Ulica kralja Petra I (Sombor)

Dodaj veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Ulica kralja Petra I
Početak Zgrada Županije, Venac vojvode Stepe Stepanovića
Kraj Zgrada Preparandije, Venac vojvode Radomira Putnika
Dužina 631 m
Širina 30 m
Stvorena
Nazvana 1992.
Stari nazivi Ulica Lajoša Košuta, Ulica kralja Aleksandra, Maršala Tita
Ulica kralja Petra I

Ulica kralja Petra I je središnja gradska ulica u Somboru. Smeštena je u centru grada. Prostire se od zgrade Županije do zgrade Preparandije. Ova ulica je unutar "Venca"- četiri široke ulice koje omeđuju staro jezgro grada ( nekadašnji "Šanac" a današnji "Venac" nastao je na mestu odbrambenog turskog šanca iskopanog oko 1684/85.godine). Ulica kralja Petra I jedna je od starogradskih ulica punih života.

Staro gradsko jezgro grada[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Somborski Venci

Ulica kralja Petra I je ulica koja se nalazi unutar starog gradskog jezgra Sombora a koje je uokvireno sa četiri „venca“:

Ulica kralja Petra I spaja Venac vojvode Stepe Stepanovića i Venac vojvode Radomira Putnika.

Ulica kroz istoriju[uredi | uredi izvor]

Središnja gradska ulica još od polovine 18. veka se prostirala od Županije do Svetođurđevskog trga, a kasnije sve do početka Bajskog puta (današnja Vojvođanska ulica). U tom periodu je sa njene južne i sa severne strane bila okružena šancem sa vodom te je ulaz u ulicu sve do polovine 19. veka bio moguć samo preko dva mala drvena mosta. Jedan most se nalazio kod današnjeg parka, a drugi kod sadašnje zgrade Preparandije. Zbog njene širine decenijama se ovde nalazila i žitna pijaca.[1] Na njenom središtu prostirao se Trg Svetog Đorđa.

Deo ulice od Trga Svetog Đorđa do zdanja Preparandije ranije nije smatran glavnom ulicom, pa je u 18. veku nazivan Bajskim putem, što će, kasnije, dugo decenija biti ime sadašnje Vojvođanske. Ovaj deo je tek nakon Drugog svetskog rata postao delom glavne ulice, kojoj je prirodno i pripadao.[2] Od druge polovine 19. veka postala je privredno središte grada.

Tabla sa imenom ulice

Godine 1874. ulica je prvi put dobila kaldrmu. Sredina ulice bila je kaldrmisana krupnom kockom, a veći deo ulice, između trotoara i kolovoza, kaldrmisan je lomljenim kamenom. Godine 1905. trotoar na Glavnoj ulici do Trga Svetog Đorđa je asfaltiran, a od trga do zgrade Preparandije 1909. godine. Kolovoz je od 1930. godine kaldrmisan sitnom kockom, a potpuno je asfaltiran 1970. godine. Detaljno je rekonstruisana tokom 2007/08. Godine. Preostali radovi i projekti za urbani mobilijar su urađeni 2009. i 2010. godine i ulica je završena postavljanjem fontane avgusta 2011. godine.

Simbolično prikazane četiri godine značajne za rekonstrukciju ulice na kojima se vidi vrsta upotrebljenog materijala i godina

Dugo vremena Glavna ulica je bila bez zelenila, a prva stabla su bile ukrasne topole posađene početkom pedesetih godina 20. veka. Deceniju kasnije,1960.godine posađena su i 52 stabla platana (topole su još neko vreme stojale uz njih, posle čega su povađene). Između 2007. i 2010. godine tokom trajanja detaljne rekonstrukcije Glavne ulice uklonjeno je staro i posađeno novo, po vrsti primerenije drveće - crveni hrast. Ulica kralja Petra I je dužine 631 metar (od Doma JNA do Županije). Širina ulice je najvećim delom 30 metara.[3] Od 1969. godine somborska Glavna ulica je, sa svim starim zdanjima koja se u njoj nalaze, dobila status zaštićenog spomenika kulture.

Naziv ulice[uredi | uredi izvor]

Kroz istoriju ulica je menjala nazive. U drugoj polovini 19. veka, pa sve do 1918. godine nosila je ime Lajoša Košuta jednog od predvodnika Mađarske revolucije 1848/49. godine. Posle Prvog svetskog rata ulica dobija ime tadašnjeg prestolonaslednika, kasnije kralja Aleksandra. Nakon Drugog svetskog rata ulice su dobijala imena najčešće revolucionarna i partizanskih heroja, ili i pojmova i mesta vezanih za antifašističku borbu. Tako je Glavna ulica dobila naziv ulica Maršala Tita. Početkom devedesetih godina 20. veka (1992. godine), raspadom SFRJ ulica Maršala Tita je dobila ime ulica Kralja Petra I.[4]

Susedne ulice[uredi | uredi izvor]

Trgovi[uredi | uredi izvor]

Trg Svetog Đorđa[uredi | uredi izvor]

Trg Svetog Đorđa
Tabla sa nazivom trga

Najstariji i najveći somborski gradski trg koji se nalazi na Glavnoj ulici, ime je dobio po Svetođurđevskoj crkvi, prostirao se od crkve do početka Solarskog sokaka (Čitaoničke ulice) s južne i do palate "In foro" danas Robne kuće Beograd, i sa Svetođurđevskom crkvom, sa severne strane. Trg je popločan 1874. godine. Grad je zatim Trg uredio tokom 1938. godine, kada je postavljena podloga od savskog šljunka i cementa, a na betonsku ploču stavljen je kamen i postavljeni su ivičnjaci. Devedesetih godina 19. veka Trg je ozelenjen mladicama bođoša, koji su, nakon više od jednog veka, zamenjeni prilikom rekonstrukcije Glavne ulice i Trga 2007/08. godine. Posle Drugog svetskog rata naziv trga bio je promenjen u Trg oslobođenja, a od početka devedesetih godina 20. veka nosio je ime Trg slobode. Staro ime Trga vraćeno je tek početkom ovog veka. Od 1969. godine Trg i sva stara zdanja koja se ovde nalaze dobila su status zaštićenog spomenika kulture.

Županijski trg (Trg cara Uroša)[uredi | uredi izvor]

Sve do druge polovine 19. veka ispred zdanja Županije nalazilo se gradsko vašarište, odnosno stočna pijaca. Omanji trg ispred zgrade načinjen je odmah po njenoj izgradnji (1805-1808). Početkom tridesetih godina 19. veka kamenom je popločan trotoar oko zgrade Županije, a 1841. godine kaldrmisan je drvenim kockama i trg ispred Županije. Stočna pijaca uskoro je delimično izmeštena, a ispred zgrade su posađeni omanji drvoredi, pored kojih su načinjene staze.

Županijski trg (Trg cara Uroša)

Kada je između 1880. i 1882. godine obnavljana i proširena zgrada Županije, dotadašnji drvoredi i staze bili su uklonjeni i Odbor za ulepšavanje grada preporučio je da ispred Županije bude posađen park. Neposredno ispred zdanja Županije napravljen je 1886. godine omanji trg sa sadnicama četinara tise, poređanim u polukrug i rezidbom kupasto oblikovanim, koje i danas postoje. Ipak, do nastanka velikog Županijskog parka trebalo je čekati još duže od decenije (do 1898). Trg ispred Županije je, krajem 19. veka, nosio ime Trg Slobode, a zatim je nazvan po imenu austrougarske carice Jelisavete. Posle Prvog svetskog tg dobija ime po srpskom caru Urošu, poslednjeg vladara iz loze Nemanjića. U vreme mađarske okupacije (1941-1944) trg dobija ime po admiralu i regentu Miklošu Hortiju, a po oslobođenju mu je vraćen naziv cara Uroša. Trg je asfaltiran šezdesetih godina 20. veka, a prilikom rekonstrukcije Glavne ulice 2008. godine uređen je u arhitektonskom skladu sa Glavnom ulicom i parkom.[5]

Ulicom kralja Petra I[uredi | uredi izvor]

Zahvaljujući svojoj dugoj istoriji u ulici Kralja Petra I danas se nalaze mnogobrojni objekti proglašeni za spomenike kulture, spomenici podignutim značajnim ličnostima kao i mnoge značajne institucije. Ulica kralja Petra I počinje od zdanja Županije, kao i od Županijskog trga (trg cara Uroša) a završava se kod zgrade Preparandije.

