Srednjovekovne plaštanice
Srednjovekovne plaštanice simbolizuju platno (σινδών) kojim je prilikom pogreba Isusa Hrista Josif iz Arimateje obavio telo Spasiteljevo. Ovo sveto platno sa izvezenim ili naslikanim Hristom neposredno posle skidanja sa Krsta i polaganja u grob, i predstavama Bogorodice, Josifa, Nikodima i evanđeliste Jovana, namenjena je da se iznosi u toku pojanja stihovnjih stihira na večernjem bogosluženju Velikog Petka i polaže se uvek zajedno sa Jevanđeljem na sredinu hrama na poseban sto - časni presto.
Postepenim zamiranjem crkvenog života u Vizantiji i Srbiji za vreme srednjovekovnog osmanskog ropstva interesovanje za velelepnost bogosluženja potisnuto je u drugi plan, pa je dalji razvoj vozduha (aera – sindona) u umetničkom pogledu skoro prestao. Počeli su da se upotrebljavaju lakši i manji vozdusi. Veliki vozdusi plaštanice sačuvani su u manastirskim i crkvenim riznicama kao svedočanstva o vremenu u kojem su crkveni obredi i Sveta liturgija bili mnogo svečaniji, ali su takvi vozdusi izašli iz upotrebe.
Svedočanstva o nastanku plaštanice[uredi | uredi izvor]
Da plaštanica simbo lično označava platno (gr. σινδών) kojim je prilikom pogreba Isusa Hrista Josif iz Arimateje obavio njegovo telo, svedoče četiri jevanđelista, Matej, Marko, Luka i Jovan:
| Jevanđelist Matej | I uzevši Josif tijelo zavi ga u platno čisto...[1] |
| Jevanđelist Marko | I on kupivši platno, i skinuvši ga, obavi platnom i položi ga u grob . . .[2] |
| Jevanđelist Luka | I skide ga i obvi platnom, i položi ga u grob . . .”[3] |
| Jevanđelist Jovan | Tada uzeše tjelo Isusovo, i obaviše platnom s mirisom . . .[4] |
U srednjem veku, do kraja 15. ili s početka 15. veka u istočnoj tradiciji hrišćanske crkve, vazduh i plaštanica su jedno te isto, i zvali su se gr. αήρ επιτάϕιος ili, kraće, ειλητόν.
Plaštanica je bila aer, odnosno vozduh plaštanica koju su đakoni nosili na Velikom vhodu. Od ove plaštanice-vazduha treba razlikovati današnju plaštanicu Velikoga Petka i Velike Subote, o kojoj nema pomena sve do kraja 15. veka.
Nazivi i značenje plaštanice u bogoslužbenoj upotrebi[uredi | uredi izvor]
Značenje i istoriju plaštanice nije jednostavno obijasniti, jer je ona u tesnoj vezi sa razvojem vizantijskog bogoslužbenog ceremonijala kroz vekove. Kako je vremenom plaštanica menjala svoj smisao i značenje, ona se u današnje vreme iznosi na večernju Velikog Petka i obnosi na jutrenju Velike Subote, a vazduhom se naziva pokrivač, kojim se na Liturgiji pokrivaju diskos i putir...
