Spomenik palim borcima Narodnooslobodilačkog rata i žrtvama fašističkog terora (Vrbas)
Spomenik palim borcima Narodnooslobodilačkog rata i žrtvama fašističkog terora u Vrbasu podignut je 1951. godine u okviru obeležavanja 10. godišnjice od podizanja Ustanka u Drugom svetskom ratu. Nalazi se u parku koji čini deo glavnog gradskog trga. Podignut je od strane SUBNOR-a i danas predstavlja centralno mesto komemoacija u gradu.
Podizanje spomenika[uredi | uredi izvor]
Na osnovu istraživanja Hajke Karge koje se tiče prakse sećanja na Drugi svetski rat kroz podizanje spomenika, pokazalo se da je najviše spomenika na teritoriji bivše Jugoslavije podignuto upravo tokom 50-ih godina 20. veka i to najviše na lokalnom nivou. Povodom obeležavanja tako važnog jubileja - 10. godišnjice Ustanka u Drugom svetskom ratu, u Srbiji je u svrhu uređenja spomen obeležja sakupljena impoznatna svota od 26 milona dinara i podig-nuto oko 4000 spomenika.[1]
Mesni odbor Saveza boraca Vrbasa pokrenuo je početkom godine akciju prikupljanja sredstava za podizanje spomenika. U planu su bila dva spomen obeležja: jedan se ticao spomenika u centralnom parku posvećen svim palim borcima i žrtvama, dok je drugi bio nadgrobni spomenik Isi Sekickom na gradskom groblju u Vrbasu. Sredstva kojim su finansirana ova spomen obeležja u Vrbasu prikupljena su dobrovoljnim prilozima građana, dati individualno i putem radnih kolektiva i drugih udruženja. Tri seljačke radne zadruge (SRZ) iz Vrbasa su u tu svrhu prikupile sumu u iznosu od 230.000 dinara, dok je SRZ „Isa Sekicki“ samostalno izdvojio sredstva potrebna za podizanje spomenika Isi Sekickom.
Spomenik u centru grada otkriven je, kako je i planirano, 22. decembra na Dan Jugoslovenske narodne armije. Za 7.jul, na sam Dan ustanka, na gradskom groblju u Vrbasu otkriven je spomenik Isi Sekickom, lokalnom prvoborcu NOR-a, koji postaje prva tačka, početak u procesu komemoracije, dok spomenik u centru je poslednja, krajnja tačka programa obeležavanja svih važnih datuma tradicija NOR-a.
Ovaj spomenik izgrađen je na približno istom mestu gde je godine postavljen od strane nemačkih stanovnika (tada Novog) Vrbasa spomenik precima kolonistima. Takođe su, u toku Drugog svetskog rata, okupacione mađarske vlasti na suprotnoj strani trga od parka, na platou ispred zgrade Opštine, podigle spomenik sa pticom turul, simbolom mađarske države i nacije. Po oslobođenju, oktobra godine, oba ova spomenika su uklonjena. Lokacija ovih prethodnih spomen obeležja je sigurno bio jedan od razloga postavljanja spomenika palim borcima u okviru centralnog trga u Vrbasu. Postojala je potreba da se preoznači prostor centralnog trga čime je, pored ostalog, i na simboličan način izbrisano nepoželjno sećanje na period okupacije.
Izgled spomenika[uredi | uredi izvor]
Najveći broj spomenika u Srbiji podignutih u ovo vreme na lokalu su, po svojoj formi, bili spomen – piramide i obelisci. Spomenik palim borcima i žrtvama fašističkog terora u Vrbasu je sačinjen iz dva dela: piramidalne osnove u vidu stepenica kojima se dolazi do vrha na kojem je postavljen obelisk sa crvenom zvezdom petokrakom na svom vrhu. Na obelisku sa sve četiri strane stoje ploče na kojima je uklesan isti tekst na četiri jezika: srpskom, hrvatskom, rusinskom i mađarskom. Sadržaj teksta: „Za večno sećanje na borce koji su junački pali u narodnooslobodilačkom ratu i žrtve fašističkog terora, koji su nesebično dali svoje živote za bratstvo i jedinstvo naših naroda i slobodu naše domovine. 22.12. 1951. građani Vrbasa.“ Sama izgradnja spomenika trebalo je da prati i uređenje parka u kom je postavljen spomenik, koji je dovršen kasnije. Sam projekat i izgled spomenika nisu određeni javnim konkursom niti umetničkim idejnim rešenjem. Kao i u mnogim drugim opštinama, poslovi oko izgradnje spomenika povereni su lokalnim profesionalcima.
