ljudi. I pre vaše hiljada godina u Egiptu su izrađivani češljevi od abonosovine i slonove kosti. Neki od tih češljeva i danas se mogu videti u muzejima, a zanimljaivo je da pojedini češljevi izgledaju potpuno isto kao neki ukrasi što se danas proizvode
U ranoantičkom periodu i na početku stvaranja Rimskog carstva, češljeve su izrađivale zanatlije kostorezačkog zanata u radionicama u gradskim centrima na Mediteranu.[1]
U kasnoantičkom periodu postojale se čuvene radionice za izradu češljeva u Konstantinopolju i Aleksandriji, Rimu, Ostiji, Pizi i Akvileji .Češljevi iz ovih radionica imali su specifičan izgled i način izrade.[2]
Na Balkanskom poluostrvu tokom prvog veka predmete od kostiju izrađivale su lokalne radionice za potrebe rimskih utvrđenja. U drugom veku sa procesom romanizacije balkanskog stanovništva javile su se i prve zanatske radionice. U drugoj polovini drugog i prvoj polovini trećeg veka kostorezačke radionice doživljavaju svoj procvat u Donjoj Panoniji i obe Mezije.
Krajem četvrtog i početkom petog veka, proizvodnja češljeva se posebno povećala nakon što su se javile nove vrste i tipovi proizvoda i usko specijalizovani majstori za izradu češljeva — zvani Fabri pectinarii. Promene u češljarstvu kroz istoriju su diktirali novi ekonomski uslovi, ali i etnička promene stanovništva Evrope, nastale stalnim upadima varvara u poslednjoj četvrtini četvrtog veka. Prema arheološki podacima majstori toga vremena bili specijalizovani za izradu određenih vrsta predmeta, pa je tako npr. na lokalitetu Birlad-Valea Seaca u Rumuniji, iz 4. veka nađena grupa radionice za izradu češljeva od jelenjeg roga (lakog materijala sa jednostavnom unutrašnjošću).
U gotovo neizmenjenom obliku češljevi su pravljeni su i korišćeni tokom 9 — 11. veka na geografski širokom prostoru (istočna Nemačka, Poljska, Češka, Slovačka, Bugarska, Rusija)[3][4] Mali broj pronađenih češljeva na mnogim arheološkim lokalitetima upućuje na zaključak da su češljevi često pravljeni i od drveta. Na to ukazuju pločice pravougaonog oblika, neke od njih zaobljenih krajeva, koje su verovatno služile za ojačavanje pojedinih delova, ili kao oplate nama nepoznatih predmeta — npr. češlja.
Vrste češljeva kroz istoriju
[uredi | uredi izvor]Prema načinu izrade češljeva postoje: jednodelni i trodelni, a prema urezanim zupcima jednostrani - jednoredni i dvostrani - dvoredni (koji se imali sporadično i ugrađene futrole pričvršćene na bočnim delovima dvoredih češljeva, radi zaštite zubaca).15 Najčešće je jedna strana češlja bila sa gušćim i tanjim, a druga sa ređim i većim zupcima.
- Jednodelni češljevi
Jednodelni češljevi, koji su bili jednostrani i dvostrani, u rimskom ranocarskog perioda su uglavnom izrađivani od drveta i metala, a luksuzni komadi od slonovače.16 Izrada češljeva od jelenjeg roga je obavljana tako što se on najpre uzdužno raseca na ploče željene debljine, a potom i dužine. Ploče su bile uske i nedovoljne za izradu jednodelnih češljeva, te su po dve spajane sa trećom, da bi se napravio češalj adekvatne veličine. Na isti način su izrađivani i češljevi od kostiju, ali je to ređe činjeno zbog tvrdoće, kostiju i teže izrade. Zupci su urezivani simetrično, na dužim stranama.
- Trodelni češljevi
Trodelni češljevi su izrađivani sve do srednjeg veka, bili su sa dve bočno pričvršćene ploče jelenjeg roga ili kosti, pomoću oplate spojene metalnim ili koštanim zakivcima. Ovi češljevi su se prvi put javili u trećem veku nove ere.
- Ukrasni češljevi
Tokom istorije, pored osnovne namene, češalj dobija i estetsku dimenziju. time postaje ukrasni predmet. Zanatlije su ove češljeve ukrašavali poliranjem, utiskivanjem i dekorativnim geometrijskim urezima (kosim, vertikalnim i ukrštenim zarezima, krugovima, tačkastim urezima, valovitim linijama, motivom „riblje kosti“ i slično, a u rimsko vreme predmeti od kostiju su i farbani.
