Sonatni oblik

Sonatni oblik je muzički oblik koji karakteriše formu prvog stava sonatnog ciklusa. Sonatni oblik se može podeliti na tri celine:

• ekspoziciju, u kojoj se izlažu dve muzičke teme koje jedna drugoj tematski i tonalno kontrastiraju. Međutim, ponekad se prva i druga tema mogu razlikovati samo po tonalitetu, dok je tematski materijal koji donose isti, što se vidi u delima kompozitora Jozefa Hajdna. Uglavnom važi pravilo da ako je prva tema u durskoj lestvici, druga je u tonalitetu njene dominante, a ukoliko je prva tema u molu, druga je u paralelnom duru, ali ima i izuzetaka od ovog pravila, naročito u delima romantičara.
• razvojni deo, u kome se razrađuje tematski materijal prikazan u ekspoziciji, sa ciljem mešanja tema i sukobljavanjem ili umanjivanjem njihovih međusobnih kontrasta, ali i uvođenje novog tematskog materijala, tzv. treće teme ili formiranje nekoliko etapa razvoja, sa korišćenjem složenih kompozicionih tehnika (kontrapunktski rad sa materijalom, kanon, fugato, streta).
• reprizu, u kojoj se obe teme opet izlažu kao u ekspoziciji, ali je druga tema sada u istom tonalitetu kao i prva, čime se umanjuje kontrast između njih koji je postojao tokom ekspozicije i razvojnog dela. Repriza je podložna variranju, odnosno manjim promenama u melodiji, ritmu, zatim skraćivanju nekih delova ili čak izbacivanju pojedinih delova (izostanak mosta, skraćenje prve teme, odsustvo završne grupe).

Ovi opisi celina su samo smernica kako bi jedan „školski primer“ sonatnog oblika trebalo da izgleda, i varijacije na ovu formu su uobičajena stvar. Ipak, kod svakog sonatnog oblika se daju uočiti dve bitne karakteristike: postojanje dve teme koje kontrastiraju jedna drugoj u ekspoziciji, rad sa materijalima ovih tema u razvojnom delu i razrešenje kontrasta u reprizi. Pored toga se može napraviti i paralela sonatnog oblika sa trodelnom pesmom a b a₁.

Ekspozicija

Ekspozicija predstavlja uvodni deo sonatnog oblika i posvećena je izlaganju tematskog materijala.

Prvi deo ekspozicije većinski ispunjava prva tema, koja po strukturi može biti rečenica, niz rečenica ili period, a mogu se naći i prelazni oblik pesme а а₁ b a₂. U okviru prve teme može postojati tematski kompleks od više odseka različite motivske sadržine koje nazivamo grupa prve teme (označava se sa A1 i A2). Ono što karakteriše A1 i A2 su isti tonalitet, a različiti tematski materijal. Po pitanju tonalnog plana, u prvoj temi preovladava osnovni tonalitet i uglavnom završava kadencom na tonici, mada se može desiti da završi i na dominanti.

Između pojave prve i druge teme nalazi se most. U mostu se vrše modulacije (prelazak iz tonaliteta prve u tonalitet druge teme). Postoje dve vrste mosta: stari tip mosta, u kome modulacije nema, i završava na dominanti osnovnog tonaliteta; i novi tip mosta, u kome modulacije ima, i završava na dominanti novog tonaliteta. Most je obično fragmentarne strukture.

Druga tema po strukturi takođe može biti rečenica, niz rečenica ili period, nezavisno od strukture prve teme, ali je njena struktura jača od strukture prve teme. U okviru druge teme takođe postoji grupa druge teme (B1 i B2, kod Mocarta često i B3). Na tonalnom planu, ukoliko je prva tema u duru, druga ća biti u dominantnom duru, a ukoliko je u molu, druga će biti u paralelnom duru. Pri kraju kompleksa druge teme, neočekivano se uvode elementi iz prve teme ili mosta, kako bi se doprinelo daljem razvoju oblika. Završetak grupe druge teme kod klasičara obično je jasno obeležen kadencom u tonalitetu u kom je druge tema izložena. Kraj kadence ujedno predstavlja i početak završne grupe.

Završna grupa predstavlja završni deo ekspozicije koji ima za zadatak da formalno i harmonski zaokruži delo. Tematski materijal završne grupe može biti nov ali i ne mora i uglavnom se zasniva na kadenciranju u tonalitetu druge teme.