Odlika grobova vladara u srpskoj srednjovekovnoj državi

Sarkofag Cara Dušana Silnog, crkva Svetog Marka, Beograd

Mošti Stefana Milutina u crkvi Svete Nedelje u Sofiji

Grob Stefana Lazarevića u Manasiji

Odlika grobova vladara u srpskoj srednjovekovnoj državi bila je da su oni zauzimali mesta ili u zapadnim travejima naosa pravoslavnog hrama ili, poređani po hijerarhijskoj lestvici, još niže i dalje od oltara, u spoljnoj priprati i njenim paraklisima (bočnim kapelama).

Opšta razmatranja

Pripremanje grobnog mesta u zasebnim crkvama, kapelama i paraklisima uobičajavali su kako srpski vladari tako i vladari u zapadnom i u istočnom delu hrišćanskog sveta.

Kod pravoslavnih vernika, telo umrlog vladara prvo je polagano u grob da bi, nakon nekog vremena, bilo ceremonijalno vađeno (elevatio) i prenošeno (translatio) sa kultnim značenjem moštiju na počasno mesto u crkvi.83 Tek u svom drugom grobu (ćivotu s moštima) kosti vladara-svetitelja − bilo monaha, bilo laika − premeštane su u najsvetiji deo hrama, pred sam oltar.

Ovu praksu prvi je uveo princ monah sveti Sava koji je bio ideolog srpske države. Sava je preneo očeve mošti iz Hilandara, gde se upokojio, u Studenicu, njegovu zadužbinu i grobni hram. Tako je Studenica postala središte kulta svetog osnivača. Upravo je tu uspostavljen jedinstven „važeći” model na koji su se ugledali svi potonji Nemanjići kada su članove svoje porodice pridruživali zajednici svetitelja i sahranjivali ih u specijalno sagrađenim grobovima namenjinim vladarima.

Tako su npr. zemni ostaci vladara iz kuće Nemanjića polagani u zidane grobnice (kripte) nad kojima se postavljao kenotaf u vidu sarkofaga kao spoljašnje obeležje groba pod crkvom.

Osim zadužbinskih grobnih hramova (privatnih memorija), vizantijski i srpski vladari podizali su i zajedničke monumentalne grobnice da bi u njima obezbedili mesta za svoje najbliže srodnike (porodični mauzoleji), ali i za prisne i zaslužne ličnosti koje nisu bile plemićkog roda – uglavnom istaknute duhovnike, arhiepiskope i episkope.

Značaj grobova vladara kao stecišta molitvenog kulta

Za razliku od rimokatoličke, istočna pravoslavna crkva nije bila obavezna da kult svetitelja potvrdi zvaničnom saborskom odlukom; smatralo se da je kanonizacija obavljena samim tim što se narod osvedočio u mirotočivost i čudotvornost moštiju. Tako se npr. u narodu tvrdilo da su osama godina nakon smrti Stefana Mirotočivog, kada je otvoren njegov grob pronađeno netaknuto telo „iz koga je teklo miro i širio se svetački miris.”

Kod Srba je, počevši od uspostavljanja kulta svetog Simeona, viši i krajnji smisao osvećenja moštiju počivao je u njihovoj zaštiti države, naroda, vernika i hodočasnika. U tom smislu cilj svetog Save bio je stvaranje „savršenog naroda” i „Novog Izrailja”, što bi prevedeno na današnji jezik i kategoriju mišljenja, značilo sledeće: „uslov za sticanje statusa punopravnog, istorijskog naroda bila je upravo svetost, sakralno utemeljenje dinastije i države.”

Kao što su vladar ili duhovnik za života pokazivali očinsku brigu za blagostanje svoga naroda ili pastve, tako su i njihove mošti postajale stecište molitvenog kulta za opšte spasenje, ali i garancija za jedinstvo naroda i opstanak države. Nije, zato, nikakvo čudo što uzdizanje vladara u red svetitelja dobija na snazi i učestalosti kako u razdobljima obrazovanja, tako i u vremenima ponovnog uspostavljanja izgubljene državnosti.

