Stari srpski zakon

Manastir Gračanica, na čijim zidovima je ispisan Stari srpski zakon

Stari srpski zakon ili Zakon stari srbljem naziv je za jedanaest odredbi koje čine Gračaničku povelju srpskog kralja Milutina ispisanu na zidovima njegove zadužbine. Zakon verovatno potiče s kraja 12. veka. Sadrži odredbe o položaju zavisnog stanovništva na manastirskom vlastelinstvu kao i rezervate sudske. Sam naziv zakonika svedoči o njegovoj starini ali se o velikoj starosti zakonika može suditi i na osnovu sadržaja njegovih odredaba koje su prilično arhaične (veliki broj neodređenih i neumerenih obaveza). Zakon stari Srbljem sadrži nekoliko odredaba koje bi više pristajale vremenu velikog župana Stefana Nemanje (1166—1196) nego vremenu vladavine kralja Milutina.

Istorija

Naslov zakona preuzet je iz autentičnog srednjovekovnog teksta. Stari srpski zakon bio je samo deo jedne isprave i to manji deo Gračaničke povelje ispisane na zidu zadužbine kralja Milutina. Stari srpski zakon sadrži samo jedanaest odredbi koje je kraljev zakonodavac kao posebnu, zaokruženu celinu, uneo u Gračaničku povelju. Deo je Gračaničke povelje kojom se uređuje položaj zavisnog stanovništva na vlastelinstvu manastira. Njegova vrednost bila bi znatno šira ukoliko bi se utvrdilo da je nastao pre Milutinove vladavine jer, što je tekst stariji, njegova izvorna vrednost je veća. Vreme nastanka Starog srpskog zakonika je nezaobilazno pitanje. Sam naziv ukazuje da je ranije nastao jer nije logično da dokument iz Milutinove vladavine dobije naziv „Stari“. Postoji još jedan dokument sličnog naziva koji uređuje položaj zavisnog stanovništva. U pitanju je Zakon Srbljem u osnivačkoj povelji cara Dušana manastiru Svetog Arhanđela kod Prizrena. Iako je povelja nastala sredinom 14. veka, Zakon Srbljem nastao je ranije. Više od naziva, o starini Starog srpskog zakona svedoči njegova sadržina. Peti član Starog srpskog zakona određuje da je meropah dužan da dva puta godišnje donosi luč koji je služio za osvetljenje i potpalu. Bistrička povelja kralja Vladislava (1234-1243) svodi ovu obavezu na breme luča. U poređenju sa odredbom iz Bistričke povelje, odredba iz Starog srpskog zakonika deluje čudno i nedovoljno ozbiljno; više liči na dobrovoljni prilog crkvi nego na zakonski propisani namet. To svedoči da je Zakon nastao u doba nedovoljno razvijenih feudalnih odnosa, dobom koje je mnogo starije i od Srpskog carstva i od Milutinove vladavine, ali i od doba vladavine kralja Vladislava.

O starini Zakona svedoči o odredba o mehoskubini, odnosno o kazni za povređeno dostojanstvo sebra. Prema Banjskoj povelji, mehoskubina je iznosila 18 dinara (na vlastelinstvu manastira Banjska), dok je prema Gračaničkoj povelji, odnosno Starom srpskom zakonu, iznosila 6 dinara (na gračaničkom vlastelinstvu). Prema Dušanovom zakoniku, kazna je iznosila 6 perpera odnosno 72 dinara. Primećuje se nesklad između visine kazne koji je preteran čak i za srednji vek. Stoga je logičan zaključak da Stari srpski zakon pripada ranijem vremenu.

Činjenice nas uveravaju da je Stari srpski zakon nastao pre Bistričke povelje, verovatno u doba Stefana Nemanje ili Svetog Save. Deo Starog srpskog zakonika prilagođen je Milutinovom periodu. Tu se pre svega misli na uvođenje novčanih kazni i na osnovne zemljoradničke rabote meropaha i sokalnika izražene u matovima (koje su čak nešto više od rabota meropaha i sokalnika na bistričkom, banjskom i dečanskom vlastelinstvu) – 9 mati oranja meropaha i 6 mati oranja sokalnika. Gračaničkom vlastelinstvu Milutin je dao 30 porodica vlaha, a banjskom čak 515 porodica. Stoga je razumljivo što Banjska povelja sadrži opštiran Zakon Vlahom dok je Gračaničkoj povelji (na čijem vlastelinstvu su pretežno živele zemljoradničke povelje) bio dovoljan i Stari srpski zakon.

Vidi još

• Zakon Svetog Simeona i Svetog Save
• Vražda
• Zakonopravilo

Literatura

• Rade Mihaljčić, Zakoni u starim srpskim ispravama, Istorijski časopis 32 (1990) 21—26.
• Đ. Đekić, Srpsko srednjovekovno pravo: od osvete do rezervata sudskih, Zbornik Matice srpske za društvene nauke 138 (1/2012), 39–46.