Kako se prema najranijem svetootačkom tumačenju, časni presto simboliše kao Hristov grob, plaštanica je samim tim postala sastavni deo časnog prestola. Sveti Isidor Pelusiot (oko 440. godine) pominje plaštanicu na prestolu pri svakoj Liturgiji, i kaže:
| „ | Čista plaštanica (η καταρα δυδων - σινδών) koja se prostire radi prinošenja božanskih darova, jeste služenje Josifa Arimatejskog. Kao što je on obavio telo Gospodnje plaštanicom i predao ga grobu, iz koga je za ceo naš rod kao plod stečeno vaskrsenje, tako mi, osećajući na plaštanici hleb predloženja, nalazimo, bez sumnje, telo Hristovo, koje nam daje istu nepropadljivost, koju je darovao posle vaskrsenja iz mrtvih Spasitelj Isus pogreben od Josifa. | ” |
Prema tome iz ovog ranohrišćanskog svedočanstva može se izvesti zaključak da je plaštanica bila gornji pokrov (prekrivač) časnog prestola, koji je dobio značenje plaštanice u smislu pomena jevanđeliste Mateja.[1]
- Iliton
Vremenom, pklaštanica, je dobila ne samo novo ime već i novu bogoslužbenu upotrebu. Isidor Pelusiot je naziva čistom plaštanicom – '„η καταρα σινδών“, a potom je nazvana i iliton (grč. ειλητόν – савијам), jer se savijala i odvijala. Iliton je, po tom tumačenju platno koje se pre početka liturgije odvijalo i postavljalo povrh Časne trpeze da bi se na njoj obavljala evharistija.
Prema tumačenju Jovana Posnika iliton se prostirao po božanstvenom prestolu kao slika platna (plaštanice) kojim je bilo obavijeno telo Hristovo od tajnih Hristovih učenika Josifa Arimatejskog i Nikodima.
Carigradski patrijarh German (733) tumačeći liturgiju, kaže: Iliton znači plaštanicu, kojom je bilo obavijeno sa krsta skinuto i u grob položeno telo Hristovo. Prema ovom tumačenju, iliton je platno koje se pre početka Svete Evharistije razvijalo i postavljalo povrh časne trpeze da bi se na njemu obavljala Sveta Evharistija.
U tumačenju liturgije jerusalimskog patrijarha Sofronija (638) kaže se, da: đakoni razvijaju iliton, slično Josifu i Nikodimu, kada su hteli da sahrane samoga Gospoda.
Iliton se do danas sačuvao na časnom prestolu, ali je u periodu od kraja 14. i s početka 15. veka izgubio svoje prvobitno i dobio sporedno značenje.
Od 13. veka prekrivač vozduh postepeno je postajao plaštanica (epitafios) koju su za vreme Velikog vhoda nosili najpre sveštenici, a zatim đakoni.
- Vozduh
Vozduh je naziv za platno koje je simvol pokrova u koji su Josif i Nikodim uvili telo Hristovo. Vozduhom se nazivala i zavesa na stubovima kivorija iznad Časne trpeze, kao i ona na oltarskoj pregradi, jer se posle Velikog vhoda zavesa navlači, a to označava pečaćenje groba Hristovog.[5]
U njega je uvijano Jevanđelje i sveštenik ga je iznosio prislonjeno na grudi ili na ramenu dok su se pojale stihovnje stihire večernje Velikog Petka i polagao ga na sto u sredini hrama gde mu se narod poklanjao do kraja jutrenja Velike Subote.
U vreme Simeona Solunskog (1429) veliki vhod na liturgiji predstavlja polazak Isusa Hrista na stradanja, a polaganje časnih darova iza vhoda na presto i pokrivanje vazduhom pogreb i grob Hristov. Značenje plaštanice sada preuzima vazduh – vozduh (αήρ), a iliton označava sporedne pogrebne pelene.
Vozduh se nosio na velikom vhodu i nazivao se plaštanicom, a potvrde o tome pronalaze se na freskama Božanske liturgije, koje prikazuju anđele (đakone) koji na glavi nose plaštanicu, na kojoj je naslikan umrli Isus Hristos. Ovaj vozduh- plaštanica, nošen na glavi, zvao se i επιπλον.
U srednjem veku, s kraja 14. s početka 15. veka u istočnoj tradiciji hrišćanske crkve, vozduh i plaštanica su jedno te isto, i zvali su se αήρ επιτάϕιος ili, kraće, ειλητόν. Plaštanica je bila aer, odnosno vozduh plaštanica koju su đakoni nosili na Velikom vhodu.
Od ove plaštanice-vozduha treba razlikovati današnju plaštanicu Velikoga Petka i Velike Subote, o kojoj nema pomena sve do kraja 14. veka.
