Извор странице Jelena Branković

{{Друго значење|другу краљицу Јелену|Краљица Јелена}}
{{Infokutija vladar-lat|ijek=da
| ime = Jelena  (Marija)
| slika = CoatOfArmsOfJovanStefanovicBrankovic.png
| opis_slike = 
| puno_ime = Jelena Brankovića - Kotromanić (Mara)
| datum_rođenja = [[1447]].
| mesto_rođenja = [[Smederevo]]
| država_rođenja =[[Srpska despotovina]] 
| datum_smrti = nakon [[1505]].
| mesto_smrti =  [[Carigrad]]
| država_smrti = [[Osmansko carstvo|Otomansko carstvo]]
| sahranjen = nepoznato
| funkcija = Despotica i kraljica Bosne
| vladavina = [[1459]]—[[1463]].
| datum_krunisanja =novembar [[1461]]. 
| prethodnik = [[Katarina Kosača]]
| naslednik = [[Doroteja od Lendave i Lepogleve]]
| dinastija = Brankovići
| otac = [[Lazar Branković]]
| majka = [[Jelena Paleolog Branković|Jelena Paleolog]]
| supružnik = [[Stefan Tomašević]]
| deca = dvoje nepoznate dece
| grb = 
| opis_grba = 
}}

'''Jelena Branković''' (kasnije '''Mara''' ili '''Marija'''; rođena [[1447]]. godine, umrla nakon [[1500]]. godine) bila je žena posljednjeg bosanskog kralja [[Stefan Tomašević|Stefana Tomaševića]] i tako posljednja [[Bosansko kraljevstvo#Bosanske kraljice|bosanska kraljica]]. Iako se njena posvekrva, [[Katarina Kosača]], često spominje kao posljednja bosanska kraljica, to je zapravo bila Mara.<ref name="MTCAHT">-{Franz Babinger, William C. Hickman, Ralph Manheim, ''Mehmed the Conqueror and His Time'', Princeton University Press, 1992.}-</ref><ref name="Draganović">Krunoslav Draganović, ''Poviest hrvatskih zemalja Bosne i Hercegovine'', Hrvatsko kulturno društvo "Napredak", 1942.{{непоуздан извор}}</ref><ref name="Tošić">Đuro Tošić, ''Poslednja bosanska kraljica Mara (Jelena)'', Zbornik za istoriju Bosne i Hercegovine, Beograd, 2002.</ref><ref name="Klaić">Vjekoslav Klaić i Trpimir Macan, ''Povijest Hrvata od najstarijih vremena do svršetka XIX stoljeća'', Nakladni zavod MH, 1981.</ref><ref name="Byzantion">-{Sociétè belge d'Études byzantines, ''Byzantion: revue internationale des études byzantines'', Fondation Byzantine, 1960.}-</ref><ref name="Krumbacher">-{Karl Krumbacher, ''Byzantinische Zeitschrift'', C. H. Beck'sche Verlagsbuchhandlung, 1952.}-</ref><ref name="Capus">-{Guillaume Capus, ''A travers la Bosnie et l'Herzegovine'', Librairie Hachette, 1896.}-</ref><ref name="Z.muzej">Zemaljski muzej u Bosni i Hercegovini, ''Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini'', Zemaljska štamparija, 1912.</ref><ref name="Vidov">Božidar Vidov, ''Herceg Stjepan Vukčić-Kosača i naziv Hercegovina: Stjepan II. Tomašević i Mara, posljednji hrvatski kralj i kraljica Druge narodne dinastije'', s.n., 1980.</ref><ref name="Mak">Mak Dizdar, ''Stari bosanski tekstovi'', Svjestlost, 1969.</ref>

