Američka pomoć Srbiji u Velikom ratu

Američka pomoć Srbiji u Velikom ratu bila je jedna od značajnih humanitarnih i antiratnih aktivnosti tokom, i neposredno po okončanju rata, koje su preduzimale vlada SAD, Američki Crveni krst, Rokfelerova fondacija i brojne druge organizacije i pojedinci, kako bi se pomoglo ratom razorenoj Srbiji i njenom napaćenom narodu. Iako su Sjedinjene Američke Države na početku rata bile neutralne, za prve tri godine najvećeg vojnog sukoba u svetu do tada, velike količine novca i hiljade tona humanitarne pomoći stizale su građanima Srbije iz SAD. Novac je bio namenjen za ishranu civilnog stanovništva, izbeglice, borbu protiv tifusa, nabavku semena za žetvu, poljoprivrednih alatki, čak i za zakup broda za prevoz izbeglica. U naporima za prikupljanje pomoći učestvovala je čitava mreža američkih građana i srpskih doseljenika, što najbolje ilustruje naklonost Amerike prema Srbiji ispoljena korz organizovanje "Srpskog dana" u SAD kada je obeležena četvrta godišnjica početka rata, 28. jula 1918. godine. A pre toga u okupiranu Srbijju prvo je došla Američka misija Crvenog krsta na čelu sa dr Edvardom Rajanom, zatim Darinka Grujić, poznata i kao mama Grujić, koja je počela da skuplja srpsku siročad i brinula o njoj, kao i Džon Frotingam, američki industrijalac, humanista, osnivač i finansijer Doma za ratnu siročad i dobrotvor srpskog naroda.

Srpsko – američki odnosi od uspostavljanja diplomatskih odnosa do početka Velikog rata

U razdoblju od uspostavljanja diplomatskih odnosa Sjedinjenih Američkih Država i Srbije do ulaska SAD u rat na strani sila Antante, 6. aprila 1917. godine, odvijali su se u pet faza.

Prva faza

U prvoj fazi ili „fazi početnih uzajamnih propitivanja”, koja je trajala od završetka Američkog građanskog rata do priznavanja nezavisnosti Kraljevine Srbije na Berlinskom kongresu 1878. godine, sve više je formiran stav „da dve strane svataju da je u obostranom interesu da se odnosi uspostave.”

Druga faza

Druga faza, koju karakteriše uspostavljanje zvaničnih diplomatskih odnosa, trajala je od jeseni 1878. godine, „kada američki poslanik u Beču, Džon Adam Kason, predlaže državnom sekretaru SAD u to vreme, Vilijamu Maksvelu Evartsu uspostavljanje zvaničnih diplomatskih odnosa sa Srbijom”, pa do stupanja na snagu Trgovinske i konzularne konvencije 27. decembra 1882. godine.

Treća faza

Ovu fazu odnosa karakteriše period od zvaničnog uspostavljanja diplomaskih odnosa Srbije i Sjedinjenih Američkih Država pa do izbijanja Prvog svetskog rata.

Četvrta faza

Četvrtu fazu karakterišu dobri odnosi dva aktera, i obuhvataju period od izbijanja Prvog svetskog rata krajem jula 1914. godine, do ulaska Sjedinjenih Američkih Država u rat u aprilu 1917. godine.

Promena stava SAD prema odnosima u svetu i Srbiji

Istoričar i dobitnik Pulicerove nagrade Dejvid Kenedi konstatuje da je američka politika više puta menjala smer. Ulazak SAD u Veliki rat 1917, nepune tri godine po njegovom izbijanju, uvelo je možda po prvi put tu zemlju na svetsku pozornicu. Nakon što su nemačke podmornice 1915. potopile „Luzitaniju“ na čijim palubama je bilo 128 Amerikanaca, a posle toga su i drugi američki trgovački brodovi postali žrtve „neograničenog“ rata nemačkih podmornica, predsednik Vudrou Vilson je odustao od početne neutralnosti - 6. aprila 1917. godine, a SAD su objavile rat Nemačkoj.