U popisu svih spomenika nastalih povodom 10. godišnjice Ustanka koji je sproveo Savez boraca Jugoslavije početkom 60-ih godina 20. veka, konstatovano je da je od ukupno 14.000 spomenika podignutih na celoj teritoriji Jugoslavije, čak 10.000 čine „mnoštvo partizanskih grobova, kosturnica, spomen ploča, piramida, obeliska i figuralno – arhitektonskih spomenika koji su podignuti u opštinama.“ Posebno su ti objekti, označeni kao „spomenici u čast“, postali centar kritike zbog tradiconalne forme čuvanja sećanja na rat i poginule koje se nadovezuju na religijske oblike pamćenja mrtvih. „Spomen – ploče i obelsici, piramide, ... ili kosturnice bili su glavne umetničke izražajne forme kulture tugovanja za poginulima ne samo kada se radi o sećanju na poginule u NOR-u, već pripadaju i tradicionalnoj, religijom obeleženoj kulturi mrtvih i sahranjivanja, koja seže u vreme daleko pre“ Drugog svetskog rata. „Zaboravljanje socijalističke revolucije u sećanju na rat bilo je opštejugoslovenska karakteristika“ jer su u centru lokalnih praksi bili "mrtvi i žalost zbog njihovog stradanja, a ne revolucionarna, socijalistička vizija za koju su ti mrtvi dali svoje živote“.[2]
Obeležavanje značajnih datuma[uredi | uredi izvor]
Spomenici su kroz brojne svečanosti i proslave godišnjica značajnih datuma postali deo svakodnevnice pojedinaca. Spomenik palim borcima NOR-a i žrtvama fašizma u centru Vrbasa je bio i ostao centralno mesto komemoracija i obeležavanja bitnih datuma socijalističkog perioda, od koji do danas opstaju 9. maj, Dan pobede nad fašizmom i 20. oktobar, Dan oslobođenja grada Vrbasa. Program proslave tih datuma su do današnjih dana ostali gotovo nepromenjeni. Naime, prvi događaj je polaganje venaca na gradskom groblju na spomeniku Isi Sekickom koji je podignut 7.jula 1951.godine, potom od 1966. godine i na spomen kosturnici (koja je podignuta na gradskom groblju te godine i od tada postaje deo komemoracije), a zatim se centralna svečanost održava ispred spomenika u centru. Danas je program obeležavanja isti, s tim što su u njega uključena i nova dva spomenika. Naime, prvo se polažu venci na groblju, potom na spomen – krstu posvećen poginulim stanovnicima opštine u ratovima u periodu 1991—1999. godine, potom na Ruski spomenik, i nakon toga centralni program je uvek na spomeniku u centru. Tradicija komemoracije palih boraca NOR-a u sebe je uspela da ujedini i pale borce drugih ratova i objedini ih u istu tradiciju. I akteri čuvanja sećanja su se, pored SUBNOR-a i opštinske uprave, proširili na lokalna udruženja. [3] [4]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Olga Manojlović Pintar, Arheologija sećanja, Udruženje za društvenu istoriju. . Београд. 2014. ISBN 978-86-531-0062-9.
- ^ Hajke Karge, Sećanje u kamenu – okamenjeno sećanje?, Biblioteka XX vek. . Београд. 2014. ISBN 978-86-7562-116-4.
- ^ Svečano obeležen 9. maj - Dan pobede - VRBAS.net
- ^ Obeležena godišnjica oslobođenja Vrbasa - VRBAS.net