Korisnik:Domatrios/Grci i Pelasti

Urednik akademik VELjKO PETROVIĆ

MILAN BUDIMIR

GRCI I PELASTI

(Prikazanona 1 skupu Odeljenja literature i jezika SAN, 11-11-1950)

IZDAVAČKO PREDUZEĆE NARODNE REPUVLIKE SRBIJE BEOGRAD, 1950

Štamparija „Slobodan Jović" Beograd, Stojana Protića 52.

1. Kako je poznato sedamdesetih godina prošlog veka zapazio je najpre Askoli izvesnu zakonitost u pogledu ivdoevropskih guturala odnosno sibilanata palatalnog porekla. Posle njega su Fik, Have, Šmit i Bradke upotpunili to učenje, po kome su tada poznati indo-evropski jezici podeljeni u dve grupe. Prva grupa nazvana je istočnom, a druga kentumskom ili zapadnom i to prema dijalekatskom reflektu pretpostavljenog „prajezičkog" izraza za broj sto „kotom". U prvu grupu su smestili litvanski i slovenski, iranski i indiski, a u drugu grčki i germanski, keltski i latinski. Takva podela ivdoevropskih dijalekata priznavana je nekih pedeset godina, dok se nije 1925 pojavila Pedersenova rasprava „Le groupement des dialectes indoeuropeens".

Ali već nekoliko godina posle Askolijeva otkrića povećan je broj članova satemske ili istočne grupe. Hibšman je utvrdio da je jermenski jezik samostalan ivdoevropski dijalekat a Γ. Majer dokazao je samostalnost šiptarskog (arbanskog) jezika. Već se tada počelo pomišljati na mogućnost bliže veze šiptarskog sa ilirskim, koji bi na osnovu te veze morao isto tako pripadati satemskoj ili istočnoj grupi. Gotovo u isto vreme kada su Askoli i ostali stručnjaci razrađivali pomenutu podelu indoevropskih dijalekata, nađeni su u severnoj Siriji prvi spomenici tako nazvanog hijeroglifskog hetskog jezika. Nađen je zatim čuveni natpis na ostrvu Lemnosu, pa dosta brojni egipatski spomenici jezika starih Friga, koji su imali svoje saplemenike Brige u centralnom i jugozapadnom Balkanu. Tomašek je započeo ispitivanje tračkih mrvica, a Pauli je ukazivao pre Bugea i Krečmera na lingvističke veze između stanovnika zapadnog Anadola i Egeje, Balkana i Padske Nizije. Slika ivdoevropske jezične teritorije je postajala na taj način sve interesantnija, ali i zamršenija.

Krečmerov majstorski pisan „Einleitung in die Geschichte der griechichen Sprache", objavljen 1896, dao je završni prikaz svih dotadanjih lingvističkih studija, koje su obuhvatale balkanskoanadolsku oblast. Ovaj rad kao da je zadržao, a ne unapredio najstariju jezičku istoriju te oblasti. Još tridesetih godina našeg veka, posle Hroznijevog dešifrovanja glavnog hetskog materijala iz državnog arhiva u Boghazkeju, pokušavao je Krečmer da spase što više može od svog učenja, po kome pre grčke kolonizacije Anadola nema u toj oblasgi ni malo mesta ni za semitske ni za ivdoevropske jezike. Krečmer je ovim svojim učenjem tako reći sprečio dalji rad na izučavanju osta taka anadolskih idioma, kao napr. likiskog, koji su Torp, Buge i Petersen sa dosta osnove odredili kao pripadnika istočne ili satemske grupe i doveli ga u bližu vezu sa neariskim članovima te grupe, tj. sa jermenskim, čiji su se nosioci u VIII veku st. e. izgleda doselili sa zaladnog Anadola u današnju svoju oblast.