Županija[uredi | uredi izvor]

Nakon povlačenja Turaka 1687. godine Sombor je pripao Bačkoj županiji. Godine 1749. 17. februara Sombor je dobio status slobodnog i kraljevskog grada, te je kao takav od tada bio izvan teritorijalne nadležnosti Bačke županije. Županija nije imala stalno sedište i oktobru 1753. godine carica Marija Terezija je preporučila da to bude u Somboru, kao prirodnom središtu županije. Gradnja dvospratnice, sa osnovom u obliku nedovršenog pravougaonika, započela je 1805. godine. Na njoj su, osim radnika, kao i komorskih podanika iz okolnih sela, koji su radili u sklopu svoje radne obaveze ili kuluka, radili i francuski ratni zarobljenici, kojih je u vreme rata Austrije sa Napoleonom bilo u Somboru oko 600. Već 1807. godine zgrada je bila stavljena pod krov, a zidanje je potpuno završeno 1808. godine. Unutrašnje uređenje novog županijskog zdanja završeno je 1809. godine, kada su u ovde premeštene i sve županijske službe. Tokom godina Županija je dograđivana, uređivana, renovirana. Na prvom spratu središnjeg dela smeštena je skupštinska sala. U Velikoj sali je 20. februara 1898. godine postavljena impozantna slika Franca Ajzenhuta "Bitka kod Sente", naslikana uljanom tehnikom na jednodelnom platnu, veličine četiri metra po vertikali i sedam metara po horizontali, u raskošnom pozlaćenom ramu.

Županija

Sedište Bačke županije Sombor je bio sve do 1925. godine, kada su nekadašnje županije u Vojvodini ukinute odlukom državnih vlasti Kraljevine SHS. U godinama koje su sledile u njoj je bilo sedište Bačke oblasti, središte Somborskog sreza, sedište Kasacionog suda i Vrhovnog državnog tužilaštva. Zgrada je od 1929. do 1933. godine imala status "banskog doma". Zdanje Županije je 1933. godine Državni erar Kraljevine Jugoslavije predao u vlasništvo grada, uz uslov da u zgradi ostane sedište sreskog načelstva. U vreme okupacije (1941-1944), u ovom zdanju ponovo se nalazilo sedište obnovljene Bačko-bodroške županije. Neposredno nakon oslobođenja Sombora, tokom 1944/45. godine, u Županiji se nalazio partizanski vojni sud i zatvor partizanske vojne uprave. Nakon Drugog svetskog rata u zgradi Županije bilo je sedište sreskih vlasti, a od 1963. godine ovde je iz Gradske kuće premeštena i služba opštinske uprave. Godine 1975. obnovljena je Velika sala zdanja Županije. Od 21. avgusta 1947. godine zdanje Županije je, prvo u Somboru, stavljeno pod zaštitu države, a od 1991. godine ima status kulturnog dobra od velikog značaja. Zgrada je tokom poslednje dve decenije obnavljana u etapama (krov, spoljna i unutrašnja fasada, unutrašnjost zdanja), a u zdanju Županije danas je sedište Skupštine Grada Sombora, gradonačelnika i Gradske uprave, Zapadnobačkog upravnog okruga, te više državnih službi.[6][7][8]

Kuća dr Koste Popovića[uredi | uredi izvor]

Kuća dr Koste Popovića

Na kraju leve strane Glavne ulice (prema parku),nalazi se jednospratnica koja je pripadala somborskom advokatu i političkom prvaku dr Kosti Popoviću. Sagrađena je 1865. godine u stilu romantizma, na mestu gde se ranije nalazila kuća znamenitog somborskog prosvetitelja, književnika i gradskog senatora Avrama Mrazovića (1756-1826). Fasada kuće je po horizontali podeljena na vence kojima su razdvojeni prizemlje i sprat, sa naglašenim središnjim rizalitom koji od ostatka fasade razdvajaju polustubovi u prizemlju višeugaoni, a na spratu polukružni, sa kapitelima. Na sredini zdanja je dugačak balkon od kovanog gvožđa, na koji izlaze dva prozora i središnja vrata. Sa obe strane zgrade nalazi se još po jedan velik prozor, a na vrhu zgrade je zabat ukrašen cvetnom krunom. Od 1969. godine zdanje Koste Popovića ima status zaštićenog spomenika kulture, a od 1991. godine i status kulturnog dobra od velikog značaja.[9]

Singerova zgrada[uredi | uredi izvor]

Godine 1889. otvoren je u Somboru foto-atelje Šamuela Singera (Singer Samu), brata poznatog novosadskog fotografa Jozefa Singera. Singer je izrađivao portrete, a bavio se i reportažnom fotografijom, pa i fotomontažom. U stilu mađarske secesije sazidana je 1910. godine na levoj strani Glavne ulice zgrada u kojoj se nalazio fotografski atelje Šamuela Singera, po kome je ovo zdanje i dobilo ime.

Singerova zgrada

Singerovo zdanje sazidano je na pravougaonoj osnovi, kao jednospratnica sa ulične, a dvospratnica sa dvorišne strane. Zgrada na fasadi pročelja ima tri velika prozora, dok su na bočnim krilima zgrade dva manja zidana balkona koje drže po dve jake konzole, a kojima pripada i po jedan manji pravougaon prozor. U prizemlju zgrade nalazila su se tri velika pravougaona izloga, razdeljena jakim polukružnim stubovima. Ispod balkona, na levom krilu zgrade, nalazila su se pravougaona vrata, a ispod balkona na desnom krilu bio je ulaz u zgradu. Na sredini krova, iznad prednje fasade, nalazila se drvena mansarda u čijem je podnožju bio natpis na nemačkom "Singerov fotografski atelje", a sa obe strane krova bila je po jedna manja zastakljena drvena badža. Od 1969. godine ovo zdanje ima status zaštićenog spomenika kulture.[10]

Kuća Đule Falcionea[uredi | uredi izvor]

Potomak italijanske porodice Falcione, doseljene u Sombor nakon ratova sa Napoleonom i kasnije mađarizovane, somborski trgovac Julije Đula Falcione, kupio je 1863. godine staru porodičnu kuću porodice Palković. Đula Falcione je od gradskih vlasti zatražio saglasnost da na mestu stare podigne novu kuću. Godine 1868. načinjen je arhitektonski plan njegovog novog zdanja, koje je podignuto kao jednospratnica, sa fasadom u stilu romantizma.

Kuća Đule Falcionea

Svojim kraćim delom zgrada se nalazila na Glavnoj ulici, a dužim delom na "Vencu", okrenuta prema Županiji. Na vrhu ugaonog pročelja zgrade stojao je kasnije natpis Julija Đule Falcionea, na mađarskom jeziku, kao vlasnika i osnivača zadužbine kojoj je bila priložena i ova zgrada. U prizemlju ove jednospratnice, čije se duže krilo nalazio na "Vencu", bile su smeštene brojne prodavnice sa lučnim ulazima i izlozima, koji su oko 1910. godine preuređeni u pravougaone. Krajem dvadesetih godina 20. veka ova jednospratnica imala je 19 prostorija na spratu i 11 u prizemlju. Od 1969. godine zdanje Julijana Đule Falcionea ima status zaštićenog spomenika kulture, a iste godine ovo zdanje je obnovljeno (izlozi su kasnije ponovo vraćeni u prvobitan oblik). Danas je fasada stare jednospratnice Đule Falcionea u izuzetno lošem stanju.[11]

Gradska biblioteka (Nekada somborska Štedionica)[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Gradska biblioteka Karlo Bijelicki

Somborska štedionica osnovana je jula 1868. godine kao plod privrednog napretka Somboraca, koji su se zalagali da grad dobije svoju samostalnu bankarsku kuću. Prvobitno je bila smeštena u kući Andrije Falcionea na Glavnoj ulici, koji je dugo godina bio i upravnik banke. Jačanjem Štedionice ukazala se potreba za većim poslovnim prostorom, pa je 1874. godine kupljen plac kuće na uglu Glavne i Tihe ulice (Avrama Mrazovića), gde je 1877/78. godine, prema projektu peštanskog arhitekte Rudolfa Raja, sazidana jednospratnica Somborske štedionice u stilu neorenesanse.

