Evropske medicinske škole u srednjem veku

Minijatura:Medicinska škola u Salernu

Medicina je univerzalna civilizacijaska tekovina i delatnost od izuzetnog značaja. Kako bi ostvarila svoje ciljeve, u veoma zahtevnoj zdravstvenoj zaštiti, medicini je potreban visokoobrazovan pojedinac, studenat, tj. budući lekar. Da je ostvarenje ovog cilja moguće samo kroz školovanje na „kompetentnom univerzitetu, odnosno kompetentnom medicinskom fakultetu“, shvaćeno je u srednjem veku, u kome je (uz viševekovne poteškoće i otpore) došlo do osnivanj prvih univerziteta, tj. sve savremenijih medicinskih fakulteta u Evropi, što je dalo „vetar u leđa“ nazaustavljivom razvoju i omasovljenju medicin.

Evropske medicinske škole u srednjem veku su najstarije obrazovne ustanove i univerziteti koji su na tlu Evrope nastali i razvijali se od starih latinskih mediicinskih škola koje su produžile rad i nakon pada Rimskog carstva. Istorijski gledano, iako su univerziteti osnivani rano, već u 9. veku, njihova stvarna organizacija rada počinje tek krajem 13. veka.

Prvi univerziteti su stvoreni u cilju negovanja nauke i izvođenja nastave, a ponikli su pre osnovnih i srednjih škola. Sam naziv univerzitet u znaku pojma i reči „univerzum“ (lat. universitas), prvobitno je upotrebljavan u značenju drugačijem od današnjeg tj. njime se izražavala težnja za ukupnošću, udruženošću, jedinstvom, i nije označavala sveukupnost obrazovanja, već boravak svih učenika i nastavnika na jednom mestu, u jednoj ustanovi. Tako i prvi nazivi visokih škola nose naziv lat. Universitas magistrorum et scolarum“. Pored ovog naziva u srednjem veku korišćeni su i nazivi: Studium Generale u Italiji, Francuskoj i Engleskoj, a u Nemačkoj Gymnasium i na njima se prvobitno izučavalo pravo, filozofije i teologije. Medicinski fakultet u Monpeljeu, gde se izučavala samo medicina, nosio je naziv Univerziteta.

Univerziteti kroz istoriju srednjovekovne medicine imali su važnu ulogu u društvenim i političkim zbivanjima, naročito u sučeljavanju stavovova, pa i medicinskih, crkvenih i svetovnih vlasti. Crkva i država, istovremeno, želele su da na svojoj strani imaju podršku univerziteta. Univerziteti u tom istorijskom periodu nisu mnogo doprineli razvoju medicinske nauke, baš zbog tih težnji vlastodržaca i klera, koji su sputavani razvoj naučne medicinske misli, ali su i pored toga prvi univerziteti „pripremili teren“ i postali centri budućeg ekspanzivnog razvoja ukupne nauke i kulture.

Uz mnogo poteškoća, prošavši kroz nekoliko vekova mnoge teškoće, tek krajem srednjeg veka medicinski fakulteti i univerziteti dobili su status i pravu organizaciju. Rektori, dekani i kancelarijusi bili su na čelu uprave univerziteta. Birali su ih nastavnici i studenti. Univerziteti su sve više dobijali i uživali autonomiju i posebne povlastice. Pomagali su ih i finansirali: grad, komuna, lokalni vlastodržac, crkvene vlasti i sam vladar.

Preduslovi koji su vladali pre osnivanja škola

Na početku, perioda srednjovekovnu kulturu prati razvojna specifičnost medicine. Medicina srednjeg veka se razvojno nastavlja na medicinska saznanja starog veka, od koga je nasledila sva pisana medicinska saznanja i oblike školovanja iz prethodnih bar tri hiljade godina na evropskom i azijskom kontinentu.