Još početkom našeg veka obraćena je pažnja arhivskom materijalu sa minojskog Krita, čije je dešifrovanje još uvek u probnom stadiju. Upravo pred ovaj rat, posle otkrivanja pojedinačnih i fragmentariih natpisa iz Atike, Argolide i Bojotije, našli su Šveđani u Nestorovu Pilu omanji arhiv sa nekih 600 tablica, pisanih azbukom sasvim bliskoj onoj sa minojskog Krita. Ali glavna promena u pogledu naših shvatanja o rasporedu iadoevropskih dijalekata došla je posle otkrića hetskog (nesiskog) i lujskog, čiji je indoevropski karakter u prvo vreme zastupao samo Hrozni. Njemu se najpre pridružio Somer i Forer, a docnije i ostali lingvisti, među kojima neki kao Sturtevant i Trombeti naginju više lateralnom odnosu između ivdoevropskog i hetskog jezika. Amerikanska epigrafska otkrića u Lidiji, a još više izučavanja novootkrivenih toharskih dijalekata u kitajskom Turkestanu izazvali su potpunu zabunu među indoevropskim stručnjacima.

Dok su činjenice iz balkanskoanadolske oblasti menjale iz temelja lingvističku stratigrafiju tog prostora u klasično i preklasično doba, dotle je sve dublje izučavanje toharskog primoravalo stručnjake da izvrše reviziju celokupne indoevropske jezičke oblasti.

Pokazalo se da se više ne može satemska grupa zvati istočnom, jer se istočno od te grupe nalazi jedan ivdoevropski dijalekat arhaična tipa, koji nije satemski. Ali taj najistočniji indoevropski dijalekat, ili tačnije rečeno oba toharska dijalekta, kučajski i karašarski, ne spadaju ni u zapadnu ili kentumsku grupu. Ta kentumska grupa c druge strane ne može se više zvati zapadnom, jer njen nastariji pretstaviik — mislim na hetski i na lujski koji je po svemu sudeći još arhaičniji od hetskog — ide u pogledu guturala zajedno sa kentumskom grupom, ali je geografski mnogo bliže satemskoj grupi. Pod tim okolnostima jasno je bilo svakom stručnjaku, da se mora izvršiti revizija tradicionalnih shvatalja i da se mora menjati osveštana podela indoevropske jezične zajednice na kentumsku i satemsku — odnosno na zapadnu i istočnu.

2. Stoga je danski lingvista Pedersen na osnovu hetskog i tokarskog pokušao da obrazloži novi raspored ivdoevropskih dijalekata, raspored koji odbacuje onaj kriterij što su ga izradili Askoli, Fik, Have, Šmit, a kome su Brugman i Hirt dali klasičan oblik.

Dok ova dvojica sa većinom ostalih. nemačkih lingvista vide u rekonstruisanom „praivdoevropskom" takvog najstarijeg predstavnika ivdoevropske jezičke zajednice, koji razlikuje sva tri reda guturala (velarne, labioveldrne i palatalne), dotle Meje i njegova grupa stoji na gledištu da je „opšte-indoevropski" kao najarhaičniji jezik „indoevropskog" karoda imao u stvari svega dva reda guturala, velarne i labiovelarne, n da su palatalni guturali sekundarna ivovacija karakteristična samo za istočnu grupu, čiji se članovi upravo u tom pogledu ne slažu u svim pojedinim slučajevima. Po tom Mejeovu shvatanju kentumski jezici bi pretstavljali stariju, a možda i najstariju fazu „opšteindoevropskog" jezika. Trubeckoj u svojim izlaganjima o postanku ivdoevropskih jezika (Acta linguistica I, 81) približava se u svojim osnovnim pogledima učenju Marove škole. To učenje nalazimo već u V veku st. e., doduše u vrlo primitivnom obliku, kod anonimnog pisca „O Atinskoj državi". Trubeckoj dolazi do zaključka da se za „prvobitni ivdoevropski" moraju pretpostaviti najmanje dva reda guturala, ali da gotovo svi istorijski poznati ivdoevropski dijalekgi imaju samo jedan red guturala, i da je pojava drugog reda guturala sekundarnog karaktera.