== Porodica ==
Posljednja bosanska kraljica je bila najstarija kćerka srpskog despota [[Lazar Branković|Lazara Brankovića]] i vizantijske princeze [[Јелена Палеолог Бранковић|Jelene Paleolog]], kćerke brata pretposljednjeg vizantijskog cara [[Jovan VIII Paleolog|Jovana VIII Paleologa]]. Rođena je oko [[1447]]. godine<ref name="van de Pas">-{van de Pas, Leo; [http://genealogics.org/getperson.php?personID=I00293008&tree=LEO Genealogics]}-</ref> i krštena kao Jelena (neki izvori je nazivaju i Jelača<ref name="Z.muzej"/>). Jelena nije imala braće, već dvije mlađe sestre:

* [[Jerina Branković (ćerka Lazara)|Jerina Branković]] (Irina )
* [[Milica Branković]] , udata za [[Leonardo III Toko|Leonarda III Toka]], s kojim je imala sina Karla

Njen otac je u trenutku njenog rođenja imao dva starija brata, [[Grgur Branković|Grgura]] i [[Stefan Branković|Stefana]], ali oba oslijepljena i tako uskraćena za vladavinu.<ref name="Pavlović">Nadežda D. Pavlović, ''Despot Đurađ Branković i njegovo doba'', Minerva, 1973.</ref> Ovakva situacija učinila je Jelenu poželjnom udavačom, budući da je njen muž mogao tražiti vlast nad Srbijom po [[iure uxoris|njenom pravu]].

Pitanje Jelenine udaje dobilo je na važnosti iznenadnom smrću Jeleninog oca [[20. januar]]a [[1458]]. godine.<ref name="Pavlović"/> Brigu o Jeleni su od tada preuzeli njena majka i proosmanlijski nastrojeni [[vojvoda]] [[Mihajlo Anđelović]], brat velikog vezira [[Махмуд-паша Анђеловић|Mahmud-paše Anđelovića]]. Nakon pobjede antiosmanlijske i prougarske frakcije u proljeće 1458. godine, Osmanlije su započele osvajanje Srbije. Jelena je postala marioneta antiosmanslijske frakcije, a njen brak je mogao spasiti ili uništiti državu.<ref name="Pinson-Mottahedeh">Mark Pinson, Roy P. Mottahedeh; ''The Muslims of Bosnia-Herzegovina: their historic development from the Middle Ages to the dissolution of Yugoslavia''; Harvard CMES, 1996.</ref>

== Brak ==

Nedugo nakon smrti despota Lazara počeli su pregovori o udaji Jelene kojoj je u miraz bila ostavljena cijela država.<ref name="Draganović"/> Za budućeg despota Srbije izabran je [[Stefan Tomašević]], najstariji sin i prijestolonasljednik bosanskog kralja [[Stefan Tomaš|Stefana Tomaša]]. Pošto je bosanski kralj bio [[vazal]] ugarskog kralja, tada [[Matija Korvin|Matije Korvina]], njegov pristanak je bio neophodan kako bi se sklopio brak. Matija Korvin je dao svoj pristanak [[1458]]. godine, te su započeli pregovori između Tomaševićevog oca Stjepana Tomaša i Jelenine majke, despotice Jelene.<ref name="MTCAHT"/><ref name="Draganović"/><ref name="Z.muzej"/>

=== Srpska despotica ===
Dana [[1. april]]a [[1459]]. godine<ref name="MTCAHT"/> sklopljen je brak između dvanaestogodišnje Jelene i Stjepana Tomaševića. Odmah po vjenčanju, Stefan Tomašević je preuzeo vlast nad Srbijom i okončao jednogodišnji -{''[[interregnum]]''}- koji je vladao od smrti Jeleninog oca [[1458]]. godine.