Ukras na zgradi Biblioteke

Zgrada je sagrađena u obliku slova L, tako da pročelje gleda na Glavnu ulicu, a duži deo zgrade nalazio se u Tihoj ulici (današnja Avrama Mrazovića), ali sa te strane zgrade nije bilo ulaza. Na fasadi sa Glavne ulice postoje dva bočna ispada u kojima su smeštena velika polukružna vrata i kapija iznad kojih stoji reljef glave devojke sa pčelinjom košnicom na glavi - znamenom štednje i bogatstva. Između bočnih ispada nalaze se troja vrata, takođe polukružnog oblika, ali manjih dimenzija. Fasada prizemlja načinjena je u dekorativnoj rustici. Na spratu pročelja nalazi se terasa koja se oslanja na velike konzole, kao i tri središnja i dva veća bočna prozora.

Gradska biblioteka

Posle Drugog svetskog rata ovde je bilo gradsko sedište Narodne banke Jugoslavije, pa Komunalne banke, a zatim, kratko vreme, i Narodnog univerziteta. Do danas su iznad ulaznih vrata i iznad kapije ovog zdanja sačuvani simboli štedionice - ženska glava sa košnicom, a u prizemlju stepeništa još se nalaze teške stare velike čelične kase nekadašnje Somborske štedionice. Somborska Gradska biblioteka 1959, u godini kada je proslavljala 100 godina rada, gradske vlasti su odlučile da ova kulturna ustanova svoje stalno sedište dobije je u zgradi nekadašnje Somborske štedionice. U prizemlje sadašnje zgrade useljena je, u septembru 1961. godine, prvo bibliotečka čitaonica, pa pozajmno odeljenje, a dve godine kasnije, u oktobru 1963. godine, na spratu je smeštena i čitaonica za naučni rad. Igrom slučaja, zgrada Štedionice, čiji je Karlo Bijelicki bio knjigovođa, postala je tako i sedište ove institucije koju je on osnovao jedan vek ranije, a Gradska biblioteka je u nazivu ponela ime svog osnivača.[12][13] Tokom 1988. godine u produžetku Gradske biblioteke dograđeno je zdanje na tri nivoa, koje se nalazi u ulici Avrama Mrazovića. Detaljna obnova zdanja nekadašnje Somborske štedionice, a današnje Gradske biblioteke "Karlo Bijelicki", završena je u jesen 2005. godine. Rekonstrukcija krova zdanja Gradske biblioteke rađena je tokom 2014/15. godine, a fasada je obnovljena u jesen 2016. godine. Od 1969. godine ovo zdanje ima status zaštićenog spomenika kulture.

Kuća Jaše Laloša[uredi | uredi izvor]

Na mestu današnjeg zdanja, sagrađenog pre više od jednog i po veka, nalazile su se, početkom 19. veka, dve kuće - skromna jednospratnica trgovca Dimitrija Riđičkog i prizemno zdanje Mihaila Maširevića, koje je 1844. godine kupio Todor Poparić. Zdanja Riđičkog i Poparića kupio je 1853, odnosno 1859. godine, imućni Somborac Jovan Lalošević i na njihovom mestu uskoro je podigao svoju lepu i veliku klasicističku jednospratnicu, sa baroknom kapijom u prizemlju i balkonom od kovanog gvožđa (čija je prvobitna ograda kasnije zamenjena), na šest masivnih konzola.

Kuća Jaše Laloša

Prizemlje zgrade se tokom godina koristilo za razne namene. Zdanje je posle Drugog svetskog rata delimično nacionalizovano. Obnova ove zgrade završena je u proleće 2016. godine.[14]

Semzeova palata[uredi | uredi izvor]

Godine 1850. u Somboru je, od Karla Latinovića, kuću i 270 jutara zemlje u predelu salaškog naselja Šikare kupio Janoš Semze, žitelj Prigrevice. Četvrt veka kasnije, 1874. godine, iz Prigrevice u Sombor je prešao i Julije Đula Semze, veleposednik, kasnije i poslanik u Ugarskom saboru. Iste godine je zvanično primljen za žitelja slobodnog i kraljevskog grada Sombora i odmah je dobio saglasnost da na svom zemljištu, na Glavnoj ulici, na kome se ranije nalazila stara jednospratnica Petra Veselinovića i njegovog sina Todora, sagradi novu jednospratnicu.

Semzeova palata

Jednospratnicu zidanu u stilu neorenesanse Julije Semze je podigao 1878. godine. Fasada Semzeove palate imala je dva ispada sa erkerima, a na središnjem delu sprata nalazili su se prozori sa visokim natprozornicima i balkonom oslonjenim na tri konzole, od kojih se dve nastavljaju u vidu korintskih stubova (isprva, balkon je bio zidan, a kasnije je, tokom druge decenije 20. veka, načinjen od kovanog gvožđa). Ispod balkona se nalazio polukružni ulaz sa lunetom, iznad koje su dve figure amora. Široki krovni venac bio je bogato profilisan konzolama sa cvetnim ukrasima i lavljim glavama na obodima venca. U prizemlju, čija je fasada obrađena u dekorativnoj rustici, nalazili su se polukružni izlozi radnji koji su kasnije, početkom 20. veka izbijeni, što je narušilo sklad i lepotu ovog zdanja, a fasada je time dobila primese eklekticizma. U holu sprata nalaze se dva prozora i vrata sa vitražom načinjenim krajem 19. veka, ukrašenim vencem sa četiri rozete i sa amorima. Tokom vremena menjala je svoju namenu i funkciju. Od 1963. godine ovde je smeštena Matična kancelarija somborske opštine. Obnova nekadašnje Semzeove palate započela je 2006. godine, a završena je 2008. godine. Od 1969. godine zdanje Julija Đule Semzea ima status zaštićenog spomenika kulture.[15]

Somborska srpska čitaonica[uredi | uredi izvor]

Staranjem uglednih i učenih somborskih Srba osnovana je 12/24. marta 1845. godine Srpska čitaonica. Čitaonica je decenijama bila pokretač kulturnog, društvenog i političkog života ovdašnjih Srba. Tokom godina prostorije Srpske čitaonice menjale su adresu i nakon više decenija seljakanja, za Božić 1881. godine somborski srpski prvaci su odlučili da se sazida i njeno zdanje. Gradnja je počela u proleće 1882. godine na uglu Solarskog sokaka i Glevne ulice. Kamen temeljac zdanja Srpske čitaonice, položen je 25. maja 1882. godine.

Srpska čitaonica

Zgrada je jednospratnica u stilu eklekticizma, sazidana je u obliku slova L - zapadna fasada gledala je na Glavnu ulicu, a severna na Adžijin ili Solarski sokak (današnja Čitaonička ulica). Na spratu zapadne fasade nalazila su se tri polukružna prozora između kojih je postavljen po jedan jonski stub, dok su se dva jonska stuba nalazila na kraju fasade, a u prizemlju su bila polukružna vrata sa dva polukružna izloga. Severna fasada zgrade bila je istovetna sa zapadnom, sa istovetnim ispadom i polukružnim prozorima na spratu i u prizemlju (u prizemlju uokvirenim širokim rustičnim pojasom). Kasnije će donji polukružni izlozi i ulazna vrata grubo biti prepravljeni u kvadratne, ali će prilikom poslednje obnove ovog zdanja prizemlju biti vraćen prvobitan izgled. Na vrhu obe fasade, u najužem centru Sombora, velikim zlatnim slovima, u vreme francjozefovske Austrougarske, stojao je ćirilični natpis Srpska čitaonica.[16] Prostorije Čitaonice nalazile su se na spratu a prizemlju su bili lokali za izdavanje.