- Plaštanica
Pored predstava Hrista, izobraženih u freskoslikarstvu, mozaiku, kroz pisanu i duboreznu ikonu ili u rukopisnim knjigama, neposredno posle skidanja sa Krsta i pre polaganja u grob, ovaj značajan motiv se najčešće projavljuje i u formi vezenog, bogato ukrašenog platna, koje je dobilo naziv plaštanica (grčki: Επιτάφιος ili Επιτάφιον, ruski: Plaщanica), koje se u pravoslavnim hramovima koristi u toku večernjeg bogosluženja Velikog Petka i jutrenja Velike Subote.
Na nekim plaštanicama iz srednjeg veka, pored Pogrebenja Hristovog, anđela i simbola jevanđelista, prikazuju se i scene koje su najbliže povezane sa evharistijom. Tako su na solunskoj plaštanici, koja se nalazila u crkvi Bogorodice Panagude u Solunu, a koja se čuva u Vizantijskom muzeju u Atini, na ivicama, levo i desno od Polaganja Hrista u grob, izvezene i kompozicije Pričešća apostola hlebom i vinom, to jest telom i krvlju Hristovom – Evharistija.[6] Ista scena prikazana je i na dalmatici u Vatikanu.
Plaštanice iz 13. i 14. veka[uredi | uredi izvor]
Plaštanica srpskog kralja Stefana Uroša II Milutina[uredi | uredi izvor]
Plaštanica srpskog kralja Stefana Uroša II Milutina (1282—1321) svrstava se u takozvane stare retko sačuvane plaštanice. Ovaj eksponat, za koga se ne zn za koji je manastir napravljena, od izuzetnog je svetskog značaja jer je jedinstven primer u svetu sačuvanog predmeta od tekstila u tim dimenzijama. Datiran u vreme između 1310 i 1318. godine.[7]
Plaštanice koja se nalazila y Manastiru Krušedol, danas je izložena y Muzeju srpske pravoslavne crkve u Beogradu, u kome se čuvaju dragocenosti neprocenjive vrednosti koje svedoče o nacionalnim pobedama i porazima, herojstvu i izdajama, idealima i zabludama srpskog naroda.[8][9]
Plaštanica skopskog mitropolita Jovana[uredi | uredi izvor]
Plaštanica skopskog mitropolita Jovana jedna od najstarijih i najlepših sačuvanih srpskih plaštanica, koja se za razliku od drugih srednjovekovnih plaštanica, sastoji iz dva dela: središnjeg i naknadno dodate široke trake koja je uokviruje sa svih strana.
Plaštanica Antonija Heraklijskog[uredi | uredi izvor]
Plaštanicu Antonija Iraklijskog je donela u Srbiju despotica Jelena. Njen muž, despot Jovan Uglješa Mrnjavčević, vladao je oblašću Sera, na južnom delu Balkana, najpre kao savladar Dušanove udovice Jelene – Jelisavete, a zatim samostalno (1356—1371), do njegove pogibije u Maričkoj bici. Jelena se nakon toga zamonašila i nadalje je poznata kao monahinja Jefimija. Ona je plaštanicu, lično ili preko svoje rođake kneginje Milice, predala Manastiru Studenici. Jefimija, koja je jedna od prvih pesnikinja u Evropi, bila je veliki poznavalac i poštovalac veziljske umetnosti. Svoju POHVALU KNEZU LAZARU izvezla je zlatom na pokrovu za mošti kneza Lazara (danas u Muzeju SPC u Beogradu).