Izučavanje zanata
[uredi | uredi izvor]Zanatlije čepljarskog zanata su svoje znanje i umeće prenosili na svoje potomke, tako da se i nekoliko generacija u jednoj porodici bavilo ovim zanatom, ali su obučavali i zainteresovane dečake za ovu vrstu zanata. Sa postupkom izrade i obrade predmeta početnike su upoznavali kvalifikovani majstori u češljarskim radionicama koje su bile opremljene potrebnim pomagalima za izradu češljeva i drugih ukrasnih predmeta.
Tehnološki proces izrade češljeva
[uredi | uredi izvor]Tehnološki proces izrade češljeva zasnivao se na na primeni alata za obradu kostiju i drvorezbarskog alata, pa je po tehnologij bio slična, postupcima: sečenje, rezanje, brušenje, rezbarenje, urezivanje, glačanje.
Od alata se koriste: testere, noževi, dleta, šestari, turpije, šila, tesle, klešta raznih veličina, burgije, brusevi i glačala), a u novije vreme (19 i 20. vek) koriste se i električne bušilice, šajbne za poliranje na motorni pogon i mašine za narezivanje zubaca.
Pri radu se najpre skidao omotač roga pomoću noža. Zatim je npr. jelenji rog rezan testerom na manje pločice - kao poluproizvod budućih češljeva. Pločice su obrađivane brušenjem pomoću turpije i rendeta i glačanjem, abrazivnim materijalima (istucanim bimštajnom, peščarom ili kredom u vlažnoj lanenoj krpi, pomoću strugotine i biljnih vlakana.
Specifičnost sirovine od koje su pravljeni češljevi iziskivala je upotrebu primitivnog raznovrsnog metalnog i drvenog alata. Veći broj alatki su izrađivali sami majstori, ili nabavljali od kovača, a mali broj je bio fabričke proizvodnje. Od alata su koristili: testere, tesle, turpije, kosicu, beleške - mustre, klešta, panj, omflaj, gvozdeni tučak, mengele-šrafštuk, kolan-dasku itd.
Željeni oblik češlja je izrezivan noževima i testerom, doterivan rezbarenjem noževima i dletima, i brušen turpijama. Rupe su bušene svrdlima. U rimsko vreme su korišćene dve vrste burgija: ručne i lučne. Lučne su postavljane na zategnuti kanap luka koji je rukom okretan, a svrdla su po potrebi menjana. Manji otvori su bušeni šilima, a koštani delovi su lepljeni organskim tutkalom.
Tako izrađen češalj je potom ukrašavan rezbarenjem ili urezivanjem pomoću noževa, šila, dleta, šestara. Na kraju je predmet glačan i bojen kuvanjem u rastvorima minerala, najčešće oksidima metala, čime su dobijali zelenu, crvenu, žutu, narandžastu ili smeđu boju.[5]
Radionice
[uredi | uredi izvor]Radionice za izradu češljeva su bile skučene, slabo osvetljene i prašnjave (higijenski neuslovne za rad).
Obično su imale dve radne prostorije, a imućniji majstori su imali i magacin za držanje sirovina uz radionicu. U prostoriji do dućana se radilo na primitivnim mašinama. U odeljenju do njega se nalazilo ognjište sa odžakom uz zid, na kome su na vatri razgrejavani i ispravljani presovani rogovi. Magacin je morao da bude suv i provetriv, jer osnovna sirovina – rogovi, u vlažnim prostorima, na suncu i kiši ispucaju i postaju neupotrebljivi za rad.[6]
| Naziv alata | Namena |
|---|---|
| Testere | Su raznovrsne, a koriste su za presecanje rogova, i „zubljenje“ češljeva. Od sredine 20. veka češalj je zubljen mašinskim putem. |
| Tesle | Koriste se za grubo skidanje površinskog sloja rogova na panju. Postoje prave i nakrive tesle. |
| Turpije | Upotrebljavaju se za oštrenje alata (testera i tesli) i za obradu vrhova zubaca na češljevima. |
| Kosica | Stara češljarska alatka, polukružnog oblika, sa oštrim sečivom na jednoj strani i dvema drvenim ručicama na krajevima, dužine oko 30 cm, sa kojom se ravnaju češljevi. |
| Beleška ili mustra | Osnovni modeli češljeva koji se precrtavanjem prenose na pripremljene rožnate ploče. Izrađivane su od drveta do sredine 20. veka, kada se pojavljuju i metalne, u različitim veličinama i oblicima. |
| Klešta | Koriste se za pridržavanje rogova pri razgrevanju na vatri, bušenju i proširivanju. Slična su kovačkim kleštima sa kojima se drži usijano gvožđe pri kovanju. |
| Panj | Katko drveno deblo, na kome je skidana spoljna površina roga pomoću tesle i bušen i otvaran razgrejani rog. |
| Omflaj | Stara alatka za struganje rogova, koju je u 20. veku zamenila mašina. Primitivna drvena naprava sa pljosnatim čeličnim zubima na proširenom delu, sa kojom se teško radilo.19 |
| Gvozdeni tučak | Alatka dužine 54, a širine 3 cm. Upotrebljava se za bušenje i proširivanje rogova, pomoću zagrejanog usijnog vrha. |
| Stega | Alatka kojom su rasečeni i zagrejani rogovi stezani i ispravljani između dve daske. |
| Kolan | Drvena alatka - daska dužine 1 metra i širine 10 sm, presvučena tkaninom od kostreti - kozje dlake, na kojoj su na primitivan
način polirani - „glancani“ češljevi. |
Češljarske sirovine
[uredi | uredi izvor]Osnovna češljarska zanatska sirovina su rogovi bivola, govečeta, a ređe ovnujski. Najbolji češljevi – dugotrajni i jaki izrađivani od bivoljih rogova.[7] Za češljeve su najbolji rogovi od podgojene petogodišnje stoke, koja nije vezivana za rogove. Rogovi vezivane stoke su imali prstenasta istanjenja i odbacivani su u škart. Nabavljani su na domaćem, ali i stranim tržištima.