Međutim, vladavina Stjepana Tomaševića u Srbiji je bila kratkog vijeka. Pošto Stefan Tomašević nije primio pomoć ni od ugarskog kralja ni od svog oca, pad Srbije je bio neminovan. U junu 1459. godine osmanski sultan [[Mehmed II]] osvojio je Srbiju, te su Tomašević i Jelena bili prisiljeni da se sklone na dvor njegovog oca u Bosni. [[Srpska despotovina]] je konačno pala [[20. jun]]a 1459. godine. Jelena je iz [[Smederevo|Smedereva]] u Bosnu ponijela i mošti [[sveti Luka|svetog Luke]], koje je sahranila u [[Jajce|Jajcu]].<ref>Ivan Lovrenović, ''Unutarnja zemlja: kratki pregled kulturne povijesti Bosne i Hercegovine'', Durieux, 1998.</ref>

===== Dolazak u Bosnu =====
Smederevo je palo već [[20. jun]]a [[1459]]. godine. Jelnin muž Stjepan je uspio nagovoriti [[Osmansko carstvo|Osmanlije]] da on i njegova porodica napuste grad. Jelena je s sljedećim osobama izašla iz Smedereva :
* [[Stefan Tomašević]]
* [[Јелена Палеолог Бранковић|Jelena Paleolog]]
* [[Radivoj Ostojić]]
* [[Tvrtko Radivojević Kotromanić]]
* [[Đurađ Radivojević Kotromanić]]
* [[Matija Šabančić]]
* [[Katarina od Velike|Margarita od Velike]]
* [[Jerina Branković]]
* [[Milica Branković]]

Oni su preko oblasti Šumadije i Mačve stigli na granicu Bosne, zatim su prešli Drinu i sredinom jula su stigli u [[Bobovac]], gdje je bosanski kralj [[Stjepan Tomaš]] primio svog sina i svoju nevjestu i ostale. Jelenina majka i sestre su na putu skrenule za Ugarsku, tako da nikad nisu stigle u Bobovac. Jelna je tu ostala s svojim mužem Stjepanom sve do smrti svog svekra Tomaša.

=== Bosanska kraljica ===

Dana [[10. jul]]a [[1461]]. godine umro je Jelenin svekar, te je njen muž postao [[spisak bosanskih vladara|kralj Bosne]], a ona bosanska kraljica, smjenjujući na tome mjestu maćehu svoga muža, [[Katarina Kosača Kotromanić|Katarinu Kosaču]]. Jelenin muž je postao štićenik pape [[Papa Pije II|Pija II]] i još više produbio vezu između bosanske krune i [[Vatikan]]a, što je započeo njegov otac. Papa mu je poslao [[kruna|krunu]] kojom ga je njegov delegat u novembru 1461. godine [[krunisanje|krunisao]] za bosanskog kralja, čime je Tomašević postao jedini bosanski kralj krunisan po rimokatoličkoj ceremoniji. U duhu muževljevih nastojanja da se približi Vatikanu, kraljica Jelena se [[7. novembar|7. novembra]] ili nešto kasnije odrekla imena koje joj je dato krštenjem u [[Pravoslavna crkva|Pravoslavnoj crkvi]] i uzela ime [[Богородица|Djevice Marije]].<ref>Joseph Reese Strayer, ''Dictionary of the Middle Ages'', Scribner, 1988.</ref><ref>Vjekoslav Klaić, ''Poviest Bosne do propasti kraljevstva'', Tiskom Dioničke tiskare, 1882.</ref> Od tada pa nadalje, izvori je nazivaju kraljicom Marom.

Kralj i kraljica su živjeli u kraljevskom gradu [[Bobovac|Bobovcu]] sve do [[1463]], kada su ga osvojile Osmanlije. Marin muž se tada sklonio u [[Jajce]], a zatim u [[Ključ]]. Po osmanskom osvajanju Bosne, [[5. juni|5. juna]] 1463. godine, Marijin muž je pogubljen - Marija je ostala udovica sa šesnaest godina. [[Bosansko kraljevstvo]] je time srušeno i postalo je dio [[Османско царство|Osmanlijskog carstva]]. Kraljica Mara je mošti svetog Luke ponijela sa sobom u izgnanstvo, da bi na kraju, vjerovatno prodajom, završile u rukama [[Mlečani|Mlečana]].

