Logori Nacističke Nemačke u Šapcu

Dodaj veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Glavni članak: Logori nacističke Nemačke u Srbiji
Preko železniče stanice u Šapcu u logore u ovom gradu dovezeno je nekoliko hiljada i preko nje odveženo u Nemačke logore i druge logore u Srbiji najveći broj zatočenika

Logori nacističke Nemačke u Šapcu, kao logori nižeg ranga, koji su imali za cilj prikupljanje i dalje upućivanja zatočenika radi korišćenja njihove radne snage, izuzev onih predviđenih za streljanje u odmazdama, bili su deo razgranatog i sveobuhvatnog podsistem logora, na teritoriji Srbije u Drugom svetskom ratu. Na teritoriji Šapca od juna 1941. do septembra 1944. postojala su tri logora: logor zatvoru u Okružnom sudu (prvom osnovanom), logor u kasarnama na mestu zvanom Senjak i logor u barakama na Savi.[1][2]

Logori u Šapcu bili su neka vrsta sabirnih logora ili usputnih stanica, u kojima se zatočenici nisu dugo zadržavali. Stalno se menjao sastav i broj zatočenika, jedni su streljani ili internirani u druge logore, a na njihovo mesto dolazili su drugi koju su došiveli sudbinu svojih prethodnika.[1]

Zaa četiri godine okupacije kroz logore u Šapcu prošlo je preko 30.000 zatočenika, Podrinaca, Valjevaca, Bosanaca, od kojih je u istom periodu (najviše 1941. godine) na streljanje izvedeno preko 3.000 lica.[3][2]

Preduslovi[uredi | uredi izvor]

Pacifikacija i eksploatacija, dva glavna cilja nemačkog okupatora, mogla su da se ostvare samo osnivanjem razgranatog i sveobuhvatnog sistema prinude u novoosnovanim logorima uz veliko angaovanje vojnih i policijskih snaga. Ovakav stav okupatora nametnuo je definisanje nove tipologije zatočeničkih logora u okupiranoj Srbiji, i određivanje njihovog mesta u celom nemakom sistemu logora, kako u samom Rajhu tako i u okupiranim zemljama. U tom smislu, nemačke logore u Šapcu treba posmatra kroz celokupni sistem nemakih koncentracionih i radnih logora u Rajhu i okupiranim zemljama, kao jedan podsistem, koji je na teritoriji Srbije imao svoje logore nižeg i višeg ranga, ali uvek sa ciljem prikupljanja i daljeg upućivanja zatočenika radi korišćenja njihove radne snage, izuzev onih predviđenih za streljanje u odmazdama. To je uslovilo i sve veće povezivanja nemačkih logora u Šapcu sa ostalim logorima u okupiranoj Srbiji, logorima Nezavisne Države Hrvatske, kao i sa nemačkim logorima na njenoj teritoriji.[4]

Osnivanje logora širom Srbije, imalo je cilj što lakše i temeljitije sprovođenje torture nad srpskim narodom i sprovođenja planskog i sistematskog genocida nad Jevrejima i Romima, nacisti su u Srbiji počev od maja 1941. godine, prvo formirali logore u kojima su bili zatočeni Jevreji i zarobljeni pripadnici Jugoslovenske vojske, a potom i pripadnici komunističkog i četničkog pokreta i njihovi simpatizeri. Siste osnivanja logora imao je primarno za cilj konačno rešenje jevrejskog pitanja u Srbiji i zasnivao se na nacističkoj ideologiji - fizičkom uništenju u koncentracionim logorima, kojom je trebalo da se ostvari nacističko-rasistička teorija o „čistoći arijevske rase” ali i „teorija o čistoći srpske, hrvatske,[5] mađarske ili bugarske nacije” likvidiranjem Roma i za režim neprihvatljivih Srba.[6]

Ulazak Nemačke vojske u Šabac i osnivanje logora[uredi | uredi izvor]

Jedinice Nemačke vojske ušle su u Šabac 13. aprila 1941. godine i u njemu za kratko vreme uspostavile okupacionu vlast, osnovale nekoliko ustanova i bnovile stari policijsko upravni aparat: Sresko načelstvo, žandarmerijske stanice, sudove (opštinski i okružni) i opštinsku upravu.

