Votivna dvokolica iz Staničenja

Selo Staničenje u čijem ataru je otkrivena humka sa votivnom dvokolicom

Votivna dvokolica iz Staničenja je arheološki artefakt, otkriven nakon zaštitnih arheoloških iskopavanja 2013. godine zbog izgradnje autoputa Niš-Dimitrovgrad, na ranije već istraživanom, arheološkom lokalitetu Staničenje-Mađilka u ataru sela Staničenje kod Pirota. Dvokolica luksuzne izrade, kao prvi nalaz te vrste na prostoru Srbije, iskopana je na ovom lokalitet u jednoj pogrebnoj humci. Čine je ostaci gvozdene i mesingane oplate sa drvenih kola, pored kojih su pronađene kosti životinja (dva konja). Ovaj veoma zanimljiv i redak nalaz pogrebne dvokolice na teritoriji Srbije, verovatno datira s kraja 1. i početka 2. veka. Artefakt je nakon interdisciplinarnih istraživanja, studiozne konzervacije i 3D animacije srpskih stručnjaka, rekonstruisan i pretvoren u repliku samih kola.

Istorija dvokolica i njihova namena

Prema ranijim nalazima, najranija pojava zaprežnih kola u Evropi i Aziji vezuje se za drugu polovinau četvrtog milenijuma pre nove ere. Upotreba životinja za vuču zaprežnih kola i plugova u ergonomskom i i tehnološkom smislu, bila je u tom istorijsakom razdoblju simbol društvene moći. Njihova pojava kao revolucionarnog prevoznog sredstva bila je relativno nagla, i široko rasprostranjena nekoliko stotina godina duž Evrope, od Mediterana do Baltika i od Urala do Atlantika u periodu između 3500. — 3300. godine pre nove ere.

Istorijsaks razdoblja primene dvokolica

Primitivna i teška kola sa četiri točka najpre su vukla goveda, da bi sa razvojem tehnologije i novih ideja nastala konstrukcija kola u ranorimskom periodu sa dva točka, koja su mogla da vuku mazge i konji. Tako je u rimsko doba, sve više korišćena laka dvokolica otvorena sa prednje strane namenjena prevozu jedne ili dve osobe. Bilo je to najbrže sredstvo među svim antičkim vozilima, za brz i udoban prevoz ljudi i tereta na kratkim i dugim putovanjima. Za njihovu vuču korišćene su mazge i Tračanski konji.

Dvokolce su prvobitno bile namenjene za učešće u ratu, sve do oko 2. veka p. n. e. U mirnoodopskim uslovima one su korišćene, za aktivnosti poput lova, sporta, običnog prevoza — kada je brzina bila bitnija od od količine tereta koji se može prevesti.

Pogrebna dvokolica

Nakon što su prestale da se koriste, za ratne namene dvokolica je služile i za pogrebni ukop ratnika ili drugi značajnih ljudi u starim kulturama.

Da je njihova primena bila raširena u 2. i 1. veku p. n. e. utvrđeno je na osnovu arheoloških otkrića (iz ovog perioda) — zakopanih tela ratnika i dva konja, kao i prepoznatljivi oblik točkova dvokolica, na koje je ratnik pre sahrane bio položen. Iz ovih otkriča može se zaključiti da su dvokolice igrale bitnu ulogu u životima i pogrebnim ritualima (pretežno poznatijih i imućniji) stanovnika širom Evroazije.

Najranija dvokolica pronađena na nekom arheološkom lokalitetu su pogrebne dvokolice, (slične ovoj iz Staničenja), iz mesta Andronova u današnjem Kazahstanu, koje su napravljene 2000. godine p. n. e. Dvokolice su pripadale Sintaša-Petrovka proto-indoevropskoj kulturi. Ova kultura je naslednica ranije Jamna kultura u kojoj su napravljena snažna utvrđenja, obavljana bronzana metalurgija u velikom obimu, kao i pogrebni rituali poznati iz Rigvede i Aveste (indijski mitološko-filozofski zapisi iz duboke starine). Pronađene pogrebne dvokolice iz Kazahstana su, kao i one iz drugih krajeva Evrope imale točkove sa prečkama.

Arheološka i etnička karta oblasti, istorijski okvir i datovanje dvokolice

U periodu od 5. do kraja 1. milenijuma pre nove ere, doline reke Nišave bila je jedna od najvažnijih komunikacija koja je Pomoravlje povezivala sa centralnim balkanskim regionom na istoku. U ovoj oblasti evidentirane su brojne lokacije iz bakarnog, bronzanog, gvozdenog doba i iz ranohrišćanskog period.