=== Djeca ===
Prema zapisima biskupa Angela Massarellija, kraljica Mara je sa Stjepanom Tomaševićem imala dvoje neimenovane djece. Međutim, Massarellijevi zapisi ne navode njihova imena, niti ikakve biografske podatke.<ref name="Massarelli">Angelo Massarelli, ''Dell'Imperadori Constantinopolitani''</ref>

== Udovištvo ==
Različiti izvori različito opisuju Marin život nakon pada Bosne. Dok je njena posvekrva, kraljica Katarina, pobjegla u [[Rim]], svi izvori potvrđuju da je Mara ostala u Osmanskom carstvu, koje je uključivalo i njenu domovinu.

=== Odnosi s Dubrovnikom ===

Po padu Bosne Mara se obratila za pomoć [[Dubrovačka Republika|Dubrovačkoj Republici]] tražeći sklonište i deponirani novac svog muža, ali joj je zahtjev bio odbijen. Kraljica je, žureći da pobjegne od osvajača, ostavila iza sebe svoju najvrjedniju imovinu - mošti svetog Luke. Franjevci su ih uzeli i zaputili se prema Dubrovniku, gdje ih je presreo lokalni vojvoda, kraljičin prijatelj, te im nije dopustio da nastave bez njene dozvole. Ona je u međuvremenu pregovarala s Mlečanima o prodaji moštiju, dok su Dubrovčani bijesno zahtjevali njihovo izručenje. U augustu [[1463]]. kraljica u pismu izražava svoje nezadovoljstvo škrtarenjem Mlečana i njihovoj smjelosti da dovode u pitanje autentičnost moštiju. Iako joj je ugarski kralj [[Matija Korvin]] nudio doživotno vlasništvo nad tri dvorca, Mara ih je na kraju ipak prodala Mlečanima.<ref name="Fine">-{[[Џон ван Антверп Фајн|Fine, John Van Antwerp]], ''The Bosnian Church: a new interpretation : a study of the Bosnian Church and its place in state and society from the 13th to the 15th centuries'', East European quarterly, 1975.}-</ref>

=== Život u Splitu ===

Sa svojom pratnjom, koju su činile bosanske velmože, mlada udovica se skrasila u [[Split]]u, u benediktinskom manastiru [[Sveti Stefan pod borovima]]. Tu je redovno primala u posjetu svoje zemljake, ali i Mađare, što se nije svidjelo mletačkoj vladi. Stoga su Mlečani naredili splitskom knezu da je udalji iz Splita na primjeren način. Mara je ubrzo zamoljena da se preseli u [[Šibenik]] ili neko susjedno ostrvo. Uvrijeđena ovakvim postupanjem, kraljica je [[1466]]. godine napustila Split i zaputila se u Istru, odakle je otišla majci u Ugarsku.<ref name="Ibrahimagić">Omer Ibrahimagić, ''Bosanska srednjovjekovna država i suvremenost: zbornik radova'', Fakultet političkih nauka u Sarajevu, 1996.</ref>

=== Mara u Osmanskom carstvu ===
Godine [[1474]]. obraća se Dubrovačkoj Republici sa zahtjevom da joj se isplati zaostavština njenog muža koja je kod njih bila sačuvana. Dubrovnik joj to odbija učiniti, nalazeći za to razne razloge, a isto čini i [[1477]]. godine kada kraljica ponavlja svoj zahtjev. Godine [[1485]]. Mara putuje u Carigrad na dvor sultana [[Bajazit II|Bajazita II]] i žali mu se da joj Dubrovnik odbija izručiti zlato koje je kod njih pohranio njen muž. Sultan u oktobru naređuje Dubrovniku da joj se preda njena udovština, a u martu sljedeće godine naređuje da joj se isplati velika suma novca koja je vjerovatno predstavljala neku zaostavštinu bosanskog dvora.<ref name="Ibrahimagić"/>

