Ženska keramika

Jedan od primeraka ženske keramije — crepulja sa lokaliteta Lazarev Grad u Kruševcu

Ženska keramika je popularni naziv za keramiku rađenu bez lončarskog kola, čijom izradom su se uglavnom bavile žene (retko muškarci) za potrebe sopstvenog domaćinstva. Osnovni oblici ove ženske proizvodnje su crepulje i vršnjaci, glomazni i grubi predmeti od neprečišćene gline sa svinjskom dlakom ili travom kao vezivom. U selima Ponišavlja (u selima gde nije bilo peći za pečenje hleba), bilo je i žena koje su se bavile i izradom naročite ženske keramike, tehnikom poznatom pod nazivom „gazenje crepnji“ kojom su se pravile crepulje odnosno „crepnje“. Tradicionalna ženska keramika se ne radi već dugi niz godina i ta se tehnika izrade keramike može smatrati potpuno zaboravljenom.

Namena

Ova vrsta keramike upotrebljavana je u seoskom domaćinstu za pečenje hleba na ognjištu. Prekrivena, vršnjakom metalnim sačem, crepulja je bila podloga na koju se stavljao umešen hleb ili pogača, a peklo se na žaru ili u vrelom pepelu. Crepulje se i danas koriste, ali sve ređe.

Izrada

Crepulja se pravila od umešene zemlje sa slamom i vodom, a oblikovane je bez grnčarskog kola.. A sve je počinjalo tako što bi se žene kad imaju vremena same obavljale ovaj posao, tako što se:

Sakupi po nekoliko susetki i nakopaju potrebnu i dobru zemlju za ovaj posao, pa je onda nakvase s vodom i nogama dobro izgaze, i onda svaka žena izradi po nekoliko komada crepulja. Pošto se malo prosuše na vazduhu, suše ih oko ognjišta ili u toploj peći“.

Etnolog Milica Petković iznosi da su žene u Pirotu i okolini radile od iste gline i u isto vreme kad i crepnje i topke-topove — podmetače za sudove na ognjištu, koji su za razliku od crepnji ne peku, jer se njihovo pečenje postepeno obavlja tokom upotrebe na ognjištu ispeku. Topke su u obliku cilindra, zarubljene piramide ili čuna. U Pirotu i okolini se rade u obliku kupe koja je pri vrhu zasečena, da bi predmet bolje nalegao. Njihova primena je vrlo rano napuštena kada je počela izrada metalnih „topki“ – sadžaka, i tako zamenili glinene topke.

Karakteristike

Da izrada ženskih crepulja nije samo posledica siromaštva i nemogućnosti da se nabavi savremenije i kvalitetnije posuđe, govori i podatak da su čak i žene grnčara koji su izrađivali posude na nožnom vitlu gazile crepulje. I danas će svako ko je probao hleb ispečen u ovakvoj crepulji s nostalgijom pričati o njegovom neponovljivom ukusu.

Ženska keramika je izgrađena bez grnčarskog kola, i kao takva uglavnom nema značajnih umetničkih obeležja. Ima tragova da sa su, funkcionalnim elementima dodavana neka likovna obeležja, kao što su poneki urez, otisak prstom ili obručasta pojačanja. Crepulja i vršnik, kao glavni predstavnici ženske keramike, su posude masivnih zidova, napravljene od strane ženskih ruku u istočnom delu Srbije za potrebe svojih domaćinstava. Zbog toga što ovu keramiku proizvode žene i mnogo manje muškarci, naziva se „ženska keramika".

Predmeti ženske keramije su najjednostavniji predmeti od gline, crepulje i vršnici (topke) za pečenje hleba ili pogače, oblikovani na zaravnjenoj zemlji ili na dasci kao podlozi. Ova vrsta keramike je na sličan način izgrađivana i u neolitu. u ovu keramiku ne spadiju plastični oblici koje prave grnčari slobodnom rukom ili u kalupu, jer su ovi predmeti redovno sudovi izvijeni na nožnom kolu ili su to vajani plastične figurice.

Vidi još

• Grnčarstvo
• Crepulja (posuda)
• Sač

Literatura

• Milica Petković, Pirotska grnčarija – prilog proučavanju, Pirotski zbornik 11-12, Pirot 1984,
• Vladimir M. Nikolić, Iz Lužnice i Nišave, Srpski Etnografski zbornik XVI, Beograd 1910.
• Milenko S. Filipović, Ženska keramika kod balkanskih naroda, Posebna izdanja Etnografskog instituta 2, Beograd 1951.
• Persida Tomić, Grnčarstvo u Srbiji, Zbirke 1, Etnografski muzej u Beogradu, Beograd 1983.
• Jelenko Petrović, Pečalbari naročito iz okoline Pirota, Beograd 1920.
• Persida Tomić, O tipovima grnčarskog kola i keramike u Srbiji, Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu 22-23, Beograd 1960.
• Milivoje Živanović, Ponišavlje – monografija istorijsko-etnografskog karaktera, Pirot 1933.