Istorijski izvori o teritorijalnoj raspodele starobalkanskih plemena i arheološki podaci o načinu sahrane ukazuju na to da se u područjima istočnog dela Balkanskog poluostrva u prerimska i ranom rimskom dobu uglavnom praktikovana spaljivanje i neretko ahranjivanje ispod humuke sa ili bez kola i konja. Sahranjivanje pokojnika sa visokom državnom funkcijom u grobnicama ispod humuka sa jednim ili dva konja dokumentovano je na više sekularnih spomenika između 5. i 3. veka p. n. e. (za neke je utvršeno da su imale funkciju hrama za pobožnog kralja), u blizini Kazanlaka u centralnoj Bugarskoj.

Votivna dvokolica iz Staničenja danas spada u otkrića pogrebnih dvokolica novijeg datuma, čije poreklo se vezuje za kraj 1. veka p. n. e. i početak 2. veka n. e. Apsolutni datum je dobijen metodom radiokarbonskog merenja uzorka duge kosti jedne od zakopanih životinja što ukazuje da je sa 95,4% verovatnoća za period od 60 godina. pre nove ere i 140 godina. nova era, a sa 61,1% da se radi o kraju prvog veka nove ere, odnosno 90-te godine nove ere.

Rezultati nalaza poklapaju se sa prethodnim nalazima koji ukazuju na to da su tokom perioda od kraja prvog veka pre nove ere pa do kraja drugog veka naše ere tračke aristokrate održale dobar ekonomski položaj zahvaljujući saradnji sa rimskim vlastima. Zbog privilegija i bogatstva poglavari su mogli priuštiti bogate sahrane u velikom tumulima. Nedavni brojni nalazi u Trakiji ukazuju na to da se vladajući sloj uobičajeno sahranjivao u bogato ukrašenim dvokolicama sa konjima koji su posebno odgajani za jahanje i uprezanje. Takođe, otkriveno je da su se bogati Tračani sahranjeni tako što se pokojnik prethodno držao tri dana na otvorenom i oplakivao.

Konjska zaprega i kola uglavnom su ukopavana van humke u neposrednoj blizini grobnice plemenskih starešina i aristrokata a ređe u samoj humci.

Položaj arheološkog lokaliteta na kome je otkrivena dvokolica

Arheološkom lokalitet na kome je iskopana votivna dvokolica, koju prvi pominju M. i D. Garašanin kao tumul koji je lociran na oko 1 km severozapadno od železničke stanice u Staničenju, nalazi se na prostoru Staničenje—Mađilka na rečnoj terasi desne obale Nišave u ataru sela Staničenje kod Pirota (jugoistočna Srbija). Naziv lokaliteta potiče od toponima (Mađilka) koji nosi širi potez južnih padina brda Del (596 m) kod sela Crvenčevo u okolini Pirota. Samo nalazište predstavlj uzvišenje nadmorske visine od 356 do 652 metara, koje se u odnosu na okolne terene sa južne strane izdiže oko 5,5 m,, sa severne oko 1 metar. Osnova uzvišenja bila je približno kružna i zauzimala je površinu od oko 40 h 40 metara.

Uzvišenje je najverovatnije u prošlosti nosilo određeno kulturno značenje za lokalno stanovništvo i verovatno je predstvljalo oznaku teritorijalnosti i prava na zemlju.

Geografski položaj i kulturološki aspekt humke na drevnom putu, kojim se komunikaciralo dolinom reke Nišave, simbolično je označio granicu između dva sveta. U tom kontekstu, treba shvatititi položaj ovog arheološki lokalitet i povezati ga sa simbolom moći i prestiža vladajuće aristokratije tokom uspostavljanja Rimskog carstva na centralnom delu Balkanskog poluostrva.

Arheološka istraživanja lokaliteta

Prema podacima iz arhiva Narodnog muzeja u Nišu i opservacije na terenu potvrđeno je da je nalazište istraživano u tri navrata.

• Prvo istraživanje je obavljeno pre Drugog svetskog rata 1935. godine. Ovom prilikom pronađeni su nalazi iz starijeg gvozdenog doba, koji su zbog poćara u Narodnom muzeju u Nišu izgubljeni tokom Drugog svetskog rata.
• Drugo istraživanje obavljeno je sedamdesetih godina 20. veka, ali podaci u stručnoj litearaturi o ovom istraživanju nedostaju.
• Treće istraživanje obavljeno je 2013. godine, od strane republičkog zavoda za zaštitu spomenika kultrure, a pšotom i 2014. godine od strane Arheološkog instituta u Beogradu, zbog izgradnje autoputa Niš—Dimitrovgrad.

Literatura

• Garašanin, M. i D. 1953. U: Arheološki spomenici i nalazišta u Srbiji (zapadna Srbija) , (ur.\. Bošković). Beograd: SANU

Spoljašnje veze

• Putovala 20 vekova: Izložba rimske dvokolice pronađene na Koridoru 10 — Blic on lajn 20. 12. 2015.