Tokom Prvog svetskog rata somborskoj Srpskoj čitaonici bila je zabranjena svaka delatnost, njene prostorije bile su korišćene za razne vojne svrhe, pa je tom prilikom oštećen znatan deo imovine Čitaonice. Od 1915. o 1918. godine u zdanju Srpske čitaonice bila je smeštena somborska Trgovačka akademija. Odmah po završetku rata Srpska čitaonice je obnovila rad. U vreme Drugog svetskog rata, Srpskoj čitaonici ponovo je bio zabranjen rad, a zgrada je, usled ratnih dešavanja i boravka bugarskih vojnika u njoj nakon oslobođenja 1944. godine,, bila veoma ruinirana. Rad Čitaonice je obnovljen odmah posle oslobođenja, a 1957. godine, posleratne vlasti su, u sistematskom brisanju nacionalnih odrednica, iz njenog imena izbrisali nacionalni predznak srpska i pridodali joj ime njenog člana Laze Kostića. Ćirilični natpis sa nazivom "Srpska čitaonica", koji je stojao na vrhu zgrade čak i u vreme Prvog svetskog rata, bio je uklonjen. Voljom Skupštine članova Čitaonice vraćena je 1991. godine nacionalna pridevska odrednica, pa je njen današnji naziv Srpska čitaonica "Laza Kostić", a potom je vraćen i stari natpis na zdanju Čitaonice. Postepeno se somborska Srpska čitaonica vraćala svojim kulturnim i književnim delatnostima, kao davno proklamovanoj prvobitnoj zamisli svojih utemeljitelja. Zgrada Srpske čitaonice temeljno je obnovljena tokom druge polovine devedesetih godina 20. veka. U obnovljenoj velikoj sali Čitaonice smeštena je zbirka od 20 portreta slavnih članova Srpske čitaonice, koje je tokom 1999. godine naslikao i darovao njen doživotni počasni predsednik somborski slikar Sava Stojkov (1925-2014). Od 1969. godine ovo zdanje ima status zaštićenog spomenika kulture.[17][18]

Kuća Palanačkih[uredi | uredi izvor]

Zidanje jednospratnice bogatog somborskog trgovca Stevana Popića započelo je 1872. godine, a dovršeno je do maja 1873. godine. Posle smrti Stevana Popića kuću i velike zemljišne posede nasledile su njegova sestra Marija, udovica somborskog arhivara Dimitrija Palanačkog i njena kćer jedinica Julijana Julča Palanački, sestričina Stevana Popića. Godine 1888. nove vlasnice su, u znatnoj meri promenile fasadu Popićevog zdanja, koja je prepravljena u stilu neorenesanse.

U kuću Palanačkih 1895. godine nastanjuje se Laza Kostić oženivši se Julijanom Palanački koja ga je četvrt veka strpljivo čekala. Laza Kostić u ovoj kući će živeti sve do novembra 1910. godine, kada je otišao na lečenje u Beč, gde je i umro 9. decembra iste godine. Ovde će između 1900. i 1902. godine nastati poznata Kostićeva knjiga "O Zmaju", a nešto ranije i prevodi Dernburgovih "Pandekta", pa ponovni prevodi Šekspirovih dela "Ričard III" i "Romeo i Julija", kao i najlepša pesma srpske ljubavne lirike "Santa Maria della Salute".

Kuća Palanačkih
Tabla na fasadi kuće Palanačkih

Posle Julijanine smrti u oktobru 1909. godine i smrti Laze Kostića u decembru 1910. godine, kuća Palanačkih je, kao i veći deo imovine, prema zaveštanju pripala somborskoj Srpskoj pravoslavnoj crkvenoj opštini i zadužbini Julijane Palanački. Posleratne vlasti su zdanje u kome je živeo Laza Kostić nacionalizovale, zanemarujući plemenito zaveštanje velike somborske dobrotvorke.

Od 1969. godine nekadašnja kuća Palanačkih ima status zaštićenog spomenika kulture, a od 1991. godine i status kulturnog dobra od velikog značaja.[19]

Trgovačko-zanatlijska banka i srpski pevački dom[uredi | uredi izvor]

Somborsku Trgovačku i zanatlijsku banku osnovao je 1871. godine ovdašnji imućni trgovac i privrednik Simeon Sima Bikar, koji je bio i njen prvi predsednik. Prvobitno je Trgovačka i zanatlijska banka zakupljivala sedam prostorija u vlasništvu somborske Srpske pravoslavne crkvene opštine, a tokom 1887/88. godine počela je da podiže svoju zgradu na Trgu Svetog Đorđa. Zgrada banke nastala je na mestu nekadašnje kuće koja je u 18. veku pripadala Mojseju Putniku, bačkom vladiki (1757-1774), a kasnije i mitropolitu karlovačkom (1781-1790), a zatim je, tokom prve polovine 19. veka, zapisana u posedu trgovca Stipana Zomborija, potomka znamenite somborske bunjevačke porodice Somborčević, koja je svoje nekadašnje prezime polovinom 18. veka mađarizovala. Jednospratnica Trgovačke i zanatlijske banke imala je fasadu u stilu neorenesanse, sa rustično dekorisanim prizemljem u kome su se nalazili pravougaoni izlozi i ulazna kapija. Na spratu zgrade bilo je pet polukružnih prozora sa završecima u vidu konzola, a na sredini je stojao balkon koji su držale tri moćne konzole. Iznad krovnog venca nalazio se središnji, izdužen polukružan zabat, a sa oba kraja zgrade bio je još po jedan manji polukružan zabat. Između zabata nalazili su se izduženi ukrasi, slični vazama, a na krovu zgrade bilo je pet okruglih badža. Na vrhu krova, sve do pedesetih godina 20. veka, stojao je na žičanoj osnovi velik ćiriličan natpis Srpski pevački dom, koji je kasnije zamenjen parolom Živeo Tito. Nakon gašenja Trgovačke banke, zgradu je preuzela Mađarska agrarna štedionica, a od njih je ovo zdanje 1911. godine kupila somborska Srpska pevačka družina, osnovana 1870. godine, koja je u dvorištu zgrade imala svoj dom. Zgrada je tokom godina menjala "stanare" a danas ovde svoje prostorije ima Gradsko kulturno-umetničko društvo "Ravangrad", kao i podružnica Kola srpskih sestara. Zgrada je obnovljena 2005. godine. Od 1969. godine ovo zdanje ima status zaštićenog spomenika kulture.

Trgovačko-zanatlijska banka i Srpski pevački dom
Dvorišna zgrada Somborskog pevačkog društva

U dvorištu nekadašnje zgrade somborske Trgovačke i zanatske banke, koju je od Mađarske agrarne banke 1911. godine otkupila ovdašnja Srpska pevačka družina (osnovana 1870. godine), nalazila se još jedna, nešto ranije (1895) podignuta jednospratnica, pravougaone osnove, sa fasadom od cigle. Sve do danas njegova osnovna namena nije promenjena, te su i sada ovde prostorije Somborskog pevačkog društva, koje je nastavljač tradicije Srpske pevačke družine.[20][21]

Gradska kuća[uredi | uredi izvor]

Prema svom geografskom položaju i svojoj delatnosti, Gradska kuća je puna dva veka predstavljala najvažnije središte Sombora, a svojim oblikom i prepoznatljivo arhitektonsko znamenje grada. Prva somborska Gradska kuća (ili Magistrat) podignuta je na temeljima nekadašnjeg zdanja grofa Jovana Janka Brankovića, koji je, od 1717. do 1734. godine, bio kapetan ovdašnjih graničara. Marija Branković,udovica Jovana Brankovića je u maju 1749. godine, porodično zdanje prodala Magistratu tek proglašenog slobodnog i kraljevskog grada Sombora, i ovde je, 20. avgusta iste godine, svečano postavljen, kamen temeljac za novu Gradsku kuću.[22] Gradska kuća predstavljala je od tog vremena središte političkog i administrativnog života grada, u kome su se nalazila sva izvršna i zakonodavna tela gradske vlasti (Magistrata), kao i svi nosioci upravnih zvanja. U Gradskoj kući održavane su redovne sednice Magistrata, koji je neposredno rukovodio svim segmentima života grada. Održavane su i sednice skupštine Bačke (od 1802. godine Bačko-bodroške) županije.

Gradska kuća

Već početkom 19. veka počelo se u Somboru razmišljati o izgradnji nove Gradske kuće jer je dotadašnje zdanje postalo premalo za sve veći broj činovnika i pomoćnog osoblja zaposlenog u gradskoj administraciji. Izgradnja nove Gradske kuće odvijala se etapno, a njeno preuređivanje i dograđivanje započelo je i trajalo, još tokom dvadesetih i tridesetih godina XIX veka. Do 1842. godine sagrađen je zapadni deo Gradske kuće, sa tornjem, čime je ovo zdanje konačno bilo potpuno završeno, a njegovo središte i pročelje bili su premešteni sa dotadašnjeg istočnog dela i Trga Svetog Đorđa, na zapadni deo zdanja i Trg Svetog Trojstva.

Izgrađena u stilu neoklasicizma, nova jednospratnica Gradske kuće imala je pravilnu kvadratnu osnovu, a u pročelju je podignut toranj, pod kojim se nalazi izražen ispad sa stubovima i prostranim balkonom. Severna i južna fasada zgrade bile su arhitektonski istovetne, sa plitkim reljefnim okvirima oko prozora. Na istočnoj strani Gradske kuće fasada je imala ispad, sa uskim i dugačkim balkonom pod kojim se nalaze po dva para dorskih stubova. Iznad balkona, sa istočne strane Gradske kuće, znatno kasnije, posle Drugog svetskog rata, dodat je trouglast front, sličan onom sa zapadne strane zgrade (iznad trouglastih frontova, na ispadima sa istočne i zapadne strane Gradske kuće, krajem šezdesetih godina XX veka rimskim brojevima upisane su godine MDCCXVIII i MDCCCXLII, koje označavaju godinu nastanka starog Brankovićevog zdanja i godinu završetka izgradnje nove zgrade. Sa zapadne i istočne strane Gradske kuće nalazile su se masivne ulazne drvene kapije. Prve opravke novog zdanja Gradske kuće usledile su oko 1854. godine. Krov je stavljen pod novi crep 1856.godine. Svečana sala je uređivana 1851. godine i 1855. godine.