Mešutim srednjovjekovna medicina je poslednja tri veka do pojave renesanse zaostajala zbog učvršćivanja i ugradnje u sebe osnova crkvene sholastike. Medicina tog perioda borila se sa dogmatskim hrišćanskim zabranama i ograničenjima, jer se sa učenim (školovanim) lekarima pojavio i nemali broj priučenih lekara i nadrilekara. Sve je to za posledicu imalo zastoj razvoja medicinske misli, ali i veliku društvenu štetnost budući da su bili česti sukobi u lekarskom staležu vođeni i u brojnim sudskim procesima onog vremena.

Medicinu srednjeg veka i školstvo uopšte, opterećivala je glad (posledica niske proizvodne produktivnosti), epidemije kuge i lepre kao posebne dve nepobedive pošasti onog doba. Tek kada je u 14. veku epidemija kuge opustošila Evropu (pomrlo je više od četvrtine stanovnika) shvaćena je sva nemoć sholastička medicine i neophodnost traganja za nužnom, tj. naučnom istinom i školovanjem medicinskih kadrova.

U srednjem veku evropsko školstvo razvijalo se paralelno sa razvojem srednjovekovne medicine u Vizantijskom carstvu i Zapadnoevropskom delu Rimskog carstva. Škola su se većim delom Srednjeg veka nalazila u rukama crkve. Doduše, u 12. i 13. veku u gradovima su otvarane škole koje nisu zavisile neposredno od crkve, ali nastava izvođena u njima imala je prvenstveno crkveno-religiski karakter. U početku nastavnici su u svim medicinskim školama bili sveštenici ili monasi, koji su po pravilu predavali u čisto religiskom duhu. U tom smislu manastirska hrišćanska medicina nastala je još u 6. veku u Italiji. Ponikla je u južnoj Italiji, na Kalabriji i na Siciliji jer je tamo još od vremena Rimske carevine bilo najviše lekara.

Sveti Benedikt (489-543) jedan je od prvih osnivača te medicinske škole. On je svom osnovnom bratstvu naložio da se staraju o bolesnima i otvaraju manastirske bolnice. Te obaveze je opširnije obrazložio i objasnio u tački 36 Pravila o benediktanski monaškom redu. Period otvaranja manastirskih bolnica i medicinskih škola karakteriše i otvaranje manastirskih biblioteka u kojima su pored crkvenih knjiga postojala i dela starih grčkih pisaca iz oblasti medicine. Monasi prepisuju i prevode te medicinske knjige na latinski jezik. Otvaraju se i prve apoteke pri manastirima, a lekovito bilje monasi sve više uzgajaju u manastirskim vrtovima, i na njemu zasnivaju lečenje. Konačno, u manastirima širom Evrope počele su da se otvaraju medicinske škole. Tako se može reći da je manastirska hrišćanska medicina i medicinsko školovanje, trajalo oko pet vekova.

Manstirska medicina je prestala da postoji, odlukama crkvenih sabora u zemljama Evrope kada je tokom 12 veka (u Laternu 1213. godine), zabranjeno obavljanja lekarske profesije sveštenicima i monasima.

Prvi koraci

Inicijativa za otvaranje univerziteta proisticala je najčešće od crkvenih upravnih vlasti, koje su ih stvarale spajanjem manastirskih i episkopskih škola sa privatnim svetovnim školama. Po dobijanju blagoslov od crkve za nastavni plan i program, škole su osnivane i počinjale da rade istovremeno potčinjene crkvenim vlastima, a univerziteti su imali skoro isti statut kao i manastirske i episkopske škole.

Univerzitetsku upravu u Francuskoj, u početku, sačinjavao je sam inicijator i osnivač škole, koji se zvao „scolatre“ ili „scolasticus“, a njegova predavanja nazivana su „scolastica“. Studenti nisu učestvovovali u pravljanju univerzitetom.

Početkom 13. veka, u jednom svom pismu upućenom pariskim studentima, papa Honorijus prvi put upotrebljava reč „facultas“. Posle toga se pominju prva četiri „fakulteta“, i to „theologia“, „jus“, „scientia“ ili „medicina“, i „ars“ ili „lettre“ u Francuskoj i „philosophia“ u Nemačkoj.