Za svega nekoliko dana rata šabački okrug našao se pod nacističkom okupacijom. Rasparčavanjem Kraljevine Jugoslavije Podrinje je ponovo postalo pogranična oblast Srbije, jer su krajevi preko Drine i Save ušli u sastav Nezavisne Države Hrvatske.[7]

Prvi dana maja na ulicama i u kućama Šapčana pojavile su se prve grupe žandarma koji su zajedno sa načkim vojnicima započeli prva hapšenja, bivših zatvorenike iz Šabačkog zatvora, koji su na početku rata pušteni i zatvora, komunista i komunističkih simpatizere a potom i taoca. Trideset viđenijih građana zatvoreno je 4. maja.[8] Tog dana formiran je i prvi logor u Šapcu.[3]

Javno vešanje (nakon streljanja) zatočenika zatvora, u centru Šapca u cilju zastrašivanja građana

Nemci su tih dana maja najviše hapsili taoce koji su čuvali u zatvoru kao njihovu ličnua zaštitu. Hapšenje talaca nastavljeno je celog leta 1941. godine i svi su prvo zatvarani u logoru Okružnog zatvora.[3]

Potom je sledilo osnivanje još dva logora; u barakama na Savi, 20. jula 1941. godine i Senjaku, 30. septembra 1941. i u kasarnama bivše kraljevske jugoslovenske vojske i na kraju grada.[3][9]

Najdrastičniji primeri okrutnosti okupatora u periodu pre napada četnika na Šabac bili su: ubistvo preko 140 seljaka u Prnjavoru 20. i 21. avgusta i javno vešanje (nakon streljanja) u centru Šapca, 21. avgusta.[10]

Tokom borbi za Šabac, Nemci su počeli da pune zgradu suda građanima hapšenim na ulicama ili njihovim kućama, surovo postupajući prema njima. Poslednja dva dana septembra (29. i 30.), Nemci su prostor Zelene pijace (centralni deo grada kod gradske tržnice) ispunili sa nekoliko hiljada Mačvana, izvedenim iz zatvora Okružnog suda. Nakon što su ih podelili po grupama (svako selo jedna grupa) izložili su ih mučenju kako bi priznali učešće u ustanku i vezu sa ustanicima. Potom su Nemci izdvojili, a kasnije i streljali veliki broj mačvanskih seljaka. Egzekucija je u ta dva dana izvršena u Benskoj bari (danas istoimenom stambenom naselju).[3]

Zatočenici koji su prilikom razvrstavanja ostali van grupa za streljanje, prebačeni su u logore na Senjaku i na Savi.[11]

Zatvor-logor u Okružnom sudu[uredi | uredi izvor]

Osnivanje logora

U ovom najmanjem logoru u Šapcu, koji je prvi osnovan, rad je zvanično počeo nakon hapšenje i zatvaranje talaca 4. maja 1941. godine. Hapšenje je nastavljeno i sledećih nedelja, a trajalo je tokom celog leta. Zatvorenici, uglavnom kriminalci, pušteni pred dolazak Nemaca, ponovo su uhapšeni pošto je okupatorska vlast počela da funkcioniše. Zatočenici se nisu dugo zdržavali, samo onoliko koliko je trajala istraga, izuzev u vreme masovnih hapšenja u drugoj polovini 1941. godine. Logor su popunjavali i taocima iz Posavotamnave, Pocerine i Jadra.

Infrastruktura

Pre rata, u ovoj zgradi prostor su delili policija (prizemlje i prvi sprat) i Okružni sud, koji je svoje zatvorenike držao na drugom i trećem spratu. Nakon okupacije urađene su određene izmene u prostornoj organizaciji zgrade pravde.

Do kraja septemba 1941. policija i Nemci su raspolagali prizemljem i prvim spratom (u kome su ispitivali zatvorenike), dok je drugi i treći sprat pripao Okružnom sudu. Kasnije je sudu dodeljen mali broj sobe na trećem spratu, a sve ostalo je popunjeno zatvorenicima pod istragom ili taocima.[12]

Kućni red i torture zatvorenika

U ovom zatvoru nije postojao ustaljen kućni red, koji se menjao u zavisnosti od nahođenja uprave zatvora. Tako da su zatočenici bili izlagani brojnim fizičkim torturama i uskraćivanju redovnog obedovanja i spavanja.[12]

Početkom septembra logor je rasterećen oslobađanjem velikog broja talaca. Izašli su zahvaljujući intervencijama i raznim uverenjima koja su dobijali od opštinskih uprava. Nova hapšenja vršena su početkom septembra, a ciljna grupa su bile porodice i simpatizeri partizanskog pokreta.