Tokom godina sledile su nove adaptacije unutrašnjosti Gradske kuće, doziđivanje i preuređivanje tornja (tek krajem tridesetih godina XX veka). Gradska kuća trebalo je bude temeljno prepravljena u stilu secesije, ali zbog Prvog svetskog rata, do prepravki nije došlo, te je tako sačuvano zdanje iz 1842. godine.

Godine 1976. na tornju Gradske kuće ugrađena su četiri velika mehanička časovnika, a iste godine obnovljena je i Velika sala Gradske kuće. Fasada i krov ovog zdanja obnovljeni su tokom prve decenije ovog veka, kada su sa obe strane zgrade vraćene i velike ulazne kapije.[23] Tokom godina Gradska kuća je menjala ,,stanare,, i namenu. Od 1948. godine Gradska kuća ima status zaštićenog spomenika kulture, a od 1991. godine i status kulturnog dobra od velikog značaja.

Palata dr Sime Pavlovića[uredi | uredi izvor]

Palata dr Sime Pavlovića

Jednospratnica imućnog trgovca i zemljoposednika Sime Bikara, podignuta polovinom 19. veka nalazila se na Svetođurđevskom trgu, preko puta Gradske kuće. Kuća se nalazila pored zdanja Somborske trgovačke i zanatlijske banke, čiji je Sima Bikar bio osnivač i dugogodišnji predsednik. Sima Pavlović je od naslednika Sime Bikara kupio njegovu nekadašnju kuću, kao i omanje prizemno zdanje koje se nalazilo između kuće Sime Bikara i prizemne kuće Jerasovića (na ćošku Solarskog sokaka ili današnje Čitaoničke ulice), i na njihovom mestu je 1910. godine sazidao prostranu jednospratnicu u stilu secesije. Vlasnici i namena zdanja su se tokom godina menjali. Od 1969. godine nekadašnje zdanje dr Sime Pavlovića ima status zaštićenog spomenika kulture. Danas je Pavlovićeva zgrada u svom spratnom delu oronula, sa fasadom koja se ljušti i opada, te je izgubila nekadašnju lepotu.[24][25]

Crkva Svetog velikomučenika Georgija (Velika pravoslavna ili Svetođurđevska crkva)[uredi | uredi izvor]

Postoji podatak da su ovdašnji Srbi, još u vreme turske uprave, u gradu imali malu Svetođurđevsku crkvu. Nova Svetođurđevska crkva nastala je u samom središtu grada, a somborski srpski graničari su je podigli oko 1717. godine. Posle proglašenja Sombora za slobodan i kraljevski grad, ovdašnji pravoslavni vernici počeli su da razmišljaju o podizanju nove Svetođurđevske crkve, pa je posle nekoliko godina prikupljanja sredstava za izgradnju, nova velika saborna gradska crkva Svetog velikomučenika Georgija podignuta na mestu dotadašnje, između 1759. i 1761. godine.

Velika pravoslavna ili Svetođurđevska crkva

Crkva je građena kao jednobrodna bazilika, sa proširenjima u priprati i pevnicama i sa polukružnom petostranom oltarskom apsidom, u mešavini stilova baroka i rokokoa, sa neoklasicističkim detaljima na pročelju, odnosno na zapadnoj crkvenoj fasadi. Spoljašnje i unutrašnje uređivanje trajalo je još pune dve decenije nakon izgradnje crkve. Svega tri decenije nakon izgradnje nove crkve, umesto starijeg crkvenog tornja podignut je 1790/91. godine sadašnji veliki toranj. Po završetku izgradnje postavljen je na vrh tornja velik pozlaćen krst, a u pozlaćenu jabuku ispod krsta postavljena je 3. avgusta 1791. godine povelja o podizanju tornja. Time je crkva dobila svoj konačan, današnji izgled. Tada su kupljena i nova zvona. Svetođurđevska crkva je bila duga blizu 42 metra, a njena visina do svodova bila je 15,2 metra. Crkveni toranj bio je visok nešto preko 42,5 metra. Na tornju se nalazio javni časovnik, a u tornju je bilo šest zvona teških od 55 do 973 kg (po jedno od zvona sa obe pravoslavne crkve, uz saglasnost Srpske pravoslavne crkvene opštine u Somboru, skinuli su mađarski vojnici u vreme Revolucije 1849. godine, da ih preliju u topove, ali su zvona, ipak, sačuvana i kasnije vraćena u Sombor.

Ograda oko crkvene porte, u obliku gvozdenih kopalja na kamenom postolju načinjenom od mohačkog mermera, postavljena je 1864. godine.[26] Temeljna unutrašnja obnova Svetođurđevske crkve započela je 1866. godine, a stari ikonostas zamenjen je novim. Tada su načinjene i nove freske na svodu i zidovima soleje. Drveni okvir novog ikonostasa, nove pevnice, Bogorodičin i arhijerejski tron i predikaonica postavljeni su 1873. godine.

Sadašnji ikonostas somborske Svetođurđevske crkve načinjen je u mešavini stilova baroka i neoklasicizma i izrazito je bujne dekoracije. U vreme Prvog svetskog rata (1915) sva zvona sa Svetođurđevske crkve su skinuta i pretopljena za ratni materijal, pa je pravoslavna crkvena opština kasnije morala da nabavlja nova zvona, koja su podignuta na toranj 1924. godine. Većina crkvenih prozora je tokom 20. veka ukrašena je ikonama izrađenim u vitražu. U crkvi je sačuvano i nekoliko dragocenih umetnički ukoričenih ruskih jevanđelja iz 18. veka. Godine 1937. obnovljena je spoljašnjost crkve, kao i crkveni toranj, koji je prekriven novim bakrom. Tom prilikom je u jabuci krsta pronađena povelja o podizanju tornja iz 1791. godine, koja je, uz novu povelju, vraćena u jabuku nakon opravke. Obnovljena je tada i gvozdena ograda oko crkvene porte, a sama porta je parkovski uređena. Delimična rekonstrukcija unutrašnjosti crkve započela je 1959. godine i trajala je sve do 1988. godine. Godine 1985. crkvena zvona su elektrifikovana.[27][28]

Nakon skoro pola veka zapuštenosti posle Drugog svetskog rata, crkvena porta, spoljašnjost i krov crkve obnovljeni su tokom poslednje decenije prošlog i prve decenije ovog sv veka. Delimični radovi na restauraciji i konzervaciji enterijera crkve započeli su 2009. godine. U maju 2011. godine svečano je obeležena 250-godišnjica od završetka izgradnje današnje crkve Svetog velikomučenika Georgija u Somboru. Od 1969. godine Svetođurđevska crkva ima status zaštićenog spomenika kulture, a od 1991. godine i status kulturnog dobra od velikog značaja. U porti crkve je Veliki pravoslavni krst iz 1795. godine koji se do posle drugog svetskog rata nalazio na Trgu svetog Đorđa.

