Škotski rat (1639—1651)
U toku engleskog građanskog rata i neposredno pre njega, u Škotskoj su vođena tri rata: Biskupski ratovi (1639—1640), Montrozova pobuna (1644—1645) i Treći engleski građanski rat (1650–51). Završeni su pobedom engleskog Parlamenta i okupacijom kraljevine Škotske.[1]
Pozadina[uredi | uredi izvor]
Škotska do 17. veka[uredi | uredi izvor]
Kraljevina Škotska bila je od kraja 11. veka vazalna država engleske krune, koja se oslobodila engleske vlasti u škotskim ratovima za nezavisnost (1296–1357). Dinastija Stjuarta, koja je došla na vlast 1371, potražila je oslonac u savezu sa Francuskom, koja je u to vreme vodila Stogodišnji rat protiv Engleza. Povremeni sukobi Engleske i Škotske nastavili su se i dalje: Englezi su 1388. opustošili južnu Škotsku, i potukli Škote u bitkama kod Flodena (1513) (engl. Flodden) i Solvej Mosa (1542) (engl. Solway Moss).[2].
Reformacija i unija sa Engleskom[uredi | uredi izvor]
U borbi protiv kraljevskog apsolutizma, škotska vlastela i velikaši primili su protestantizam-jeres koja je našla veliki broj pristalica u narodu-kao reakciju na nesposobnost, samovolju i rasipništvo vladara i crkvenih feudalaca (biskupa). Katoličke velike sile, želeći da od Škotske stvore svoje uporište za borbu protiv Engleske dinastije Tjudora, potpirivale su tu borbu. Za vreme regentstva francuske princeze Marije Lorenske (engl. Mary of Lorraine), majke maloletne kraljice Marije Stjuart (engl. Mary Stuart) (1542-67), Škotska je pala pod punu zavisnost od Francuske. Za to vreme, protestantska liga, pod vođstvom propovednika Džona Noksa (engl. John Knox), uz jaku podršku plemstva (engl. Lords of the Congregation), prerasla je u jaku političku borbenu organizaciju koja se borila za oslobođenje Škotske od svakog stranog uticaja i ograničenje vlasti krune. Škotski parlament, osnovan 1560. obuhvatio je sve društvene slojeve (protestantsko sveštenstvo, seoske plemiće, predstavnike gradova i seljaka), proglasio protestantizam za državnu veru, a posedi katoličke crkve bili su konfiskovani. Marija Stjuart, koja je pokušala da u Škotskoj povrati katolicizam, svrgnuta je 1567. i proterana u Englesku (gde je kasnije pogubljena).
Posle smrti engleske kraljice Elizabete I (1558-1603), škotski kralj Džejms VI postao je kralj Engleske kao Džejms I (1603-25), pa su dve države objedinjene u personalnu uniju.[2]
Biskupski ratovi (1639–41)[uredi | uredi izvor]
Apsolutizam je ograničio prava škotskog parlamenta, a preduzet je i niz mera da se u Škotskoj uvede anglikanska crkva po uzoru na Englesku. Zbog svega toga došlo je 1639. do otvorene pobune Škota protiv kralja Čarlsa I (1625-49) -takozvani Prvi biskupski rat- koji je 18. juna bio prinuđen da sklopi tzv. Beričke pacifikacije, a kasnije, posle upada pobunjenih Škota u Englesku, bio je primoran 10. avgusta 1641. da s njima sklopi Riponski ugovor. Od tada Škotska postaje poprište engleskih građanskih ratova (1642-51).[2]
Montrozova pobuna (1644–45)[uredi | uredi izvor]
Vlada Škotske sklopila je savez sa engleskim Parlamentom i ušla u građanski rat u Engleskoj početkom 1644, a škotska vojska imala je dramatičan uticaj na borbe za sever Engleske. Kao odgovor, nakon teškog poraza rojalista kod Marstona Mura (Jorkšir, jul 1644), kralj je imenovao markiza Montroza svojim vojnim komandantom u Škotskoj. 28. avgusta 1644. Montroz je podigao kraljevski steg i sa nešto više od 2.000 vojnika borio se u kampanji u kojoj je uspeo da ostvari niz dramatičnih uspeha u planinskim oblastima severnog Pobrđa (engl. Highlands) protiv snaga škotskog Parlamenta. [3]
Montroz je započeo kampanju sa ciljem da zaplaši škotski Parlament toliko, da mora da povuče Leslijevu škotsku vojsku iz Engleske i na taj način preokrene odnos snaga u Engleskoj u kraljevsku korist. U Škotskoj bi on, čak, vremenom mogao da sruši vladu i postavi režim pogodan kralju. Montrozov prvi cilj bio je uspostavljanje sigurne teritorijalne baze na kojoj bi mogao održati dugu kampanju.[4]
Sa brojno slabijom vojskom, Montroz je vešto iskoristio planinski teren kako bi izmanevrisao vojsku Parlamentaraca. Nakon pobeda kod Tipermuira (1. septembra), Aberdina (15. septembra 1644), Inverlohija (2. februara 1645), Aulderna (9. maja) i Alforda (2. jula), Montroz je u leto 1645. pokušao da se probije u Škotsku niziju. To su bile poslednje pobede rojalista, koji su u Engleskoj upravo odlučujuće poraženi u bitkama kod Nejzbija i Langport-a (Somerset). Kraljeva strategija sada je prešla na ujedinjavanje škotskih i engleskih rojalista u konačnom očajničkom pokušaju da se spasi rat.[3]