Komplikovani odnosi između i unutar dva bloka, Antante i Centralnih sila, dostigli su svoj vrhunac izbijanjem Prvog svetskog rata 1914. godine, koji je (neizbežno i beznadežno) u mrežu interesa velikih sila upleo većinu Balkanskih zemalja, a pre svih Srbiju. Srbija, iako iscrpljena u prethodna dva balkanska rata, te godine izvojevala je, na Ceru i Kolubari, prve savezničke pobede, uz velike gubitke.

Rusija, Velika Britanija, SAD, Francuska, Grčka, Kanada, Holandija, Danska i mnoge druge prijateljske zemlje, odazvale su se na očajničke molbe srpske vlade, koja je bila nemoćna pred hmanitarnom katastrofom koja je nastupala. Nedostajalo je lekara i medicinskih radnika, hravanju ranjenika, ratnih invalida, ali i ratne siročadi. Od kraja 1914. iz inostranstva je počela stizati velika pomoć u medicinskom osoblju, lekovima, hrani, novcu. Na stotine lekara, medicinskih sestara i humanitarnih radnika iz zemalja saveznika i drugih prijateljskih država pohrlilo je u Srbiju iz čisto humanih pobuda. Do tada u istoriji, takva i u tom obimu, humanitarna pomoć nigde nije bila poslata. Nesumnjivo njihov najveći doprinos, pored lečenja ranjenika, bio je suzbijanje epidemije zaraznih bolesti, pogotovo epidemije pegavca koju su uneli u zemlju zarobljeni austrijski vojnici i koja je obuzdana u junu 1915. godine.

Srpsko – američki odnosi u Velikom ratu

Ulazak SAD u rat u aprilu 1917. godine, na strani Antante i Kongresni akt kojim je za kredite savezničkim državama za potrebe naoružanja stavljeno na raspolaganje tri milijarde dolara aprila 1917. godine, predstavljali su značajan trenutak u međusavezničkim i srpsko – američkim odnosima. Dobijeni kredit bio je namenjen pomoći ratnim zarobljenicima, interniranim licima, porodicama stradalih vojnika i stanovništvu u okupiranim područjima Srbije. Milion dolara od tog zajma direktno je prosleđeno Američkom Crvenom krstu radi nabavke sanitetskog materijala za pomoć srpskom narodu. Do kraja rata, Srbija je od američke vlade dobila još tri kredita, čime je ukupan iznos američke finansijske pomoći u skladu sa Kongresnim aktom od 24. aprila 1917. godine dostigao 12 miliona dolara.

Američki krediti igrali su važnu ulogu i posle potpisivanja primirja novembra 1918. godine, ali su tada primenjivani pod drugačijim uslovima. Srpska vlada je preko Vrhovnog saveta za snabdevanje i pomoć i Američke administracije za pomoć nastavila da zaključuje kredite koji su u posleratnim prilikama služili za nabavku hrane i drugih potrepština. Ukupan ratni i posleratni dug Kraljevine Srbije, odnosno Kraljevine SHS Sjedinjenim Američkim Državama dostigao je 62,85 miliona dolara i njegova otplata regulisana je ugovorom u Vašingtonu 3. maja 1926. godine.

Važan činilac koji je uticao na Vudro Vilsonu da podrži Srbiju, po ulasku SAD u rat, prema mišljenju Stevana Nedeljkovića sa FPN u Beogradu, bili su vrednosti koje je srpska politika u to vreme zaslužila, a to su pravo na samoopredeljenje naroda i protivljenje diplomatiji tajnih ugovora, što je bio i osnovni polazište spoljne politike američkog predsednika.

