Trg kralja Milana

Trg kralja Milana
Opšte informacije
Mesto	Niš
Opština	Medijana
Država	Srbija

Trg kralja Milana (ranije Trg Oslobođenja) zauzima prostor u najstrožem centru Niša. Nastao je prenošenjem urbanog težišta Niša, iz Niške tvrđave na levu obalu Nišave i drugih krupnih razvojnih promena, uključujući i one koje su, usledili nakon Austro-turskog rata 1689-90. godine, a naročito kao posledica izgradnje Hisara i Tvrđave u prvim decenijama 18. veka. Među Nišlijama ovaj trg je popularno poznat kao Konj, te nije neuobičajeno da se za odrednicu blizu ovog trga kaže kod Konja.

Kroz niz transformacija od prvenstveno otvorenog prostora namenjenog za trgovanje, okruženog stambenim mahalama nepravilnog oblika, do oivičavanja njegovih granica nizovima dućana i ugostiteljskih objekata i izgradnje značajnih zgrada javne namene što se sve dešavalo u periodu turske vladavine, tek posle oslobođenja od Osmanlija 1878. godine na ovom trgu se pojavljuju obrisi klasične postavke gradskog trga, koje su decenijama, sve do današnjih dana stremile ka zapadnoevropskoj arhitekturi i urbanizmu.

Poslednje značajne izmene na trgu desile su se devedesetih godina 20. veka, i one se uglavnom odnose na uređenje u parteru, ponovno redefinisanje saobraćajnih komunikacija i izgradnju podzemnog pešačkog prolaza. U ovom periodu ukinuta je u potpunosti i poslednja preostala saobraćajna komunikacija u pravcu sever-jug. Pešačka komunikacija preko Voždove ulice zbog pojačane frekvencije saobraćaja dobila je alternativnu mogućnost korišćenja podzemnog prolaza, sa primarnom funkcijom trgovanja. Kao novi arhitektonski element u postavci trga pojavljuju se ulazi u novoizgrađeni podzemni prolaz i fontana iospred hotela Ambasador.

Položaj

Trg kralja Milana se nalazi u jednom od najstarijih delova Niša, u Gradskoj opštini Medijana. Trg sa južne strane preseca, jedan od glavnih i najstarijih komunikacija, ulica Vožda Karađorđa, a sa senjverene strane reka Nišava, koja ga odvaja od drevne Niške tvrđave.

Trg je jedna od najposećenijih lokacija u gradu, sa lepo uređenim platoima za pešake, zelenim parkovskim površinama, centralno mesto zauzima spomenik oslobodiocima Niša. Na njemu se nalaze raznovrsni sadržaji: parkovski mobilijari, fontana zgrada Gradonačelnika, hotela Ambasador, mnoštvo kafića, stambenih objekata, robnih kuća i lokala po obodu parka.

Trg je udaljen je 500 m severozapadno od glavne autobuske stanica i 3 km istočno od aerodroma Konstantin Veliki i glavne železničke stanice. Komunikacijski je dobro povezan sa svim delovima grada Niša, gradskim prevozom, i stajalištem taksija.

Geografski položaj

• Severna gografska širina: 43° 29′ 15"
• Istočna geografska dužina: 21° 53′ 55"
• Nadmorska visina: 192 m

Položaj Trga kralja Mmilana na mapi Niša

Istorija

Niš trg Kralja Milana - nekadašnji izgled

Istorijske pretpostavke Trga kralja Milana date su raskrsnicom puteva koji su se iz ovog prostora račvali prema Podunavlju, Carigradu, Solunu i Skadru, a koje se ovde formiralo u postaničkom, ili možda već u antičkom periodu.

Najraniji pisani podatak o prostoru na kojem se danas prostire Trg kralja Milana pruža zapis Alberta Ahenskog o krstašima Petra Pustinjaka i njihovom prolasku kroz Niš jula 1096. godine za vrijeme Seljačkog krstaškog rata.