Negujući podjednako sve nauke na sva četiri fakulteta, jednakost svih univerziteta nije postojala, te su na jednima preovladavali jedni, na drugima drugi fakulteti. Tako su univerziteti u Salernu i Monpeljeu bili čuveniji po svojim medicinskim fakultetima, univerzitet u Bolonji po svom pravnom fakultetu, a univerzitet u Parizu po teološkom.

Ciljevi, kriterijumi i oblici visokog medicinskog obrazovanja

Obrazovanje lekara na principima univerzitetskog sticanja znanja iz medicine nastalo je u srednjem veku u Italiji. Usavršavanje obrazovnog programiranog školovanja lekara je kontinuirano od formiranja prvih medicinskih fakulteta i traje skoro 1.000 godina.

Na početku nastanka i razvoja srednjovekovni univerziteti su imali važnu ulogu u društvenim i političkim zbivanjima, naročito u sporovima crkvenih i svetovnih vlasti, koje su nastojale da na svojoj strani imaju podršku univerziteta. Zbog mnogobrojnih uplitanja u njihov rad univerziteti tog vremena nisu mnogo doprineli razvoju medicinske nauke. Sputavani su snažnim uticajima crkve i vlastodržaca, ali su pripremili teren i postali centri budućeg ekspanzivnog razvoja ukupne nauke i kulture.

Glavni ciljevi na kojima se visokog medicinsko obrazovanje, još od svojih početaka, zasnivalo bilo je: 1. Prenošenje naučnih stručnih znanja i veština.

2. Unapređivanje i razvoj medicinske nauke i struke.

3. Obezbeđivanje naučnog i stručnog lekarskog podmladka.

4. Pružanje mogućnosti pojedincima da pod jednakim uslovima steknu visoko obrazovanje i steknu pravo da se obrazuju tokom čitavog života.

5. Povećanje broja lekara u medicinskoj nauci i medicinskoj struci.

Studenti su primani na univerzitete na osnovu raznih kriterijuma, ali lakših od današnjih. Kandidat je trebalo da ima minimum osnovnog obrazovanja stečenog kod privatnih učitelja i elementarno znanje latinskog jezika i 14 godina života. Pre upisa na univerzitet kandidat je polagao je prijemni ispit nakon kojeg je sticao status studenta. Studenti su pre započinjanja medicinskih studija pohađali fakultet veština zbog nedostatka odgovarajućeg obrazovanja.

Profesori su imali obavezu i pravo da se bave nastavom i naukom. Materijalnu nadoknadu su primali od studenata koji su plaćali školovanje i svoje ispite. Profesori su na univerzitetu kroz istoriju i u različitim zemljama Evrope imali su u prvo vreme zvanja - magister, doctor, maitre, regent, master a najčešće leitor. Na prvim evropskim medicinskim fakultetima izučavana su na teoretskoj osnovi dela Hipokrata, Galena, Avicene, Razesa i drugih čuvenih lekara. Praktična nastava ili je nedostajala ili nije bila dovoljna.

Student je posle odslušane nastave sticao pravo da polaže ispit. Medicinske studije su trajale pet godina a na univerzitetima u Engleskoj i osam godina. Stečene diplome predavane su na vrlo svečan način i posle tog čina student je sticao pravo da se samostalno bavi lekarskom praksom.

Carigradski univerzitet

Kada je Konstantinopolj postao prestonica carstva i važno središte hrišćanske vere, ukazala se potreba da on postane i važan intelektualni i kulturni centar Rimskog carstva. U intelektualnom pogledu u tom periodu kao centri, pre svega paganske učenosti, važili su Atina i Aleksandrija. Prestonica je i na ovom polju morala da se izdigne iznad provincijskih gradova slavne prošlosti i demonstrira vrednosti nove pohrišćanjene učenosti. Carica Atenaida je po dolasku u Carigrad sa sobom dovela i sedmoricu paganskih filozofa iz Atine. Intelektualni uticaj učene carice svakako je bio snažan na dvoru i u prestonici. Moguće da je jedno od njegovih posledica bilo i osnivanje univerziteta na carigradskom Kapitolu 425. godine.