Svi zatvorenici izvedeni su i postrojeni ispred zgrade zatvora 15. septembra, a nešto više od trideset prozvanih odvojeno i transportovano u Banjički logor.33 Bila je to prva grupa Šapčana prebačena iz ovog zatvora-logora u druge. Od tada, pa sve do napada partizana na Šabac tu ostajali samo kriminalci.

Tokom boravka u ovom zatvoru deo zatočenika je izgubio život. Umorstva su vršena vešanjem u dorištu zatvora ili streljanjem u Benskoj bari i u Klenku.

Prestanak rada

Funkcionisanje ovog logora-zatvora okončano je tek odlaskom neprijatelja i oslobođenjem Šapca 1944. godine.[12]

Logor u kasarnama jugoslovenske vojske[uredi | uredi izvor]

Oko 17 časova 30. septembra 1941. godine nekoliko hiljada Šapčana prispelo je u kasarnski krug, u novoformirani, najveći i najozloglašeniji logor u Šapcu.

Tokom boravka u Jarku (Krvavi marš u Jarak), bili su grupisani u nekoliko kolona od po više stotina muškaraca. Prispećem u ovaj novi logor dobili su raspored kasarnske zgrade i soba u kojima će biti smešteni.

Deo seljaka iz Mačve i Pocerine popunio je preostali prostor u logorskim objektima (kasarne, štale i šupe). Preostali su bili prinuđeni da obitavaju pod vedrim nebom.

Čitave jeseni logor je punjen, a stizali su i seljaci iz Jadra, Posavotamnave i Rađevine. Teritorija sa koje je pokupljen narod za logor, ostala je skoro prazna.[13]

Logor su formirale nemačke vojne jedinice 342. pešadijske divizije 30. septembra 1941. u kasarnama bivše kraljevske jugoslovenske vojske, na kraju grada, na mestu zvanom „Senjak”, kako bi u njega smestile pohapšene taoce iz Šapca i okoline posle „krvavog marša”, a zatim i iz celog Podrinja i sa drugih prostora bivše Jugoslavije.

Nazivi logora

Zvanični naziv logora bio je nem. Durchgangslager ili u prevodu prolazni, privremeni logor. Logor je bio poznat i pod imenom; „Logor na Senjaku” „Veliki logor”, odnosno „Šabački lager”, kako ga je narod zvao.[13]

Namena

Ovaj logor, nije imao karakter koncentracionog, više je imao prolazni karakter i postojao je do leta 1942. godine.[3][13][14]

Prvo je u logor doterano oko 5.000 hiljada Šapčana, a ubrzo i nekoliko hiljada Poceraca i Mačvana. Narednih dana nastavljeno je sa doterivanjem zatočenika iz Mačve, Jadra, Posavotamnave, Rađevine. Kako se u jednom momentu u logoru našlo oko 22.000 zatočenika, svi nisu mogli da stanu u kasarske prostorije, veliki broj uhapšenih seljaka ostao napolju pod otvorenim nebom, u stalnom iščekivanju da nekog streljaju ili puste kući kako bi dobili krov nad glavom. Tu, u krugu logora zatvorenici su bili podeljeni na grupe po opštinama.[2]

Kako se nije mogao smestiti sve veći broj uhapšenika, 6. oktobra su stigli predstavnici Gestapoa i Specijalne policije i počeli ispitivanje zatvorenika. Već tog dana, uz istovremena streljanja, pustili su oko 300 talaca. Prva grupa je odvojena 12. oktobra. Ostale zatvorenike podvrgli su stalnom maltretiranju: „batinali su ih i puštali pse na pojedine logoraše”. Zatvorenike su sve više koristili za razne fizičke radove, što je uz jako lošu, slabu i neurednu hranu iticalo na razboljevanje i umiranje pojedinih zatvorenika.[14]

Priliv novih zatvorenicka desio se u novembru i decembru 1941. To su bili uhapšeni partizani ili aktivni saradnici NOP-a iz raznih krajeva severozapadne Srbije. Među uhapšenima bilo je i četnika. Posebno velika grupa dovedena je iz Loznice.