Osmanski period

Raskršće pa levoj obali Nišave kao neizgrađen prostor, posle pada feudalne Srbije prihvatili su i Turci. Temelje svog orijentalnog Niša u 15. veku Turci su postavili onde gde se nalazio i srpski srednjovekovni Niš, to jest na desnoj obali Nišave u prostoru današnje Tvrđave. Prvi objekti koji se krajem 15. veka pominju na suprotnoj, levoj obali Nišave su: vodenica (niže mosta) i hamam Mehmed-bega (na mestu današnje knjižare „Svetlost“. Prvi dućani zametak čaršije i prvi stambeni objekti koji se pominju na levoj obali Nišave su iz 16. veka. Iz 16. veka je i karavansaraj na levoj strani Nišave, izgrađen približno na mestu današnjeg parking prostora i prednjeg dela nišavskog parka. Austrijski izaslanik Hans Dernšvam ga je u svom proputovanju kroz Niš 1553. godine video upravo u vreme njegovog dovršenja i opisao ga. Građevina je četvorostrana s prizemljem i spratom, s kapijom na čeonoj strani i s prostranim dvorištem u sredini zgrade. Ovaj karavansaraj putopisci i izvori pominju negde do 18. veka, kad se pomen o njemu gasi (pošto je objekt porušen), a prostor na kojem se nalazio dobio je najpre naziv At-pazar (konjska pijaca), a potom Bit-pazar (pijaca za prodaju stareži).

Krajem 16. ili u 17. veku izgraćena je prva džamija na levoj obali Nišave: Hizir-begova džamija. Ovu bogomolju Hizir-beg je postavio u samo raskršće puteva (na mestu današnjeg Spomenika oslobodiocima Niša). Istovremeno uz raskršće i iz pravca nišavskog mosta (čiji su drveni temelji 1611. godine zamenjeni kamenim) formirala se postepeno čaršija i mahala, koja se najpre zvala Hizir-begova (po džamiji), a kasnije Taš-ćuprija mala (po kamenom mostu). Ovakvo stanje Niša zatekao je i Evlija Čelebija prilikom svog proputovanja kroz Niš 1660. godine.

Prenošenje urbanog težišta Niša na levu obalu Nišave i druge krupne razvojne promene, uključujućn i ome u prostoru današnjeg Trga kralja Milana, usledili su nakon Austro-turskog rata 1689-90. godine, a naročito kao posledica izgradnje Hisara i Tvrđave u prvim decenijama 18. veka.

Plakat povodom postavljenja spomen obeležja obešenima 1821. na ovom trgu

Već tokom ponovnog turskog zauzimanja Niša 1690. godine stradali su, pored ostalog, most pa Nišavi, karavansaraj i Hizir-begova džamija. Ne zadugo nakon rata, početkom 18. veka Porta je donela odluku o utvrđivanju Niša. U prvim decenijama 18. veka realizovan je projekat o izgradnji Hisara (po ugledu na Beograd), a potom, sredinom prve polovine 18. veka, Hisar je prepravljen i dograđen u jaku Tvrđavu (onu koja u bitnim elementima i danas stoji na desnoj obali Nišave). Zamašni radovi, veliki broj radnika, unapređenje upravnog statusa Niša, porast vojnih efektiva, pojava i dolazak vićenih Turaka i drugih pridošlica, sve to doprinelo je porastu stanovništva i dinamizaciji izgradnje u Nišu. Izgradnjom Hisara i Tvrđave podstaknut je proces širenja i preseljenje Niša preko Nišave, ali ne samo ulogom Tvrđave, već mnogo više time što su vojne vlasti branile i sprečavale naseljavanje i širenje Niša prema Gradskom polju. Pri tome krupnije promene zahvatile su i prostor na kojem se nalazi Trg kralja Milana. S druge strane mosta urađen je i ograđen jarkom i plotom mostobran (Džebehana tabija), koji je sredinom presecala čaršija. Takođe je, oko 1722. godine, obnovljena, ali u novom znatno boljem izdanju, Hizir-begova džamija u središtu čaršije. Džamiju je obnovio Topal Osman-paša, muhafiz Niša i ona je otada nazvana po njemu, a pred oslobođenje Niša 1878. godine bila je poznata samo kao Paša-džamija. Istovremeno s obnovom džamije, Osman-paša je u njenoj okolini, prema Nišavi, Pokrivenoj čaršiji i u bočnim sokacima sagradio 98 dućana. U sektoru današnje Balkanske i Ruđera Boškovića ulice u ondašnjoj Prokupačkoj mahali pomogao je izgradnju jevrejskog doma (Jehudihanu), koji je imao 31 sobu u prizemlju i na sprat i jednu veću zajedničku prostoriju. Oko ovog doma skoncentrisala se u 18. i 19. veku Jevrejska (ili Čivut) mahala. Deo Prokupačke mahale bliže Nišavi zvao se Tabahana (prema ovde lociranim napravama za preradu kože). Od ranijeg naziva Hizirbegova mahala, prostor Trga osloboćenja dobio je naziv: tašćuprija mala. Na mestu nekadašnjeg karavanseraja iznikli su novi dućani, a prostor u dubini iza bivšeg karavansaraja (ledina), postao je atpazar, pa bitpazar, a pred osloboćenje od Turaka, povremeno i vašarište. Početkom 18. veka na trasi poljskog puta prema Gorici, Svetonikolskom bregu i Gabrovcu, iz pravca Pašine džamije, počela je da se širi (u stvari, nastavila je da se produžava iz pravca Tvrđave i nišavskog mosta) Pokrivena čaršija (današnja glavna trgovačka ulica Niša). Duž poljskog puta prema Čairu i hrišćanskom (rajinskom) delu varoši, iz pravca Pašine džamije, počeo je da se izgrađuje Muftijski sokak (današnja Ulica Nade Tomić). Rov i plot oko mostobrana uništeni su i zasuti u drugoj polovini 18. veka, a na njihov račun čaršija se obogatila novim dućanima i gostionicama. Hamam i Vodenica ostali su na svojim pozicijama sve do oslobođenja Niša.