Naime univerzitet u Konstantinopolju zvanično osnovao Teodosije II, svojim dekretom od 27. februara 425. godine, Nastava na univerzitetu izvodila se na grčkom i latinskom jeziku. Grčki predavači su ipak bili nešto brojniji što nam ukazuje da je u Carigradu helenski jezik već preuzeo primat kao jezik učenosti i nauke. Nastavu na ustanovljenim katedrama za grčku i latinsku gramatiku i retoriku, pravo i filozofiju izvodio 31 predavač: po deset grčkih i latinskih gramatičara, tri latinska i pet grčkih retora, dva pravnika i jedan filozof. Pored filozofije, aritmetike i geometrije nastava je držana i iz medicine i prava. Prednost je dakle data praktičnim disciplinama, potrebnim budućim vlastodršcima Carstva.

Usled nedostatka izvora, teško je pratiti dalji razvoj i ulogu Teodosijevog univerziteta, naročito u „mračnim vremenima“ 7. i 8. veka. Poznato nam je ipak da je neku vrstu visokoškolske ustanove obnovio na Magnavarskom dvoru sredinom 9. stoleća cezar Varda, ujak cara Mihaila III.

Univerziteti na Zapadu Evrope

Krstaški ratovi, razvitak robno-novčane privrede i uspon gradova uticao je na to da škole učine značajan korak napred. Od 12. veka počelo je formiranje viših škola, univerziteta. Čitavo univerzitetsko uređenje, onako kakvo se primenjuje u Evropi do dana današnjeg, nastalo je još u prvim vekovima postojanja univerziteta. Podela univerziteta na fakultete početala je u 13. veku.

Najčešće je na univerzitetima u Evropi postojao pripremni fakultet, takozvani artistički (facultas artium) na kome se pohađalo sedam slobodnih veština (artes liberales), ili tzv. trivijum i kvadrivijum. Studenti tog fakulteta, „artisti“, bili su mladići, takoreći još deca, od 12—13 godina. Nakon završetka artističkog fakulteta, studenti su mogli da nastave školovanje na bilo kojem starijem fakultetu. „Stariji fakulteti“ bili su teološki, medicinski i pravni, na kojima se učilo ne samo građansko (rimsko) već i kanonsko (crkveno) pravo.

Studenti na praktičnoj nastavi u medicinskoj školi u Salernu

Student nakon okončanja određenog dela kursa mogao je polagati ispit za bakalarijat, tj. za prvi naučni stepen; a po završetku univerzitetskog kursa polagao je ispit za stepen licencijata i dobijao pravo da drži nastavu drugim studentima (licentia docendi). Naredni stepen bio je stepen magistra, zatim najviši stepen doktora.

Univerziteti su osnivani u svim zemljama Evrope, tako da je s početka 16.veka u Evropi bilo preko šezdeset univerziteta:

• U Italiji, pored Bolonjskog univerziteta osnovanog 1088. godine, osnovana je ipoznata viša medicinska škola u Salernu (1158), Padovi (1220), Bolonji.
• U francuskoj pored najpoznatijeg Pariskog univerziteta (1200), osnovani su i univerziteti u Monpelijeu (1220), Tuluzu i Orleanu.
• U Engleskoj osnovani su Oksfordski (1167) i Kembrički univerzitet.
• U Španiji, prvi univerzitet osnovan je u Salamanki.
• U 14. veku osnovani su univerziteti u Pragu, Krakovu i Hajdelbergu.

Osim Oksforda i Kembridža koji za medicinu nisu imali veliki značaj, najstarija medicinske škole bile su na univerzitetima Bolonji, Monpeljeu, Parizu, Padovi itd.