Izvesne kličine sirovina češljari su nabavljali kod lokalnih klaničara i otkupljivača kože. Tridesetih godina 20. veka jedan kilogram rogova je prodavan za 1-2,5 dinara, a sedamdesetih godina od 500 do 700 dinara. U Nišu su 1925. godine rogovi prodavani na stovarištima u paru. Par kvalitetnih je koštao oko 2 dinara, a ostali 1 dinar po kilogramu.[8]
Prodaja češljeva
[uredi | uredi izvor]Češljaeska radionica je obično bila i prodajni prostor ili je on bio u neposrednoj blizini. Pomoćnici i „radnici na stažu“ u izučavanju zanata mogli su biti takođe prisutni u istom prostoru s gazdom i obučavani su pored izrade češljeva i za njihovu prodaju.
Vidi još
[uredi | uredi izvor]Izvori
[uredi | uredi izvor]- ^ Sofija Petković, Rimski predmeti od kosti i roga sa teritorije Gornje Mezije, Beograd, 1995; Arh. Institut Beograd, pos. izdanje knj. 28; 16.
- ^ Sofija Petković, Rimski predmeti od kosti i roga sa teritorije Gornje Mezije, Beograd, 1995; Arh. Institut Beograd, pos. izdanje knj. 28; 15.
- ^ .W. Hensel, nav. delo, 255; Józef Kostrzewski, Les origines da la civilisation polonaise, Paris 1949, 251;
- ^ Jan Eisner, Rukovět slovanské archeologie, Praha 1966, 431
- ^ Sofija Petković, Rimski predmeti od kosti i roga sa teritorije Gornje Mezije, Beograd, 1995; Arh. Institut Beograd, pos. izdanje knj. 28 str. 15
- ^ Radmila Stojanović,Češljarski zanat u Leskovcu, Leskovački zbornik br. 11, Leskovac, 1971, str.140
- ^ Sima Trojanović, Naše kiridžije - Etnološka i etnografska građa - Srpski etnografski zbornik knj. HIII; 93.
- ^ Radmila Stojanović, Češljarski zanat u Leskovcu, Leskovački zbornik br. 11, Leskovac, 1971, str. 143.
Literatura
[uredi | uredi izvor]- Sofija Petković, Rimski predmeti od kosti i roga sa teritorije Gornje Mezije, Beograd 1995, 21,22, 109,110.
- Gordana Marjanović-Vujović, Slovenski češalj iz Beograda, Zbornik Narodnog muzeja Beograd VIII, Beograd 1975, 287-289.
- Georgi Atanasov, Srednovekovni kostni izdeliя ot Silistra, Izvestiя na Narodni muzeй Varna 23 (38), Varna 1987, 109,110.
- Ognjanović, Aleksandar, Karan-Đurđić, Sonja, Tehnologija uzgrednih proizvoda industrije mesa, Beograd 1970.
- Stojanović, Radmila, Češljarski zanat u Leskovcu, Leskovački zbornik XI, Leskovac 1971, 139-149.
- Hrubý, Vilém, Slovanské kostené predmety a jejich výroba na Morave, Památky Archeologické XLVIII/1, Praha 1957, 118-218.
Spoljašnje veze
[uredi | uredi izvor]
Mediji vezani za članak Češljarski zanat na Vikimedijinoj ostavi