Za Trubeckog je važna okolnost sa gledišta lingvističke geografije, što kavkaski jezici pokazuju dva reda guturala, pri čemu je suprotnast između velarnih i palatalnih guturala uslovljena prirodom susednih vokala. Ipak Trubeckoj zajedno sa Kurilovićem koji je u prvom redu na osnovu hetskog materijala obnovio i upotpunio de Sosirovo i Melerovo učenje o ivdoevropskim laringalima, nalazi da su u sasvim „najstajrijem" stadiju ivdoevropskog jezika postojali laringali, i da se stoga najprimitivniji indoevropski jezik formirao u susetstvu kavkaskih i hamitsko-semitskih jezika, kod kojih postoje laringali. U docijem stadiju, kaže Trubeckoj, izgubio je indoevropski svoje laringale, pa je prema tome pojava laringala u istorijski poznatim indoevropskim jezicima sekundarnog karaktera isto tako kao u finsko-ugarskim i altajskim jezicima, koji prvobitno nisu znali za lariigale. Na Kurilovićevo učenje o sekundarnom poreklu indoevropskih labiovelarnih guturala vratićemo se dociije.

Meler je, međutim, uz Pedersenovu podršku još početkom ovog stoleća obnovio mišljenje Askolija, Delića i drugih o srodstvu Indoevropljana sa Semitima i Hamitima i zastupao učenje o genealoškoj vezi između ikdoevropskih i hamitsko-semitskih laringala, služeći se pri tom, razume se, uglavnom znatno drukčijim materijalom od onog koji je stajao Kuriloviću na raspoloženju. Ali što je u ovom slučaju mnogo važnije, Melerove ekvacije indoevropskog i semitskog leksičkog materijala počivaju na pretpostavci da je najstariji indo-evropski znao za palatalne guturale (v. Sot, Festschrift Hirt II, 45, koji u svemu podržava Melerovu teoriju). Shvatanje Melerovo i Šotovo da se zbog mnogobrojnih podudaranja, fonetskih, leksičkih i morfoloških, između semitskot i indoevropskog mora odbaciti tradicionalno učenje o južnom poreklu semitskih naroda sa Arapskog poluostrva i da se moramo pomiriti sa severnim sedištima tih plemena, potvrdila su poslednjih godina arheološka i istorijska ispitivanja prednjoaziske oblasti. Asiriolog i hetitolog Hrozni u svom najnovijem delu „Die Aelteste Geschichte Vorderasiens" smatra kao dokazano da su se Hamiti i Semiti otselili na jut iz kavkasko-kaspiske oblasti pa su prema tome snažno dopunjena gledišta Trubeckog i Benvenista o najstarijoj postojbini indoevropskih naroda. To je pontsko-kaspiska oblast, a ne baltička, kako je, zbog jegulje i lososa, stalno hteo Hirt i ostali nemački lingvisti.

Rečeno je napred da je Pedersen podržavao učenje svog zemljaka Melera o predindoevropskom srodstvu indoevropskih i hamitsko-semitskih jezika. Ali kako Meler u svom dokaznom materijalu, izloženom vrlo pregledno u njegovom Vergleichendes indogermanisch-semitisches Worterbuch, operiše ne samo ca laringalima, nego i sa pala-talnim guturalima kao zajedničkom posedu predivdoevropske i predsemitske fonetike, nameće se svakom zaključak, da satemska grupa indo-evropskih dijalekata pretstavlja mnogo više u pogledu arhaičnosti od traženog praindoevropskog jezika, koji bi po shvatanju Mejeove škole trebalo da ima samo dva reda guturala, velarne ili mediopalatalne labiovelarne ili postpalatalne. To, međutim, nije jedini zaključak koji se da povući iz ovog učenja o nekašanjoj vrlo davnoj jezičnoj zajednici Indoevropljana i Semita. Iz takvog učenja proizlazi dalje da je ta zajednica počela da se rastura najdocnije u petom mileniju stare ere i da se indoevropizacija počela vršiti iz kavkasko-kaspiske oblasti u pravcu zapada Pedersen konstatovao veze između turskog kauzativnog infiksa -dir- sa indoevropskim sufiskom -ter- karaterističnim za nomina agentis.