Mara je neko vrijeme bila i na sultanovom dvoru, gdje je stekla nepopularnost spletkama protiv najbliže rodbine.<ref name="MTCAHT"/> Isti tvrde da je Marija umrla 1474. godine na ostrvu [[Лефкада (град)|Lefkadi]].<ref name="MTCAHT"/> Michael Angold piše kako je kraljica Mara nakon muževog pogubljenja nastavila živjeti u [[Османско царство|Osmanskom Carstvu]] sa svojim tetkama, [[Mara Branković|sultanijom Marom]] i [[celjski grofovi|celjskom groficom]] [[Katarina Branković|Katarinom]]. Nakon smrti tetki, kraljica Mara je trebalo da naslijedi njihovu imovinu (budući da sultanija nije nikada imala djece, a celjska grofica je nadživjela svoje troje djece). Dio njihove imovine bio je obećan manastirima, a kako se nije znalo tačno koliko imovine je trebalo pripasti [[manastir]]ima, kraljica Mara je na [[šerijat]]skom sudu tražila trideset hiljada zlatnika za koje je tvrdila da su u posjedu monaha, iako je trebalo da pripadnu njoj nakon smrti grofice Katarine. Ispostavilo se da nije bila u mogućnosti dokazati svoje tvrdnje.<ref>Michael Angold, ''Eastern Christianity''}-, 2006, strana 164.</ref><ref>-{Asher Ovadiah, Universiṭat Tel-Aviv; ''Mediterranean cultural interaction''; Ramot Publ. House, Tel Aviv University, 2000; 250. strana.</ref>

Pred kraj života doselila se kod svoga ujaka, [[Manojlo Paleolog|Manojla Paleologa]], blizu grada [[Čorlu]] u [[Trakija|Trakiji]].<ref name="Ekmečić">Milorad Ekmečić, Srpska akademija nauka i umetnosti. Odbor za istoriju Bosne i Hercegovine; ''Zbornik za istoriju Bosne i Hercegovine'', SANU, 2002, stranica 60.</ref> Kraljica Mara je umrla u tom gradu nakon 1500. godine, kada je izvori opisuju kao zlu ženu, te da je sahranjena u lokalnoj crkvi zajedno sa svojim ujakom.<ref name="Ekmečić"/> Posljednji put se spominje [[24. januar]]a [[1495]]. godine<ref name="automatski generisano1">Krunoslav Draganović, ''Poviest hrvatskih zemalja Bosne i Hercegovine'', 1942.</ref><ref name="vjesnik">Kr. hrvatsko-slavonsko-dalmatinski zemaljski arkiv, ''Vjesnik Kr. hrvatsko-slavonsko-dalmatinskoga zemaljskoga arkiva'', Tisak kralj. zemaljske tiskare, 1918.</ref> kada Dubrovčani svom izaslaniku u Carigradu daju uputstvo da ne odgovara ni na kakva pitanja o bosanskoj kraljici.<ref name="Ibrahimagić"/>

Postoji teorija da se Mara u jednom trenutku pridružila haremu nekog turskog generala,<ref>Steven Runciman, ''The Fall of Constantinople 1453'', 1965.</ref> odnosno da je bila prisiljena postati supruga ili kurtizana osmanskog [[paša|paše]].<ref>Donald MacGillivray Nicol, ''The Byzantine Family of Kantakouzenos (Cantacuzenus) Ca. 1100-1460: A Genealogical and Prosopographical Study'', Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies, 1968.</ref>