Norma - danas Crkvena opština
Originalni krst koji se nalazio na Trgu Svetog Đorđa

Staro zdanje Preparandije (Norme)- Danas Crkvena opština[uredi | uredi izvor]

U porti somborske Svetođurđevske crkve, ubrzo nakon izgradnje današnje crkve (1759-1761), podignuta je i prizemna zgrada srpske osnovne škole. Avram Mrazović osnovao je u ovom zdanju 1. maja 1778. godine trogodišnju osnovnu Narodnu gradsku normalnu školu, skraćeno prozvanu "Norma". U ovoj školi pokrenuo je i prve tromesečne tečajeve za stručno osposobljavanje srpskih narodnih učitelja. Već od jeseni 1778. godine u "Normi" su uvedeni i redovni dvogodišnji tečajevi koje su pohađali srpski učiteljski kandidati ("preparandi" ili "normalisti"), uglavnom sa područja Bačke i Baranje. Kada se Godine 1811, za obrazovanje srpskih učitelja osniva Kraljevski pedagogijum (Srpska učiteljska škola ili Preparandija) u Sentandreji, Avram Mrazović je dao ostavku na mesto okružnog direktora pravoslavnih škola, a somborska "Norma", sa učiteljskim tečajevima, prestala je da postoji. Posle četiri godine od osnivanja prve Srpske učiteljske škole (Preparandije) u Sentandreji, ona je u jesen 1816. godine preseljena u Sombor, gde je smeštena u zdanje nekadašnje Mrazovićeve "Norme". Škola je u ovoj prizemnoj zgradi boravila skoro pola veka. Prilikom obeležavanja 200-godišnjice od utemeljenja tradicije obrazovanja učitelja u Somboru (1978) na staro zdanje Preparandije postavljena je spomen ploča koja svedoči da se na tom mestu ranije nalazila zgrada Mrazovićeve "Norme", u kojoj je 1778. godine započelo prvo obrazovanje učitelja na srpskom jeziku. Posle višedecenijskog propadanja, nekadašnja Stara Preparandija, a sadašnja Crkvena opština, početkom ovog veka je, uz znatnu materijalnu pomoć grada, u potpunosti obnovljena i sređena. Danas se ovde, osim crkvenih kancelarija i sale, nalazi i dragocen arhiv somborske Crkvene opštine, kao i njena biblioteka.

Konjovićeva palata[uredi | uredi izvor]

Preko puta Svetođurđevske crkve nalazila se prizemna kuća dugogodišnjeg upravitelja somborske Srpske učiteljske škole, pedagoga i pisca Nikole Vukićevića (1830-1910). Kuća je ranije pripadala Atanasiju Zariću, Vukićevićevom dedi po majci. Oženivši se Vukićevićevom ćerkom Verom, dr David Konjović, ugledan somborski advokat i poslanik u ugarskom Saboru (otac slikara Milana Konjovića), podigao je 1912. godine na mestu stare Vukićevićeve kuće novu prostranu dvospratnicu. Zgrada je sagrađena u stilu secesije, sa osnovom u obliku potkovice, otvorena prema ulici, tako da je središnji deo zgrade nešto uvučen u poređenju sa okolnim kućama na Glavnoj ulici. U središnjem delu nalaze se dva bočna plitka ispada nadvišena zabatom u obliku zaobljenog trougla (isto kao i bočni krakovi), a u prizemlju desnog ispada je ulaz u zgradu. Fasada je ukrašena stilizovanim krugovima, elipsama i pravougaonicima, a prozori su pravougaoni. Na prvom spratu središnjeg dela nalazi se dugačak balkon sa ogradom od kovanog gvožđa. Oba krila koja izlaze na pravac ostalih kuća u ulici imaju po dva balkona (na prvom spratu sa blago polukružnom ogradom od kovanog gvožđa, a na drugom u obliku pravougaonika). Konjovićeva palata bila je prva zgrada u Somboru koja je imala lift i parno grejanje, a David Konjović je 1913. godine premestio na prvi sprat nove dvospratnice svoj stan i advokatsku kancelariju.

Konjovićeva palata

Još pre Drugog svetskog rata (1936) u prizemlju levog krila zgrade otvorena je poznata somborska poslastičarska radnja "Pelivan" goranske porodice Seadina Tairovcija. Poslastičarnica je, dok se nalazila u Konjovićevoj palati, predstavljala mesto okupljanja otmenih Somboraca, ali i napredne omladine, a u njoj je redovan gost bio i čuveni somborski lekar dr Radivoje Simonović. "Pelivan" će posle Drugog svetskog rata (1948) biti preseljen u Vajdinger-palatu, a na njegovom mestu je otvorena poslastičarnica "Dubravka" (kasnije "Dubrava"), koja i danas postoji. U zgradi, obnovljenoj 1981. godine, dugo je živeo i radio somborski slikar Milan Konjović. Ovde je čuvana njegova najvrednija porodična zbirka slika, koja je, preneta u Galeriju "Milan Konjović", kao i stara porodična zbirka portreta predaka ove znamenite somborske porodice. Od 1969. godine ovo zdanje ima status zaštićenog spomenika kulture, a od 1991. godine i status kulturnog dobra od velikog značaja.[29]

Palata Nikolića[uredi | uredi izvor]

Ugledni somborski advokat dr Đorđe Đura Nikolić, ugarski kraljevski savetnik i dugogodišnji gradski kapetan, podigao je 1906. godine na glavnoj ulici, na mestu svoje prethodne kuće, novu jednospratnicu. Gradnja je završena 1909. godine. Ranije su se na mestu Nikolićeve jednospratnice nalazile dve prizemne kuće - jedna na posedu senatora Avrama Maširevića, a kasnije njegovog sina Lazara i njegove braće Save i Ljubomira, a druga na posedu Mihaila Maširevića kasnije u vlasništvu njegovog sina Petra Maširevića. Preci Đure Nikolića imali su kuću u susedstvu kuća braće Maširević, na čijem će mestu biti sagrađena palata Nikolića.

Palata Nikolića

Nova kuća dr Đure Nikolića, koja se nalazila naspram tornja Svetođurđevske crkve, imala je fasadu u stilu eklekticizma. Na sredini zgrade nalazi se nenaglašen ispad koji je u prizemlju imao dva polukružna izloga i polukružnu kapiju koja je bila uokvirena sa dva korintska pilastra, a na spratu tri pravougaona prozora okružena pilastrima i balkon koji su držale tri konzole (srednja je kasnije skinuta). Dva manja ispada nalaze se na oba krila zgrade, sa erkerima i malim balkonima natkrivenim baldahinom, koje su držale po dve konzole, a iznad svakog erkera nalazi se malo kube sa po tri barokna prozorčeta. Između dva kubeta, na krovu, nalaze se, takođe, tri barokna prozorčeta sa okulusima. Na spratu manjih ispada nalazio se po jedan velik pravougaoni prozor koji je izlazio na balkon, a u prizemlju su bila polukružna vrata. Između manjih i središnjeg ispada, na spratu su bila još po dva pravougaona prozora, ispod kojih su, u prizemlju, bili polukružni izlozi. Prizemlje zgrade kasnije je potpuno promenjeno i uklonjeni su skladni polukružni izlozi i ulazna vrata u radnje, ali je sprat bio sačuvan u punoj svojoj lepoti. Kuća je tokom godina menjala zakupce prostora u prizemlju zgrade. Zgrada je nacionalizovana 1969. godine i tada proglašena za zaštićeni spomenik kulture. Od 1991. godine ima i status kulturnog dobra od velikog značaja i u njoj se nalazi već decenijama somborski opštinski Katastar. U dvorištu palate Nikolića kasnije su izgrađeni lokali sa radnjicama, a uklonjene su i zidne pregrade prema pijaci. Detaljna obnova ovog zdanja, pri kojoj su u prizemlju vraćeni nekadašnji polukružni izlozi, završena je 2006. godine.[30]

Somborska Preparandija[uredi | uredi izvor]

