Taliata

Rimsko utvrđenje Taliata je utvrđenje na lokalitetu Veliki Gradac kod Donjeg Milanovca, koje se nalazilo oko 2 km uzvodno od Porečke reke, neposredno uz potok Paprenicu. Bilo je postavljeno na 200-250 m od desne obale Dunava, na izuzetno važnom strateškom mestu. Postojanje ruševina na Velikom Gradcu prvi je zabeležio Marsilji, a zatim ga pominju i drugi putopisci i istraživači. Istraživanja manjeg obima na ovom lokalitetu bila se realizovana 1958, od 1960. do 1962. i 1965. godine, a tek 1966. godine izvršena su ispitivanja većeg obima. U toku iskopavanja nađeni su ostaci četiri osnovna građevinska perioda. Utvrđenje je imalo skoro kvadratnu osnovu, dimenzija 134×126 metara. Pretpostavlja se da mu je prethodilo skromno utvrđenje na Malom Gradcu, dimenzija 50×40 metara, koje se nalazilo u neposrednoj blizini.

Prvom građevinskom periodu pripada bedem iz I veka, najstariji horeum i nekoliko fragmenata istraženih građevina u južnom i centralnom delu logora. Kameni bedem je bio debljine od 0,9 do 1 m. Na osnovu izvesnih konstruktivnih elemenata utvrđeno je postojanje drveno-zemljane šetne staze, što pokazuje da je prvobitno utvrđenje bilo sagrađeno od kamena u kombinaciji sa drvetom i zemljom.

U drugom građevinskom periodu sagrađen je znatno masivniji bedem, debljine oko dva metra. Kaldrmisane ulice spajale su južnu i severnu, odnosno istočnu i zapadnu kapiju, koje su bile ojačane kulama pravougaone osnove. Na uglovima kastela podignute su uvučene trapezoidne kule. Na severnom bedemu, između ugaonih kula i kapije, nalazila se po jedna uvučena pravougaona kula sa spoljnim ojačanjem. Sudeći prema nalazima crepova, pravougaone kule kapija imale su krovni pokrivač. U unutrašnjosti utvrđenja otkriveni su u celini horeum i konstrukcija nepoznate namene. Gradnja drugog logora može se datovati u drugu polovinu III veka. O tome svedoče numizmatički nalazi i neke konstruktivne osobine bedema i kula (primena libažnih slojeva od 2 do 3 a ponekad 4 reda opeka). Kraj kasnoantičkog kastela može se pripisati hunskim najezdama u prvim decenijama V veka.

Izgradnja trećeg utvrđenja se dovodi u vezu sa obnovom dunavske granice na popčetku Justinijanove vladavine (527—565). Tada je izvršeno obnavljanje bedema – pravougaone kule su delom nadzidane – sačuvana je samo severna kapija, dok su ostale zazidane. Na uglovima kastela su podignute nove, prostranije kule kružne osnove. Uz severnu kapiju je sagrađen novi horeum sa tremom, a uz zapadnu, koja je bila pretvorena u baptisterij, prislonjena je jednobrodna crkva sa narteksom i aneksom. Treće utvrđenje na Velikom Gradcu stradalo je u velikom požaru koji se može dovesti u vezu sa avarskim operacijama 595-596. godine.

Četvrti i poslednji građevinski period pripada XI-XII veku. Obeležen je popravkom bedema i grobljem na redove koje je nastalo na ruševinama ranovizantijske bazilike. Otkriveno je 105 skeletnih grobova, a prilozi su nađeni samo u 23 groba. Istraživanja Velikog Gradca ostala su nedovršena. Rezultati do kojih se došlo ne pružaju odgovor na mnoga pitanja o unutrašnjoj strukturi sukcesivnih logora.

Vidi još

• Justinijan I

Literatura

• Milanovac – Veliki Gradac ( Taliata ), rimsko i ranovizantijsko utvrđenje Starinar XXXIII – XXXIV. 1984. str. 267—280. 
• Vučković Todorović, D. (1965). Veliki Gradac – antičko i ranovizantijsko utvrđenje.