Zatočenike određene za streljanje često su izvodili u okolinu Šapca ili u Srem i tamo ih usmrćivali. Događalo se da je Gestapo vršio streljanje i vešanje u kasarnskom krugu pred zoru.[14]


Ovakva situacija u logoru nametala je njegovo masovnije pražnjenjenje, koje je počelo početkom decembra, na način što su zatvorenike otpuštali kućama, internirali ili streljali. Najpre su oslobodili one koji su izrazili želju da će produžiti borbu protiv narodnooslobodilačkog pokreta; među kojima su dominirale pristalice Ljotićevog pokreta, žandarmi, predsednici opština i kmetovi. Po raznim osnovama do 9. oktobra oslobođeno je oko 1.000 lica.[14]

Kako pražnjenje logora nije išlo tako brzo, 1. novembra 1941. i dalje svi logoraši nisu mogli da se smeste u logorske objekte (kasarne). Prema dnevniku prote Babovića, početkom novembra u logoru je bilo oko 12.000 lica.[15]

Otpusnica iz logora Senjak (Durchgangslager).[13]

Jedan broj zatvorenika transportovan je na rad u rudnike Srbije. Tako je u rudnik Kostolac upućeno „kao pomoćna radnna snaga 300 muškaraca, u ugljenokop Senjski rudnik 300 muškaraca, a u rudnike lignita Kostolac i Klenovnik (severno od Požarevca) 300 muškaraca”.

U logoru je vršena i agitacija za „dobrovoljni” odlazak na rad u Nemačku. Mnogi zatvorenici, ne videći način i drugi izlaz iz logorskog kruga sve više su se prijavljivali.

Mada je logor na Senjaku naglo pražnjen, on je istovremeno ponovo popunjavan zarobljenim partizanima, koji su se vraćali na teren Podrinja da pokušaju da organizuju narodnooslobodilački pokret u Mačvi.

Nakon sve masovnijih zlodela logor je do proleća 1942. bio skoro prazan. Poslednja grupa koja se sastojala od 30 zarobljenih partizana najvećim delom prebačena je u logor na Savi.[14]

Logor u barakama na Savi[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Logor u barakama na Savi
Šabačka tvrđava iz doba Osmanlija u čijem okruženju se nalazio nacistički logor od 1941-1944.
Skica Logora na Savi

Ovaj, treći logor u Šapcu, po svojoj strukturi razlikovao se od Senjačkog, i više je odgovarao koncentracionom logoru. I ovaj nacistički logor, koji je postojao sve vreme okupacije u Šapcu, osnovala je 20. jula 1941. godine nemačka vojska.[14] Kroz logor je tokom njegovog postojanja prošlo oko 30.000 stanovnika Mačve. Zatvorenici su uglavnom držani u logoru kao taoci za streljanje iz odmazde.

Razmeštaj i infrastruktura

Logor je bio smešten u starim vojnim barakama bivše jugoslovenske vojske, na desnoj obali Save na prostoru oko „Starog grada” (tvrđave stare preko 500 godina iz doba Osmanlija). Infrastruktura logora koja se sastojala se od šest baraka, nasuprot kojih su se nalazile: upravna zgrada, zgrade za magacine, radionice i kuhinje, bila je razmeštena u trouglu koji se graničio sa severoistoka Savom, sa severostoka kasarnama u kojima su bile smeštene Nemačke jedinice, a sa juga rečicom Kamičak i drumom koji je vodio ka gradskoj klanici. Barake su bile dugačke 45 a široke 10 metara. Svaka je imala dva glavna ulaza (seeverozapadni i jugozapadni), i po dve velike sobe u koje se ulazilo iz manjeg predvorja, sa obe strane barake. U zajdničkim sobama povremeno je boravilo i do 70 zatočenika.[17]

Logor je bio oivičen sa tri strane: istočno uzanim klinom između Kamička i Save, a sa treće kasarnama nemačke vojske. Spolja je bio opasan prvo sa jednim a potom sa dva reda bodljikave žice. U krugu logora bilo je nekoliko kula osmatračnica.[17][14]

Uprava logora

Upravu logora činili su nemački vojnici, koji su zajedno sa folsodjčerima davali stražu, sve dok istu 1943. i 1944. nisu preuzeli pripadnici Ruskog zaštitnog korpusa (belogardejci obučeni u nemačke uniforme), a jedno kraće vreme i domaći kvislinzi.[3]

Početkom 1942. kada se pripremala likvidacija logora Senjak, oko logora na Savi postavljena su dva reda bodljikavih žica, i nekoliko osmatračnica, koje su izgradili Bosanci pre njihovog premeštanja iz logra na Senjaku u ovaj logor.[17]

Početak rada i život u logoru

Logor počeo je sa radom, kada su 20. jula 1941. pohapšeni Jevreji iz Šapca, koji su njemu ostali do kraja januara 1942. godine. Jedan deo Jevreja streljan je tokom oktobra 1941, a ostatak (žene i deca), prebačeni su u logor na Sajmištu januara 1942.[14]