Trg nakon oslobođenja Niša 1878.

Oslobođenje 1878. godine zateklo je Taš-ćupriju malu kao gusto zazidan i teskoban orijentalni prostor. M. Đ. Milićević ga je opisao kao zbijenu čaršiju s niskim dućanima i Magazama, „a u sredini tog najživljeg pazara“ (tj. oko Paša džamije) čaršija je bila toliko uska da se „dvoja kola nisu mogla mimoići, nego ako se sretnu, moraju se ili vraćati natrag, ili rastočiti, dokle se proguraju jedno mimo druga. Zaseljena je bila i sama Taš-ćuprija. Na njenoj drvenoj platformi i na nosećim stubovima nalazio se po jedan red malih turskih dućana za prodaju slatkiša i sitnica. Na prvom stubu mosta na levoj Nišavinoj strani Turčin Ali-beg sagradio je bio kafanu pod nazivom „Bejkos“. Posle osloboćenja „Bejkos“ je zakupio Sotir Čohadžić, a od ovog ga je nešto kasnije otkupio Radenko Dragojević. „Bejkos“ je bio najbučnija i „najrazvratnija“ gostionica Niša, koja je s muzikom radila do jutra. Pored mosta pa levoj obali radila je vodenica, koju izvori na ovom mestu pominju još u 16. veku. Gore spomenuti most očišćen je od turskih dućančića i ojačan već 1878. godine, a porušen oko 1895. godine, kad je zamenjen novim gvozdenim. Vodenica do njega stradala je u poplavi 1893. godnne posle čega nije više obnavljana.

Odlučna i smela rekonstrukcija prostora Taš-ćuprije mahale počela je s proleća 1879. godine tako što je Paša džamija srušena, grobovi oko nje uklonjeni, a vlasnicima dućana naređeno da se izmeste na novu regulacionu liniju. Iste, 1879. godine (15. avgusta) Jevrejsku malu je zahvatio požar u kojem su stradali sinagoga, jevrejski dom, rabinerova kuća i druge zgrade i dućani na zapadnoj strani Taš-ćuprije mahale. Ovaj događaj ubrzao je rekonstrukciju zapadne strane novoprojektovanog trga. Već 1882. godine Živan Živanović opisujući Niš, zabeležio je: „S mosta na Nišavi gledajući… napred je čistina i lepa prostorija, pijaca jedna, levo su oba dvora, stari i novi. Desno je jedna vodenica, koja još nije pomaknuta. A dalje se pruža red sve povih kuća i glavna ulica desno, a muftijski sokak levo … Svuda u tim ulicama dignute su ili se dižu nove kuće, kakve smo navikli da vidimo u varošima u Šumadiji“.

U kratkom vremenu od 1879 do 1882. godine glavne konture novog trga (osim na istočnoj strani) koji je uskoro dobio naziv Trg kralja Milana bile su postavljene. Na istočnoj strani u konveksnom luku i dalje se zadržao niz dućana i kafana; uklanjanje ovih objekata i temeljna rekonstrukcija Trga s te strane usledila je tek posle Drugog svetskog rata. Određene promene pratile su i unutrašnje uređenje Trga: već krajem 19. veka bio je zastrt turskom kaldrmom, a u pogledu namene, osim saobraćajne i manifestacione, dobio je i tržišnu: pijacu za živinu i zelenilo. Popravljena je i Hafis-pašina česma (zaostali objekt iz turskog perioda); ista je 1903. godine zamenjena novom, urađena od strane višeg inženjera Josifa Rinera i kamenoresca Vićence Kaliterne; uz česmu je napravljen i skver. Godine 1913. na obali Nišave, levo od mosta, urađen je još jedan skver u okviru kojeg je postavljeno spomen obeležje vladici Melentiju, obešenom na ovom mestu 1821. godine (obeležje je kasnije bilo premešteno u Tvrđavi, a 1990. je vraćeno).