Od 15. novembra 1816. godine Sombor je postao sedište "Kraljevskog pedagogičeskog instituta srbskog", kako je bio zvaničan naziv prve Srpske učiteljske škole (Preparandije) u vreme njenog preseljenja iz Sentandreje u Sombor. Ova škola decenijama se nalazila u nekadašnjem skromnom zdanju nekadašnje škole "Norma" Avrama Mrazovića, u porti somborske Svetođurđevske crkve. Upravnik somborske Preparandije bio je od 1862. do 1871. godine ovdašnji prota Đorđe Branković (1830-1907), koji se kasnije (1881) zamonašio i zavladičio kao vladika temišvarski, i koji je, sa monaškim imenom Georgije, izabran 1890. godine za mitropolita karlovačkog i patrijarha srpskog. Odmah po izboru za patrijarha Georgije Branković je započeo veliku obnovu i izgradnju srpskih crkava, manastira i škola na prostoru Karlovačke mitropolije.[31] Patrijarh Branković je 1894. godine otkupio u Somboru kuću od naslednika nekadašnjeg velikog župana i književnika Isidora Nikolića Srbogradskog. Kuća se nalazila na uglu Glavne ulice. Kupio je i omanju prizemnu kuća poznatog somborskog advokata Gedeona Leovića. Na mestu ove dve kuće je, tokom 1894/95. godine, o trošku patrijarha Brankovića, podignuta školska zgrada, namenjena nastavi muških odeljenja somborske Srpske učiteljske škole. Sa kopanjem temelja počelo se u maju 1894. godine, a kamen temeljac svečano je postavljen i osvećen 2. juna iste godine. Nova jednospratnica somborske Preparandije sagrađena je u neorenesansnom stilu, sa prepoznatljivim polukružnim ugaonim pročeljem i sa osnovom u obliku slova L. Na ugaonom pročelju zgrade nalaze se tri velika prozora na spratu, krunisana baroknim ukrasnim kartušima, a razdvojeni jonskim pilastrima, iznad kojih je venac sa natpisom Georgije Branković patrijarh narodu srpskom. Krov polukružnog ugaonog pročelja bio je u obliku poluloptaste kupole. U prizemlju pročelja nalazila su se tri manja prozora, a fasada prizemlja zgrade ukrašena je rustično. Oba krila zgrade imala su po pet velikih pravougaonih prozora na spratu, dok je prizemlje krila koje gleda na Glavnu ulicu imalo pet manjih pravougaonih prozora, a prizemlje krila koje gleda na Bajski put četiri manja pravougaona prozora i pravougaonu ulaznu kapiju. Septembra 1895. godine u novu školsku zgradu ušli đaci muških odeljenja somborske Preparandije. Patrijarh je 11/23. juna 1897. godine. u Sremskim Karlovcima zvanično potpisao Darovni ugovor i njime je, u skladu sa tadašnjim prosvetnim zakonima, svoje zdanje preneo u vlasništvo somborske Srpske pravoslavne crkvene opštine, koja se ovim ugovorom obavezala da će ga upotrebiti za smeštanje Srpske veroispovedne učiteljske škole. Od školske 1896/97. godine somborska Srpska učiteljska škola razdvojena je na mušku i žensku, ali sa zajedničkim nastavničkim zborom i upravnikom, a od 1910. godine ove škole su i potpuno razdvojene, a svaka od njih imala je sopstveni nastavni zbor i upravnika, kao i svoju zasebnu školsku zgradu.

Preparandija

Od 1912. godine u zgradu Preparandije uvedeno je i električno osvetljenje, a znatno su osavremenjena nastavna učila i školska oprema, kao i đačka biblioteka. U novoj zgradi Preparandije nastava muških odeljenja Srpske učiteljske škole odvijala se sve do januara 1915. godine, kada je, zbog Prvog svetskog rata, obustavljena, a obe školske zgrade (Preparandiju ili Mušku učiteljsku školu i staro zdanje u kojoj je radila Ženska učiteljska škola) zaposela je austrougarska vojska. Sa zgrade Preparandije skinut je u to vreme i zadužbinarski ćirilični natpis patrijarha Georgija Brankovića. Godine 1917. godine vojska je napustila zdanje Preparandije i somborska Crkvena opština je ovde, privremeno, smestila srpsku osnovnu školu, ali su je, ubrzo, ponovo stavili na raspolaganje Učiteljskoj školi. Crkvena opština, koja se, prema prosvetnim zakonima Austro-Ugarske, starala o celokupnom srpskom školstvu u Somboru, predala je u leto 1920. godine Preparandiju i sav školski inventar (kao i zgrade svih tadašnjih srpskih osnovnih škola) somborskoj političkoj opštini, odnosno državnim vlastima Kraljevine SHS. Obe učiteljske škole u Somboru (muška i ženska) izgubile su konfesionalni karakter, pa su ih od školske 1920/21. godine pohađali i pripadnici drugih nacionalnosti i veroispovesti, a škole su prešle pod nadležnost Ministarstva prosvete Kraljevine SHS. Polovinom 1932. godine Ministarstvo prosvete donelo je odluku o zatvaranju somborske Ženske učiteljske škole, pa je od školske 1932/33. g. Učiteljska škola počela da radi kao mešovita, pod nazivom Državna učiteljska škola u Somboru. Posle prekida nastave u vreme Drugog svetskog rata, školska nastava u zdanju Preparandije obnovljena je već početkom 1945. godine i odvijala se sve do 1948. godine. U zdanju Preparandije se, između 1948. i 1963. godine, odvijala nastava tzv. "Vežbaonice" (osnovne škole u kojoj su se za učiteljski poziv praktično pripremali đaci somborske Učiteljske škole), a posle preseljenja Učiteljske škole i "Vežbaonice" u nova zdanja, ovde je bilo sedište opštinskih i regionalnih prosvetnih službi (Međuopštinskog prosvetno-pedagoškog zavoda i SIZ-a za obrazovanje). Od 1969. godine zdanje Preparandije ima status zaštićenog spomenika kulture, a od 1991. godine i status kulturnog dobra od velikog značaja. Zdanje je delimično obnovljeno 1971. godine.

Nakon što je somborska Pedagoška akademija, naslednica nekadašnje Učiteljske škole, prerasla 1993. godine u Učiteljski fakultet, Skupština opštine Sombor je o stogodišnjici izgradnje zdanja Preparandije (1995) vratila na korišćenje zadužbinu patrijarha Brankovića ovoj visokoškolskoj ustanovi, koja je neposredan nastavljač nekadašnje Srpske učiteljske škole i baštinik tradicije obrazovanja učitelja u Somboru. Godinu dana kasnije na Preparandiju je vraćen ktitorski natpis patrijarha Brankovića, a sa vrha kupole zgrade uklonjeni su srp i čekić, koji su bili postavljeni posle Drugog svetskog rata. Između 2002. i 2010. godine trajala je temeljna obnova unutrašnjosti i spoljašnosti Preparandije, koja je urađena u više faza. Posle završene obnove, krajem marta 2010. godine, somborski Pedagoški fakultet (koji ovaj naziv ima od 2006) u prizemlju Preparandije je otvorio galeriju sa stalnom retrospektivnom postavkom poznatog somborskog slikara Save Stojkova (1925-2014), a galerijska zbirka uvećana je narednih godina i stalnim postavkama slika somborskih slikara Pavla Blesića (1924) i Zorana Stošića Vranjskog (1936). Na spratu ovog zdanja nalazila se i muzejska zbirka koja je svedočila o tradiciji obrazovanja srpskih učitelja u Somboru, kao i jedinstvena i retka zbirka starih školskih učila, a ovde je bila smeštena i dragocena zbirka rariteta i starih i retkih knjiga biblioteke Srpske učiteljske škole.[32][33] Somborska Srpska pravoslavna crkvena opština i Eparhija bačka pokrenule su 2006. godine zahtev za povraćaj ovog školskog zdanja u crkveno vlasništvo. U leto 2016. godine Agencija za restituciju Republike Srbije je naložila Pedagoškom fakultetu u Somboru predaju zdanja Preparandije u državinu Eparhije bačke. Iz zdanja Preparandije morala je da bude iseljena dragocena i jedinstvena kulturno-istorijska postavka i na taj način je ovo školsko zdanje bilo oduzeto neposrednim nastavljačima tradicije obrazovanja učitelja u Somboru. U jesen 2019. godine, nakon što je tri godine zdanje stojalo prazno, ovde je smeštena Školska uprava Zapadnobačkog okruga, kao i Centar za stručno usavršavanje zaposlenih u obrazovanju, koji je, krajem 2018. godine, osnovao Grad Sombor.

Socrealistični stil i zgrade nastale u tom periodu na Glavnoj ulici[uredi | uredi izvor]

Robna kuća "Beograd"

Nedostatak materijalnih sredstava u pedesetim i šezdesetim godinama XX veka pokazao se kao spasonosan za očuvanje urbanog središta grada. Sombor je imao sreću da izgradnja u socrealističkom stilu nije preterano narušila staro gradsko jezgro. Na Trgu Svetog Đorđa, preko puta Velike pravoslavne crkve, sagrađena je jednospratnica Robne kuće "Beograd". Građena je na prostoru velike jednospratnice kvadratnog oblika, koju je 1804. godine podigao Georgije-Mađar Janoš(Makarjanos), bogati somborski trgovac. Ta njegova kuća zvala se palata "in foro", što u prevodu sa latinskog znači "na trgu".[34]

Zgrade sagrađene u socrealističkom stilu u središtu grada, a ukupno ih je dvadesetak, nastale su u periodu od 1949. do 1970. godine. Dimenzijama i uglavnom bezličnom arhitekturom, nove zgrade su dosta grubo narušavaju svoje arhitektonsko okruženje bogato zdanjima klasične lepote svih stilova, od baroka do secesije. Već od sedamdesetih godina XX veka odnos i estetska svest o zaštiti stare arhitekture se polako menjaju u pravcu očuvanja arhitektonskih vrednosti ranijih vremena.