Plaštanicu Antonija Iraklijskog je remek-delo vizantijske veziljske veštine iz druge polovine 14. veka. Vezena je zlatnom i srebrnom žicom i raznobojnim koncem na purpurnoj svili. Na njoj je prikazano Hristovo telo koje okružuju četiri anđela koji nose ripide dok peti anđeo leti iznad Hrista. U donjem delu je izvezen natpis na grčkom u kome se Antonije moli za spas svoje duše:
| „ | KO RAZBOJNIK ISPOVEDAM TI ‘POMENI ME GOSPODE U CARSTVU SVOME’. ‘ZAISTA TI KAŽEM, DANAS ĆEŠ SA MNOM BITI U RAJU.[10] | ” |
U uglovima plaštanice je natpis:
| „ | POMENI GOSPODE DUŠU RABA SVOGA ANTONIJA IRAKLIJSKOG | ” |
Mileševska plaštanica[uredi | uredi izvor]
Mileševska plaštanica, je dar moldavskog vojvode Aleksandra IV i žene Roksande, koja je od 17. veka čuvana u manastiru Pakri, danas u sastavu Eparhije slavonske Srpske pravoslavne crkve u Hrvatskoj.[11] Izrađena je 1567. godine u zlatovezu na crvenoj svilenoj osnovi, a datirane je na dan Preobraženja 6. avgusta. Plaštanica podseća na plaštanicu iz Putne, dar moldavskog vojvode Jovana Stefana i žene Marije, iz 1490. godine.[12]
Ovaj eksponat od izuzetnog značaja u crkvenim vezenim tkaninama zauzima značajno mesto, u Srpskoj pravoslavnoj veri, jer simbolizuje prvobitnu plaštanicu - platno (iliton), u koje su Josif iz Arimateje i Nikodim obavili Hristovo telo tokom skidanja sa krsta i sahrane.[1][2][3][4]
Mileševska plaštanica (koja je jedina u svetu na kojoj je Isus Hrist prikazan otvorenih očiju) danas se nalazi u riznici Mitropolije u Zagrebu, gde je u nuždi deponovana.
Solunska plaštanica[uredi | uredi izvor]
Na nekim plaštanicama iz srednjeg veka, pored Pogrebenja Hristovog, anđela i simbola jevanđelista, prikazuju se i scene koje su najbliže povezane sa evharistijom. Solunskoj plaštanici, koja se nalazila u crkvi Bogorodice Panagude u Solunu, danas se čuva u Vizantijskom muzeju u Atini.
Na njoj se pored Pogrebenja Hristovog, anđela i simbola jevanđelista, prikazuju i scene koje su najbliže povezane sa evharistijom, pa tako na njenim ivicama, levo i desno od Polaganja Hrista u grob, izvezene i kompozicije Pričešća apostola hlebom i vinom, to jest telom i krvlju Hristovom – Evharistija.[6] Ista scena prikazana je i na dalmatici u Vatikanu.
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v Jevanđelje po Mateji: 27, 59.
- ^ a b Jevanđelje po Marku: 15, 46.
- ^ a b Jevanđelje po Luki: 23, 53.
- ^ a b Jevanđelje Sv. Jovana: 19, 40.
- ^ N. P. Kondakov, Pamяtniki hristianskago iskusstva na Afone, S. Peterburg 1902, 258−261; Troickiй, op. cit., 372−377
- ^ a b N. P. Kondakov, Makedoniя. Arheologičeskoe putešestvie, Sanktpeterburg 1909, 138−142; Millet, Broderies religieuses, 94, pl. CLXXXII, CXCIII, CC–CCII, CCIV.
- ^ Apostolovski, Aleksandar. „Plaštanica kralja Milutina”. Politika on lajn, Beograd. 28.01.2013. Pristupljeno 16. 6. 2017.
- ^ M. Valtrović, Srpske crkvene starine na budimpeštanskoj zemaljskoj izložbi, Starinar II, Beograd 1885, 110—111
- ^ L.Mirković, Starine fruškogorskih manastira, Beograd 1931,39—40, T. XLIII
- ^ Jevanđelje po Luki: 23, 42–43.
- ^ V. Krasić, Manastir Pakra, Stražilovo 1886, 61
- ^ O. Tafrali, Le tresor byzantin et roumain du monastère de Putna, Texte, 1925, 36- Pl. XXII.