U bici kod Kilsita (15. avgusta 1645) rojalisti su uništili poslednju vojsku Parlamenta u Škotskoj, što je bio vrhunac rojalističke kampanje u Škotskoj. Da je posle pobede kod Kilsita Montroz uspeo da prikupi dovoljno regruta iz Nizije, mogao je da osvoji Škotsku za kralja. Međutim, Montroz nije uspeo da iskoristi ovu priliku i početkom septembra njegova vojska je počela da se raspada. Poraz kod Kilsita prisilio je Parlamentarce da povuku prekaljene odrede škotske vojske iz Engleske kući, da se suprotstavi Montrozu. To samo po sebi bio je uspeh za rojaliste, ali bilo je prekasno da se spasi kraljeva stvar u Engleskoj, jer Čarlsova poslednja engleska vojska već je bila uništena kod Langporta (jula 1645). [3]
13. septembra 1645, kod Filiphoha, prekaljene trupe Parlamentaraca pod Davidom Leslijem pobedile su u odlučujućoj akciji Građanskog rata u Škotskoj. Montrozova vojska je efektivno uništena i što je najvažnije, razbijen je mit o njegovoj nepobedivosti. Nikada više nije sakupio dovoljno trupa da bi se mogao suočiti sa Parlamentarcima u otvorenoj borbi.[5]
Treći engleski građanski rat (1650–51)[uredi | uredi izvor]
| Treći engleski građanski rat (1650–51) | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Deo Engleskog građanskog rata | |||||||||||
 Kromvel kod Danbara (1650). | |||||||||||
| |||||||||||
| Sukobljene strane | |||||||||||
 Engleski parlamentarci |
 Engleski rojalisti Škotski rojalisti Irski rojalisti | ||||||||||
| Komandanti i vođe | |||||||||||
|
Oliver Kromvel Džordž Monk |
Čarls II David Lesli | ||||||||||
| Jačina | |||||||||||
| 11.000-30.000[1] | 20.000-40.000[1] | ||||||||||
| Žrtve i gubici | |||||||||||
| laki[1] | oko 33.000 mrtvih, preko 20.000 zarobljenih[1] | ||||||||||
Kromvelov pohod na Škotsku[uredi | uredi izvor]
Nakon kraljevog poraza u Drugom engleskom građanskom ratu (1648–49), u kome se škotska vojska borila na strani engleskog Parlamenta, pogubljenje kralja Čarlsa I izazvalo je veliki šok i promenu raspoloženja u škotskom Parlamentu. Škotski parlamentarci, koji su dotle u građanskom ratu većinom podržavali engleski Parlament, odlučili su da priznaju njegovog sina Čarlsa II za kralja Škotske i Engleske. U odgovor, engleski Parlament proglasio je Škote koji su priznali kralja za buntovnike, i poslao vojsku pod Oliverom Kromvelom da ih kazni. Sredinom maja 1650. škotski general David Lesli, koji se prethodno istakao u bici kod Marston Mura (1648) na strani engleskog Parlamenta, prikupio je oko 20.000 Škota kod Edinburga i Lita (engl. Leith) u nameri da tu sačeka snage engleskog Parlamenta koje su im pošle u susret. Pošto je stigao sa oko 11.000 vojnika, Kromvel nije napao jake položaje Škota, već je oko mesec dana manevrisao oko njih, pokušavajući da ih izvuče na otvoreno polje. Da bi došao u bolju vezu sa svojom flotom, radi snabdevanja, Kromvel se krajem avgusta 1650. povukao u Danbar i 3. septembra porazio Škote u bici kod Danbara.[1]
Škotski pohod na Englesku[uredi | uredi izvor]
Preostale škotske snage su potom sa kraljem Čarlsom II na čelu upale u Englesku, nadajući se novom ustanku engleskih rojalista. Za njima se uputio Kromvel sa oko 30.000 ljudi. Sustigao ih je i katastrofalno porazio 3. septembra 1651. u bici kod Vustera. Lesli je zarobljen, a kralj je jedva uspeo da pobegne u Francusku.[1]
Okupacija Škotske[uredi | uredi izvor]
Snage engleskog Parlamenta pod generalom Džordžom Monkom pokorile su zatim Škotsku, a admiral Robert Blejk razbio je kraljevu flotu u luci Kartaheni.[1]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v g d đ e ž Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (knjiga 2). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 693.
- ^ a b v Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (knjiga 9). Beograd: Vojnoizdavački zavod. str. 507—8.
- ^ a b v „UK Battlefields Resource Centre - The Civil Wars - The Battle of Battle of Kilsyth”. www.battlefieldstrust.com. Pristupljeno 01. 01. 2020.
- ^ „UK Battlefields Resource Centre - The Civil Wars - The Battle of Battle of Aberdeen II”. www.battlefieldstrust.com. Pristupljeno 01. 01. 2020.
- ^ „UK Battlefields Resource Centre - The Civil Wars - The Battle of Battle of Philiphaugh”. www.battlefieldstrust.com. Pristupljeno 01. 01. 2020.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Gažević, Nikola (1974). Vojna enciklopedija (knjiga 2). Beograd: Vojnoizdavački zavod.