Pregled grobova srednjovekovnih srpskih vladara

Sveti Jovan Vladimir		Sahranjen u manastiru Prečista Krajinska kod Bara. Danas počiva u manastiru kod Elbasana, koji je sagradio gospodar Albanije Karlo Topija 1381, a dio moštiju je u sabornoj crkvi u Tirani.
Mihailo Vojislavljević		Ovaj prvi Srbin koji je sebe titulirao za kralja, sahranjen je, prema Letopisu popa Dukljanina, u manastiru Svetog Srđa i Vaha na reci Bojani, u blizini Skadra, u kojoj su sahranjeni i Bodin i njihovi potomci Vladimir i Gradihna. Ova svetinja, koju su svojevremeno obnavljali naša kraljica Jelena Anžujska i njeni sinovi, kao i kralj Milutin, danas je u ruševinama, a reka je delimično odnela njen oltarski deo i dobar deo naosa, pa nije arheološki istraživana.
Sveti Simeon Mirotočivi		Umro je 1200. godine, kao monah u manastiru Hilandar. Sveti Sava, njegov najmlađi sin, preneo je njegove ostatke u carsku Lavru Studenicu i položio je u ćivot 19. februara 1208. godine; ovo se dogodilo osam godina nakon njegove smrti, nakon što je otvoren grob i u njenu pronađeno netaknuto telo iz koga je teklo miro i širio se svetački miris. I danas počiva u Studenici.
Sveti Sava		Preminuo je u bugarskoj prestonici Trnovu, tokom povratka iz Svete zemlje, na dan odanija Bogojavljenja, 13. januara 1236. godine, gde je i sahranjen u zemlju. Kralj Vladislav je preneo njegovo telo iz Trnova u Mileševu, naredne godine, a grobnica u koju ga je položio postoji i danas.
Stefan Prvovenčani		Preminuo je 1227. kada je prvo bio sahranjen u zemlji, ali je njegovo telo izvađeno zbog rata 1687. godine i preneto iz Sopoćana u Crnu Reku, a potom 1701. godine u Studenicu, gde se i danas nalazi.
Kralj Vladislav		Prvo je sahranjen na manastirskom groblju, da bi nakon arheološkog iskopavanja 1990. bio izvađen iz groba i sahranjen u ćivotu postavljenom u crkvi Mileševskog manastira.
Stefan Uroš I		Umro je u manastiru u Humu gde je i sahranjen. Njegovi posmrtni ostaci su preneti i sahranjeni u Sopoćanima, gde su ležali sve do sedamdesetih godina prošlog veka, kada ih je arheološkinja C. Jurišić razbacala, i to bez potrebnog antropološkog pregleda i stručne dokumentacije, tako da on danas nema poznat grob. Zna se da se u manastiru Piva čuva njegova ruka.
Jelena Anžujska		Prvo je sahranjena u Brnjacima. Tri godine kasnije, 1317, Jelena se navodno javila u viziji jednom monahu u njenoj zadužbini, manastiru Gradac, i zatražila da joj se telo izvadi iz blata i stavi pred posetioce. Potom je preneta i sahranjena u desnoj grobnici manastira Gradac, gde je počivala sve do sedamdesetih godina prošlog veka kada je arheološkinja C. Jurišić otvorila i njen grob a kosti razbalaca, baš kao i kosti njenog muža. Grobnica je sada prazna, ali su mošti, barem tako kažu, ipak zakopane negde ispod poda crkve.
Stefan Dragutin		Umro je 12. marta 1316. godine u Debrcu i prenet je u manastir Đurđevi Stupovi kod Novog Pazara, gde mu se grob nalazi desno od vrata u kapeli koja je postavljena uz severozapadni deo crkve. Njegove su mošti tu ležale sve do 1597. godine, ali se ne zna šta se potom desilo. U Visokim Dečanima se čuvao relikvijar sa njegovom desnom rukom, sve dok krajem 2011. godine nije vraćen u Đurđeve Stupove.
Stefan Uroš II Milutin		Preminuo je u dvoru u Nerodimlju, na Kosovu, odakle je prenet u manastir Banjska. Sve do Kosovske bitke, njegove su mošti ležale u Banjskoj, ali su potom prebačene u Trepču, a onda, oko 1460. godine, u Sofiju gde se i danas nalaze.
Stefan Uroš III Dečanski		Umro je 13. septembra 1331. godine, a sahranjen je u grobnici koju je sam podigao, na južnoj strani naosa u Visokim Dečanima, a mošti su mu zatim premeštene u kivot pred oltarom.
Stefan Uroš IV		Prvobitno je bio sahranjen u crkvi manastira Svetih Arhanđela Mihaila i Gavrila, u Prizrenu, u svojoj zadužbini, koju su Turci srušili i od čijeg su kamena podigli džamiju u Prizrenu. Godine 1965. godine njegove mošti su svečano prenete u Crkvu Svetog Marka na Tašmajdanu, gde se i danas nalaze, na počasnom mestu uz južni zid.
Stefan Uroš V		Umro je 4. decembra 1371, prvo je sahranjen u zemlju, da bi nakon tri veka njegove mošti bile prebačen u ćivot i čuvane u Manastiru Uspenija Bogorodice u Nerodimlje na Kosovu. Monah Hristofor ih je 11. maja 1705. godine preneo u manastir Jazak na Fruškoj gori, dok je jedna kost prenesena u Studenicu u drvenom ćivotu 1720. godine. Godine 1726. prenet je u Krušedol, a 1730. u Vrdnik. Godine 1731. godine je vraćen je u Jazak.
Knez Lazar		Prvo je sahranjen u crkvi Vaznesenja Gospodnjeg u Prištini, ali su ga godinu dana docnije njegovi sinovi Stefan i Vuk otkopali i preneli u Ravanicu, gde su mošti ležale sve do Velike seobe 1690. godine. Tada su prenete u Sent Andreju, u današnjoj Mađarskoj, gde su provele četiri godine. Potom su prenete u manastir Vrdnik na Fruškoj gori, koji je tada dobio naziv Ravanica. Zbog rata sa Turcima, 1716. su godine sklonjene su u Futog. Tokom revolucije 1848. godine sklonjene su prvo u Fenek, a potom vraćene u Vrdnik. Za vreme Drugog svetskog rata prenete su u Bešenevo, ali su ih ustaše ipak ukrale i odnele u Zagreb. Nemci su ih naterali da mošti vrate, pa su prenete u Sabornu crkvu u Beogradu 14. aprila 1942. Danas se nalaze u Ravanici.
Despot Stefan Lazarević		Umro je 19. jula 1427. godine po starom kalendaru a za mesto svog večnog počinka odredio je najmanju od svih crkava koje je podigao, u manastiru Koporin, kod Velike Plane.

Spoljašnje veze

• Gde leže kosti naših careva i kraljeva? Mošti starih srpskih vladara su svuda oko nas. - Telegraf rs.
• Srpski sveti vladari - Politika rs.