Pedersenova revizija rasporeda indoevropskih dijalekata, data u pomenutoj raspravi „Le groupement itd." i povovno izložena u Festschrift Hirt II 582 i u raspravi „Hittitisch und die anderen indo-europaischen Sprachen (1938), sastoji se u tome što obrazuje posebnu grupu indoevropskih dijalekata, sastavljenu od keltskog, italskog, hetskog i toharskog. Kao kriterij za ovu novu grupaciju pored genetiva kod imenica na -o uzima se uglavnom mediopasivni formans -r, dokumentovan u navedenim ivdoevropskim jezicima. Kako se ovaj formans javlja i u jezičkim ostacima starih Friga, koje većina stručnjaka a sa njima i Pedersen ubraja u satemsku grupu, to bi ova isoglosa presecala onu stariju obeleženu izrazom Kentum-satem, pa bi prema tome mediopasivni formans -r značio ustvari inovaciju, karakterističnu samo za ove ivdoevropske jezike, smeštene prvenstveno na južnom rubu ivdoevropske jezičke oblasti. Istorijski raspored pomeiutih jezika sa mediopasivnim formansom -r rastegnut je grčkim dijalektima, koji kao da nemaju toga formansa. Na taj se načii dobijaju dve grupe indoevropskih jezika sa formansom -r; zapadna keltsko-italska i istočna hetsko-toharska. Treba međutim istaknuti da se ovaj isti formans javlja i u lujskom, koji je po svoj prilici i stariji i arhaičniji od hetskog: luj. vasantari — lat. vestiuntur.

Naknadna istraživanja pokazala su da se taj isti formans sačuvao u slabijii tragovima i u jermenskom. Stoga je potrebno podvući nužan zaključak. Mejeov po kojem je pojava ovog formansa, po svemu sudeći, ostatak starog naselja, a ne zajednička inovacija pomenutih jezika, kentumskih i satemskih. Takva konstatacija oduzima gotovo svu vrednost Pedersenovu kriteriju. Ipah se mora istaknuti da ovaj uvaženi lingvista nije ni docnije promenio svoj stav u tom pogledu.

Potrebno je stoga navesti još ove dve okolnosti koje jasno potvrđuju arhaičnost, a ne recentnost mediopasivnog formansa -r. Prvo, Meje je sa punim pravom naglasio impersonalnu upotrebu ovog formaisa kao primarnu, a njegovu punu morfološku izgradnju kao sekundarnu. To nas navodi ka misao da se i u ovom slučaju, kao kod primarnog nastavka za treće lice sing. akt., koje je prema ubedljivoj Vakernaglovoj interpretaciji prvobitan nomen actionis na -ti, radi o starijem nominalnom obrazovanju i da stoga postanak mediopasivnog formansa -r ne smemo odvajatn od preteritskog oblika za treće lice množine na -er (i), čiji je osnovni karakter očngledno impersonalan ili tačnije rečeno kolektivan u njegovoj ranijoj fazi. Ako je ovaj impersonalni formans, kako to po svemu izgleda, imao prvobitno doista kolektivan karakter, onda se njegova istorija mora pratiti zajedno sa istorijom indoevropskog srednjeg ili mrtvog roda, kod kojeg taj isti formans, prema ubedljivim dokazima J. Smita, obeležava kolektiv. Kako se taj rod javlja kao patiens, mediopasivna funkcija tog formansa postaje još razumljivija. Trubeckoj, govoreći o najstarijim vezama između indoevropskih i kavkaskih jezika, obrazložio je svoje shvatanje o stvarnoj prirodi ovog formansa koji se nesumnjivo nalazi u pasivioj funkciji kod nekih govora severnoistočnog Kavkaza. Prema njegovim izlaganjima tim kavkaskim jezicima i indoevropskim jezicima za oznaku pasiva služe formansi -t, -n, -r. Čini mi se stoga da je nominalno poreklo ovog formansa nesumnjivo, pa primerima Trubeckog dodajem samo ove tri morfološke grupe: datus, donum, δώρον, πλατύς, panus, Flur, status-storum (u tračkom), stan.

Iz navedenog izlazi da se ne može prihvatiti Pedersenova revizija niti njegova pregrupacija indoevropskih jezika: mediopasivni formans -r ušao je u ivdoevropski iz njegova prethodnog stadija pa se u nekim dijalektima očuvao jače, a u nekima slabije. Činjenica što se on javlja u obe grupe, kentumskoj i satemskoj, nikako nam ne dopušta da ga smatramo inovacijom, pa je sa te strane ctapa Askolijeva teorija još uvek prilično obezbeđena.

OCR prve dve glave,