Socrealistička zgrada
Socrealistička zgrada

Socrealistička izgradnja tekla je u dva pravca - po rubu "Vencu", odnosno prvenstveno na Vencu Stepe Stepanovića i Radomira Putnika, i na Glavnoj ulici odnosno na Trgu Svetog Đorđa gde su četiri podignuta zdanja narušila svoje okruženje. Podizanjem trospratnice pored Singerove kuće na Glavnoj ulici (1957/58), trospratnice nekadašnjeg Invest-projekta na uglu Čitaoničke ulice i Trga Svetog Đorđa (1957/58), četvorospratnice na uglu Glavne ulice i Venca Radomira Putnika (1958/59) i, pre svih, zgrade Robne kuće "Beograd" (1968/69), somborska Glavna ulica izgubila je na svom estetskom skladu i onoj plemenitoj arhitektonskoj lepoti po kojoj je Sombor bio široko poznat.[35]

Spomenici i spomen obeležja u ulici Kralja Petra I[uredi | uredi izvor]

Statua Veljka Petrović[uredi | uredi izvor]

Statua Laze Kostića ispred kuće Palnačkih
Statua Veljka Petrovića ispred Gradske biblioteke

Godine 2017. 15. decembra književnik Veljko Petrović dobio je u rodnom Somboru ispred Gradske biblioteke "Karlo Bijelicki", spomen-obeležje. Za ovo izuzetno skladno znamenje zaslužno je Udruženje građana "Moj Sombor".

Statua Laze Kostića[uredi | uredi izvor]

Na trgu Svetog Đorđa , godine 2011. ispred kuće Laze Kostića, postavljena je dobro osmišljena pesnikova sedeća skulptura na klupi. Skulptura je rad vajara Igora Šetera a izlivena je u livnici "Stanišić" u Čeneju.

Statua Ernesta Bošnjaka[uredi | uredi izvor]

Statua Ernesta Bošnjaka
Česma ispred Gradske kuće
Ploča sa tekstom

Na samom završetku Trga Svetog Đorđa 2013. godine, postavljena je skulptura prvog južnoslovenskog kinematografa Ernesta Bošnjaka. Skulptura je rad vajara Igora Šetera.

Česma[uredi | uredi izvor]

Prilikom sveobuhvatne obnove Trga Svetog Đorđa između 2007. i 2010. godine ispred istočne strane Gradske kuće postavljena je kamena česma. Česmu je projektovao arhitekta Sima Jančić, a izvođač radova je bila firma "Hordoši". Podignuta je na mestu gde je 1890. godine iz prvog arteskog bunara u gradu potekla zdrava pijaća voda.

Krst[uredi | uredi izvor]

Na trgu Svetog Đorđa, u blizini Svetođurđevske crkve, povodom njene 250-godišnjice, na mestu nekadašnjeg velikog pravoslavnog mermernog krsta, koji je uklonjen pola veka ranije, postavljena je 2011. godine njegova replika. Krst je projektovao arhitekta Sima Jančić, a izvođač radova je bila firma "Hordoši". Veliki pravoslavni krst iz 1795. godine koji se tu nalazio do posle drugog svetskog rata prenet je u portu Svetođurđevske crkve.

Veliki pravoslavni krst
Tabla sa tekstom na velikom pravoslavnom krstu
Fontana na početku Glavne ulice
Ulična svetiljka

Fontana[uredi | uredi izvor]

Na Trgu cara Uroša i početku ulice Kralja Petra I izgrađena je fontana 2011. godine.

Ulične svetiljke[uredi | uredi izvor]

Nakon detaljne rekonstrukcija somborske Glavne ulice koja je trajala između 2007. i 2010. godine ulica je obogaćena replikama starih uličnih svetiljki.

Galerija[uredi | uredi izvor]

  • Ulicom kralja Petra I
    Ulicom kralja Petra I
  • Pogled na Ulicu kralja Petra I sa njenog početka
    Pogled na Ulicu kralja Petra I sa njenog početka
  • Pogled na Ulicu kralja Petra I sa njenog kraja
    Pogled na Ulicu kralja Petra I sa njenog kraja

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Beljanski, Milenko (2019). Zapisi o starom Somboru. Sombor. str. 19—22. 
  2. ^ Stepanović, Milan. „Somborski glavni sokak”. Ravnoplov. Pristupljeno 16. 12. 2019. 
  3. ^ „Glavna ulica u Somboru primerena gradu evropskog duha”. Grad Sombor. Arhivirano iz originala 16. 12. 2019. g. Pristupljeno 16. 12. 2019. 
  4. ^ „Naj@Sombor-glavna ulica u Somboru”. Srpski legat. Pristupljeno 16. 12. 2019. 
  5. ^ Stepanović, Milan. „Županijski trg (Trg cara Uroša)”. Ravnoplov. Pristupljeno 16. 12. 2019. 
  6. ^ Stepanović, Milan. „Zdanje Županije u Somboru”. Ravnoplov. Pristupljeno 16. 12. 2019. 
  7. ^ Sombor na dlanu - stručna monografija. Novi Sad. 2006. str. 96-103. 
  8. ^ Vojnović, Milan (1999). Sombor-ilustrovana hronika. Sombor. str. 35—36. 
  9. ^ Stepanović, Milan. „Kuća dr Koste Popovića”. Ravnoplov. Pristupljeno 16. 12. 2019. 
  10. ^ Stepanović, Milan. „Singerova zgrada”. Ravnoplov. Pristupljeno 16. 12. 2019. 
  11. ^ Stepanović, Milan. „Kuća Đule Falcionea”. Ravnoplov. Pristupljeno 16. 12. 2019. 
  12. ^ Sombor na dlanu - stručna monografija. Novi Sad. 2006. str. 112-113. 
  13. ^ Vojnović, Milan (1999). Sombor-ilustrovana hronika. Sombor. str. 53—54. 
  14. ^ Stepanović, Milan. „Kuća Jaše Laloša”. Ravnoplov. 
  15. ^ Stepanović, Milan. „Semzeova palata”. Ravnoplov. Pristupljeno 16. 12. 2019. 
  16. ^ Stepanović, Milan (2003). Stara zdanja somborska. Sombor. str. 82. 
  17. ^ Sombor na dlanu - stručna monografija. Novi Sad. 2006. str. 118-121. 
  18. ^ Vojnović, Milan (1999). Sombor-ilustrovana hronika. Sombor. str. 55—56. 
  19. ^ Sombor na dlanu - stručna monografija. Novi Sad. 2006. str. 110-111. 
  20. ^ Stepanović, Milan. „Trgovačko-zanatlijska banka i srpski pevački dom”. Pristupljeno 30. 12. 2019. 
  21. ^ Vojnović, Milan (1999). Sombor-ilustrovana hronika. Sombor. str. 59. 
  22. ^ Beljanski, Milenko (1996). Stara somborska zdanja. Sombor. str. 11. 
  23. ^ Sombor na dlanu - stručna monografija. Novi Sad. 2006. str. 68-75. 
  24. ^ Stepanović, Milan. „Palata dr Sime Pavlovića”. Ravnoplov. Pristupljeno 16. 12. 2019. 
  25. ^ Vojnović, Milan (1999). Sombor-ilustrovana hronika. Sombor. str. 37. 
  26. ^ Beljanski, Milenko (1996). Stara somborska zdanja. Sombor. str. 17. 
  27. ^ Sombor na dlanu - stručna monografija. Novi Sad. 2006. str. 60-67. 
  28. ^ Vojnović, Milan (1999). Sombor-ilustrovana hronika. Sombor. str. 46—47. 
  29. ^ Stepanović, Milan. „Konjovićeva palata”. Ravnoplov. Pristupljeno 16. 12. 2019. 
  30. ^ Stepanović, Milan. „Palata Nikolića”. Ravnoplov. Pristupljeno 16. 12. 2019. 
  31. ^ Stepanović, Milan (2003). Stara zdanja somborska. Sombor. str. 100. 
  32. ^ Sombor na dlanu - Stručna monografija. Novi Sad. 2006. str. 128-129. 
  33. ^ Vojnović, Milan (1999). Sombor-ilustrovana hronika. Sombor. str. 39. 
  34. ^ Beljanski, Milenko (1996). Stara somborska zdanja. Sombor. str. 25. 
  35. ^ Stepanović, Milan. „Kako je socrealistička arhitektura ružila staro gradsko jezgro u Somboru”. Ravnoplov. Pristupljeno 16. 12. 2019. 
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Улица_краља_Петра_I_(Сомбор)&oldid=27029854”