== Preci ==

Kraljica Mara i kraljica Katarina bile su rođake u trećem koljenu, budući da su obje bile potomci srpskog kneza [[Лазар Хребељановић|Lazara Hrebeljanovića]]. U prvih pet generacija predaka kraljice Mare spadaju tri vizantijska cara, dva sa majčine i jedan sa očeve strane porodice.
{{Porodično stablo-lat
|ime=Jelene Branković
|border=1
|boxstyle=padding-top: 0; padding-bottom: 0;
|boxstyle_1=background-color: #fcc;
|boxstyle_2=background-color: #fb9;
|boxstyle_3=background-color: #ffc;
|boxstyle_4=background-color: #bfc;
|boxstyle_5=background-color: #9fe;
|1= 1. '''Jelena Branković (Mara)'''
|2= 2. [[Lazar Branković]]
|3= 3. [[Јелена Палеолог Бранковић|Jelena Paleolog]]
|4= 4. [[Đurađ Branković]]
|5= 5. [[Irina Kantakuzin]]
|6= 6. [[Toma Paleolog]]
|7= 7. Katarina Akajska
|8= 8. [[Vuk Branković]]
|9= 9. [[Mara Lazarević]]
|10= 10. [[Dimitrije I Kantakuzin]]
|11= 11. Eufrosina Paleolog
|12= 12. [[Manojlo II Paleolog]] 
|13= 13. [[Jelena Dragaš]]
|14= 14. [[Centurion II Akajski]]
|15= 15. Kreusa Toko
|16= 16. [[Branko Mladenović]]
|17=  17. nepoznato
|18= 18. [[Lazar Hrebeljanović]]
|19= 19. [[Milica Nemanjić]]
|20= 20. [[Matej Kantakuzin]] (vizantijski car)
|21= 21. [[Irena Paleolog]]
|24= 24. [[Jovan V Paleolog]] (vizantijski car)
|25= 25. [[Jelena Kantakuzin]]
|26= 26. [[Konstantin Dragaš]]
|28= 28. Androniko Asano Zaccaria
|30= 30. Leonard II Toko
|31= 31. [[Marija Tocco]]
}}

== Reference ==
{{reflist|2}}

== Литература ==
{{Литература}}
* {{Cite book|ref=harv|last=Тошић|first=Ђуро|author-link=Ђуро Тошић|chapter=Понашање босанске краљице Маре (Јелене) у избјеглиштву|title=Десети конгрес историчара Југославије: Зборник радова|year=1998|location=Београд|publisher=Завод за уџбенике и наставна средства|pages=393-398}}
* {{Cite journal|ref=harv|last=Тошић|first=Ђуро|author-link=Ђуро Тошић|title=Посљедња босанска краљица Мара (Јелена)|journal=Зборник за историју Босне и Херцеговине|year=2002|volume=3|pages=29-60|url=https://books.google.com/books?id=oxJIAAAAMAAJ}}
* {{Cite book|ref=harv|last=Ћирковић|first=Сима|authorlink=Сима Ћирковић|chapter=Пад Босне и покушаји отпора турском освајању|title=Историја српског народа|volume=2|location=Београд|publisher=Српска књижевна задруга|year=1982|pages=390-402|chapter-url=https://books.google.com/books?id=0ugJAQAAIAAJ}}
* {{Cite book|ref=harv|last=Ћирковић|first=Сима|authorlink=Сима Ћирковић|title=Историја средњовековне босанске државе|year=1964|location=Београд|publisher=Српска књижевна задруга|url=https://books.google.com/books?id=PO02AAAAMAAJ}}
* {{Cite book|ref=harv|last=Ћоровић|first=Владимир|authorlink=Владимир Ћоровић|title=Хисторија Босне|location=Београд|publisher=Српска краљевска академија|year=1940|url=https://books.google.com/books?id=AQWAQwAACAAJ}}
{{Литература крај}}

== Vidi još ==
* [[Brankovići]]

== Spoljašnje veze ==
{{commonscat-lat|Jelena Branković}}
* [http://genealogics.org/pedigree.php?personID=I00293008&tree=LEO Preci Mare Branković]

{{#invoke:TitleReplace|convert wiki page name to latin|
{{Kotromanići}}
{{БУСВ}}}}
{{Authority control-lat}}
{{portal bar-lat|Biografija|Istorija}}

{{СОРТИРАЊЕ:Бранковић, Јелена}}
[[Категорија:Рођени 1447.]]
[[Категорија:Бранковићи|Јелена]]
[[Категорија:Котроманићи]]
[[Категорија:Смедеревци]]
[[Категорија:Српско средњовековно племство]]
[[Категорија:Срби у Босни и Херцеговини]]
[[Категорија:Срби у Турској]]
[[Категорија:Личности Српске деспотовине]]