Sledeća značajnija promena pa Trgu je iz 1936/37. godine kada su trg i česma iz prostora raskrsnice uklonjeni (česma je preneta u Čair) a na njihovo mesto, u znak sećanja, postavljen Spomenik oslobodiocima Niša s odgovarajućim skverom.

Spomenik oslobodiocima Niša, sa nizom od jedanaest objekata zaštićenih zakonom, na zapadu, koji su većim delom i dalje zadržali izgled iz prve polovine 20. veka. Naime u periodu između dva svetska rata, od ukupno jedanaest objekata iz ove ambijentalne celine, dva su zamenjena višespratnim zgradama u duhu modernizma (br. 15 i 17), a u poslednjim decenijama dvadesetog veka još jedan objekat je doživeo znatne prepravke (br. 11 – Hotel „Union”); dok su sve ostale zgrade u manjoj ili većoj meri očuvale su svoju osnovnu formu i prepoznatljive arhitektonske elemente na uličnom frontu.

Nakon Drugog svetskog rata

Posle Drugog svetskog rata usledili su delimična rekonstrukcija Trga i njegovo novo arhitektonsko uobličavanje. Osim toga, njegov stari naziv (Trg kralja Milana) zamenjen je novim Trgom Oslobođenja. U 1959-60. godini uklonjen je ostatak starog niza niskih zanatskih radnji i nekoliko kafana („Njujork“, „Sinđelić“, „Trgovačka kasina“), a nešto kasnije i Grand hotel (raniji Orijent) na istočnoj strani Trga ustupivši mesto današnjem hotelu Ambasador i zgradi restorana Central. Izmene su usledile i na severnoj strani: u sklopu rekonstrukcije Keja Života Đošića uklonjeni su skver i spomenik (1959), a već pre toga uklonjena je ograda oko gradskog parka i uređeno mesto za parkiranje automobila. Godine 1961, na mesto ranijeg gvozdenog, postavljen je nov Tvrđavski most prema projektu Jovana Cenića. Na južnoj strani Trga 1947. godine uklonjeni su predratni dućani i zgrade, a na njihovo mesto izgrađeni su (s prekidima i naknadnom rekonstrukcijom) robna kuća Beograd i građevine Gorča i Šestica, s kojima su osnovne posleratne arhitektonske konture Trga Oslobođenja bile zaokružene. Zapadna strana Trga sačuvala je evoju tradicionalnu fizionomiju izdržavši u više navrata ozbiljne rušilačke izazove i apetite ishitrene (pomodne) urbanistike.

Trg kralja Milana bio je u posleratnom periodu više puta predmet urbanističkog i arhitektonskog rešavanja u niškom Zavodu ali stvarne intervencije na Trgu projektovane su i izvođene parcijalno sve do 2020-tih.

Panorama trga kralja Milana

Trg na početku 2020-tih

Trg kralja Milana konačno je arhitektonski rešen u niškoj Direkciji za urbanizam, a radovi su izvedeni počev od 2019. do 2021. godine, kada je trg kao celina 2021.godina dobio današnju fizionomiju.

Panorama trga kralja Milana, prema Obrenovićevoj ulici

Panorama trga kralja Milana, prema ulazu u tvrđavu

Galerija

• Trg do 2020. godine
• 
• 
• 
• 
• 
• 

• Trg nakon obnove 2021. godine
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

Vidi još

• Sinđelićev trg
• Trg kralja Aleksandra Ujedinitelja

Literatura

• Zbornik Narodnog Muzeja Niš, br. 6-7, 1991.
• Dragana Milovanović, Trg oslobođenja u Nišu, Niški zbornik br. 11, Niš, 1982 (str. 121–131),
• Borislav Andrejević, Spomenici Niša, Prosveta, Niš, 2011.
• Branislav Mirković, Osnovi urbanizma – tehnika prostornog oblikovanja, Knjiga 1/A, Građevinska knjiga, Beograd 1983(str. 249–265).

Spoljašnje veze

Mediji vezani za članak Trg kralja Milana na Vikimedijinoj ostavi