Humanitarna pomoć, donacije i zajmovi upućeni iz SAD u Srbiju

Pomoć Srbiji iz Amerike upućivana je na dva načina, ili preko dva kanala:

• Jedan kanal je išao 1914, 1915, 1916, pa i nakon što su SAD ušle u Prvi svetski rat, a to je u stvari bio oblik pomoći građanstva, stanovništva SAD, pojedinaca kao što su bili Džon Frotingam, Helen Hartli Dženkins, Mejbl Danlop Grujić. Mihalo Pupin, Rokfelerova fondacija i američke misije Crvenog krsta koja je radila u Beogradu 1914. i 1915. Ova pomoć je stizala u hrani, i finansiranju brodova koji su prevozili srpske dobrovoljce na Solunski front.
• Drugi kanal pomoći bili su zvanični krediti - računa se da je Srbija u ratnom i posleratnom periodu od SAD dobila oko milijardu današnjih američkih dolara. Najveći kredit je odobren na kraju rata za obnovu zemlje i nabavku hrane kako bi se stanovništvo ishranilo do naredne žetve. Otplata ovih kredita trajala je sve do 1987.

Organizacije uključene u pomoć Srbiji

Američki Crveni krst

Amerika je ušla u Veliki rat 6. aprila 1917. godine ali je Američki crveni krst kao i mnoge drge humanitarne organizacije slanjem lekarskih i medicinskih misija od samg početka pružao pomoć Srbiji.

Rokfelerova fondacija

Nakon što je epidemija pegavog tifusa pokosila mnoge srpske i inostrane lekare i medicinsko osoblje 1915. godine, Rokfelerova fondacija i američki Crveni krst poslali su u Srbiju deset svetski priznatih bakteriologa koje je predvodio Ričard Strong, direktor Instituta za tropske bolesti Univerziteta u Harvardu, sa ciljem da pomognu Srbiji u borbi protiv rastućih epidemija.

Pojedinci uključene u pomoć Srbiji

Dr Edvard Rajan

Edvard Rajan

Vidi još: Edvard Rajan

Dr Edvard Rajan je prvi došao u Srbiju, 1914. godine, nakon što je avgusta 1914. godine Američki crveni krst počeo da regrutuje medicinsko osoblje za rad u Evropi i okuplja profesionalne hirurške ekipe sa medicinskom opremom i lekovima. Među brojnim lekarima, bolničarkama i medicinskim sestrama, kao dobrovoljac prijavio se i dr Edvard Rajan. Za rad njegove ekipe medicinski materijal obezbedila je Helena Hatli Dženkins koja je već bila poznata po velikim donacijama Kolumbiji univerzitetu i saradnji sa Mihajlom Pupinom. Američka medicinska misija, sastavljena od tri hirurga i tri školovane bolničarke, na čelu sa dr Rajanom krenula je za Srbiju 9. septembra 1914 redovnom linijom trgovačkog parnog broda iz Njujorka za Pirej, a zatim do Soluna. Da bi vozom preko Niša u Beograd misija stigla 16. oktobra 1914. godine.

Tokom prve okupacije Beograda dr Rajan je bio odgovoran za rad svih bolnica u gradu, jer je naimenovan za generalnog direktora vojne i civilne bolnice 17. novembra 1914, a dva dana kasnije austrijske trupe ušle su u napuštenu prestonicu (19. novembra 1914). Sam dr Rajan navodi...

...da se pod njegovom odgovornošću od 25. novembra nalazilo pet bolnica smeštenih u oko četrdeset zgrada, a pomagalo mi je devet srpskih lekara i oko sto pedeset sestara, a brinuli su se za oko hiljadu i dve stotine pacijenata. Preuzeo sam odgovornost za bolnicu za umobolne, civilnu bolnicu, hiruršku bolnicu i građansku bolnicu u gradu.

Mihajlo Pupin

Mihajlo Pupin

Vidi još: Mihajlo Pupin

Što se tiče političkih odnosa između SAS i Srbije, najviše je uradio Mihajlo Pupin, koji je odmah po izbijanju rata pokrenuo akciju na prikupljanje pomoći i dobrovoljaca za rat na strani Srbije, s obzirom da neke vrste zvaničnih odnosa nije bilo, jer je, npr. srpski poslanika došao u Vašington s kraja 1916 . godine.