Posle Jevreja nacisti su u logor u prvoj polovini 1942. doterali nekoliko stotina uhapšenih Bosanaca, a onda su počeli da pristižu zatvorenici iz celog Podrinja, Valjeva, Užica i drugih mesta. Do aprila meseca većina zarobljenih partizana je streljana ili internrana, a manji broj je pušten kućama. Tako da je u maju 1942. logor ostao poluprazan.[3]

U periodu od proleća 1942. do proleća 1943, u logoru na Savi najviše je bilo onih koji nisu ispunili obaveze u davanju žita i stoke okupatoru, kao i oni koji su pohapšeni za prinudni rad. Logor je ponovo počeo da se masovno puni u proleće 1943, dovođenjem pripadnicika i simpatizera narodnooslobodilačkog pokreta i četnika.[3]

Poslednja godina logora

Početkom 1944. okupator je izvršio nova masovna hapšenja saradnika HOP-a, kada je za nekoliko dana uhapšeno preko 200 Podrinjaca. Najveći deo ubrzo je interniran preko Banjice u Nemačku. Poslednji zatvorenici iz logora upućeni su na Banjicu 19. septembra 1944. godine, a ostali su pušteni kućama. Tog datuma logor je zvanično prestao da postoji.[3]

Posledice

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Izvori[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b Stanoje Filipović, Logori u Šapcu, Beograd: Savez udruženja boraca narodnooslobodilačkog rata SR Srbije, 1967 str. 11-37.
  2. ^ a b v Godišnjaku istorijskog arhava II, Šabac, 1965.
  3. ^ a b v g d đ e ž z i Filipović, Stanoje, Logori u Šapcu, Beograd: Savez udruženja boraca narodnooslobodilačkog rata SR Srbije, 1967. str 1-10.
  4. ^ Evelyn Le Chene, “Yugoslavs in Nazi concentration camps”, in: The Third Reich and Yugoslavia 1933-1945, Belgrade 1977.
  5. ^ M. Peršen, Ustaški logori, Zagreb 1966, r. 23.
  6. ^ P Vukelić, Okupaciona vlast i sistem nacionalne diskriminacile u Sremu za vreme NDH, Zbornik za dru- štvene nauke Matice srpske, sv. 35, Novi Sad 1963, str. 107, 113, 116, 117.
  7. ^ Nebojša Cvejić, Otpor i odmazda šabački kraj 1941 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (22. decembar 2016).
  8. ^ Grigorije Babović, Letopis Šapca 1933-1944, Beograd-Šabac 2010, str. 93.
  9. ^ Kapitulacija Jugoslavije i stradanje jugoslovenskoh Jevreja U: Dr Jaša Romano, Jevreji Jugoslavije 1941—1945, Žrtve genocida i učesnici narodnooslobodilačkog rata, Arhivirano na sajtu Wayback Machine (21. februar 2021) Beograd, 1980.
  10. ^ Jovan Marjanović, Ustanak i narodnooslobodilački pokret u Srbiji 1941, Beograd 1963, str. 169.
  11. ^ Šabac u prošlosti IV, Šabac 1984, str. 655.
  12. ^ a b v Zatvor Okružnog suda U: Filipović, Stanoje, Logori u Šapcu, Beograd: Savez udruženja boraca narodnooslobodilačkog rata SR Srbije, 1967. str.40-59.
  13. ^ a b v g Logor na Senjaku U:Filipović, Stanoje, Beograd: Savez udruženja boraca narodnooslobodilačkog rata SR Srbije, 1967. str. 62-123.
  14. ^ a b v g d đ e ž z Glišić, Venceslav. „Šabački logori - Glava IV, Koncentracioni logori, U: Terori i zločini nacističke Nemačke u Srbiji 1941-1945.” (PDF). Pristupljeno 15. 12. 2016. 
  15. ^ Dnevnika Prote Gliše Babovića objavljen u listu „Podrinje", februar-septembar 1961.
  16. ^ Gliša Babović, Dnevnik, Godišnjak istorijskog arhiva II, str. 57.
  17. ^ a b v Logor na Savi U:Filipović, Stanoje, Logori u Šapcu, Beograd: Savez udruženja boraca narodnooslobodilačkog rata SR Srbije, 1967. str. 123-170.
  18. ^ M.M. Ne smemo da zaboravimo Broj: 3606, Beležnica, 3. mart 2016.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Логори_Нацистичке_Немачке_у_Шапцу&oldid=27420605”