Veruje se da je na pozitivan stav američkog predsednika prema Srbima uticalo i poznanstvo sa velikim naučnikom Mihajlom Pupinom koji je bio njegov lični prijatelj. Pupin je tada bio naučnik svetskog glasa koji je živeo i radio u SAD, i tokom rata, bio član Državnog saveta za istraživanja i Državnog savetodavnog odbora za vazduhoplovstvo.

Radio je i na prikupljanju pomoći Srbiji svake vrste. Samo novčana pomoć Srbiji i Crnoj Gori za vreme Prvog svetskog rata putem Crvenog krsta od strane iseljeništva u SAD, a u organizaciji Mihaja Pupina, iznosila je 140 miliona dolara.

Za svoj rad kasnije je Pupin dobio i zahvalnicu američkog predsednika Vorena Hrdinga koju je objavio u svojoj autobiografiji.

Džon Frotingam

Džon Frotingam

Vidi još: Džon Frotingam

U okviru Američke pomoći Srbiji u Velikom ratu izuzetno važan je bio humanitarni rad i doprinos američkog industrijalca Džona Frotingama i njegove porodice, koji je uz pomoć Darinke Grujić-Radović, predsednice udruženja „Srpska žena”.

A sve je počelo tako što je sa Srbima, čiji će potom postati veliki dobrotvor u Velikom ratu, došao je u kontakt preko iseljeničkih društava koja su svirala balkansku etno muziku u SAD. Kao zaljubljenika balkanske muzike, nesreća Srbije u Velikom ratu, u leto 1914. godine pogodila ga je toliko da je u više navrata donirao medicinski materijal i novac za ratom zahvaćenu zemlju.

Kada je Jelena Lozanić 1915. u ime Crvenog krsta Srbije otputovala u Ameriku, Frotingam se upoznaje s njom, a preko nje i sa Mihajlom Pupinom i jeromonahom Nikolajem Velimirovićem. Tada počinje njihov zajednički rad, koji će trajaće više od dve decenije. A taj rad između ostalog rezultovao je osnovanjem i do kraja postojanja finansiranjem dva doma za srpsku ratnu siročad:

• Prvi dom, je bio Srpsko-američki dom, koji je sa ogromnom predanošću i zalaganjem vodila Darinka, poznata kao mama Grujić. Dom je prošao ceo ratni put od Beograda, preko Bitolja, Soluna, Atine, Nice, ponovo Beograda i na kraju Sremske Kamenice gde je postojao dok i poslednji pitomac nije iškolovan i otisnut u život.
• Drugi dom, je bio Dom u Vranju kroz koji je prošlo oko 600 pitomaca

Melvina Hofman

Vidi još: Melvina Hofman

Plakat Hofmanove „Srbiji je potrebna tvoja pomoć”, u nekoliko formi.

Srpsko – američki odnosi nakon odlaska predsednika Vilsona sa vlasti

Nakon što su sile osovine bile pobeđene, SAD su opet brzo dospele u izolaciju - ovaj put čak dublju i dugotrajniju nego pre rata. Istoričar Kenedi razloge za to vidi u Vilsonovom rastućem razočaranju zbog nepomirljivog držanja evropskih saveznika spram Nemačke, te u Vilsonovoj propaloj inicijativi o formiranju „Lige nacija“, neke vrste preteče Ujedinjenih nacija, jer se sa tim nije saglasio američki Kongres, koji nije bio „spremna za veću ulogu u svetu”.

Sa odlaskom predsednika Vilsona sa vlasti, 1921, Amerika se vraća politici izolacionizma koja nije marila za dešavanja u Evropi, pa se dinamika odnosa Amerike i Srbije stišava. Do ponovnog intenziviranja kontakata došlo je tek u predvečerje Drugog svetskog rata.

Vidi još

• Amerikanski vaspitni dom

Spoljašnje veze

• STRANE VOJNE I DOBROTVORNE MEDICINSKE MISIJE U SRBIJI 1914–1915. GODINE
• AMERIČKA ELITA ZA SRBIJU U VELIKOM RATU dr Edvard Rajan, Džon Frotingam i Darinka Grujić Arhivirano na sajtu Wayback Machine (3. oktobar 2018)