Geonasleđe

Geonasleđe su sve geološke, geomorfološke, pedološke i arheološke vrednosti koje nastaju u toku formiranja litosfere.Pojmom geonasleđe su obuhvaćena prirodna dobra sa dominantno izraženim geološkim, geomorfološkim, pedološkim i arheološkim obeležjima.Geonasleđe Srbije, njegovo očuvanje i zaštita predstavljaju značajan deo savremenog koncepta zaštite prirode. Od samog početaka, odnosno osnivanja Zavoda geološko nasleđe Srbije se štiti. O čemu svedoče uredbe o zaštiti prirodnih objekata geonasleđa donete još 50-ih godina prošlog veka (Velika i Mala Ripaljka, Prebreza, Resavska pećina...). Tokom svog višedecenijskog rada, dužeg od pedeset godina, Zavod za zaštitu prirode Srbije je razvio mrežu zaštićenih objekata na čitavoj teritoriji Republike i doprineo da se i geonasleđe svrsta kao neodvojiva komponenta prirodnih vrednosti. Napredak je započet 90-ih godina, kada su u ovu delatnost uključeni eminentni stručnjaci svih geodisciplina.Najveći zamah je učinjen kada se formirala međunarodna asocijacija koje se bave identifikovanjem i prikazivanjem objekata geonasleđa, kao što je Evropska asocijacija za konzervaciju geološkog nasleđa čija je članica i naša zemlja.Inventar objekata geonasleđa obuhvata oko 650 geoloških, paleontoloških, geomorfoloških, speleoloških i neotektonskih objekata. Zavod je do sada zaštitio oko 80 objekata geonasleđa, uglavnom speleološkog karaktera. U saradnji sa Nacionalnim savetom za geonasleđe, Rudarsko-geološkim fakultetom, Geografskim fakultetom i drugim institucijama koje se bave proučavanjem Zemlje, Zavod za zaštitu prirode Srbije je uspostavio mrežu saradnje, promocije i popularizacije geonasleđa u nas. Tako je 2004. godine, kada je naša zemlja u tom periodu bila predsedavajuća Radne grupe za jugoistočnu Evropu ProGEO (ProGEO WG1), organizovan Drugi naučni skup o geonasleđu Srbije sa međunarodnim učešćem, koji je bio od velikog naučnog i stručnog značaja za utvrđivanje stanja geonasleđa Srbije.

Pojam geonasleđe

Sam termin geo-nasleđe stvoren je u novija vremena, ali ga prepoznajemo još u stručnim radovima napisanim krajem 19. veka. Geo-nasleđe predstavlja ugledni primerak geodiverziteta, a njegovo učestalo pojavljivanje se definiše kao mali deo ukupnog geodiverziteta. Jedna od najboljih definicija glasi: „Geo-nasleđe Srbije čine sve geološke, geomorfološke, pedološke i posebne arheološke vrednosti nastale u toku formiranja litosfere, njenog morfološkog uobličavanja i međuzavisnosti prirode i ljudskih kultura, koje zbog izuzetnog naučnog i kulturnog značaja, kao deo jedinstvenog geonasleđa Evrope odnosno sveta, moraju biti posebna briga svih društvenih faktora.“

Geološke građa

Geološka građa podrazumeva sastav, starost i sklop dela terena. Prikazuje se geološkom kartom.

Klasifikacija objekta geo-nasleđa

U Evropi od devedesetih godina 20. veka, na inicijativu Evropske asocijacije za konverzaciju geološkog nasleđa (ProGEO) prihvaćena podela geodiverziteta, odnosno objekta geo-nasleđa koja se i kod nas uobičajila:

• Paleobiološki-makro-i mikrofauna, flora, tragovi, biohemijski;
• Geomorfološki-predeli, pećine, vulkani, vodopadi, cirkovi, karst;

  

  Kolešinski vodopadi, Kolešino, Strumica, Makedonija

• Paleoekološki-nekadašnji klimati, globalna sedimentna geologija, fosilni indikatori;
• Magmatsko, metamorfno i sedimentno petrološki, teksturni i strukturni
• Stratigrafski-događaji, sekvence, stratotipovi gornjih granica, paleomagnetski događaji
• Mineraloški
• Ekonomski- svi tipovi, intruzivni, izlivi, metalična i nemetalična ležišta, rudnici i kamenolomi
• Ostalo- istorijski, za razvoj geološke nauke

Ugroženost objekata Geo-nasleđa

Ugroženost geo-nasleđa vidimo na osnovu promena mehaničkih osobina stena, hemijskog sastava vode i tla, oblika reljefa, intenzitetu geoprocesa, količini sedimenata, stena ili sirovina u ležištu i brojnim drugim manifestacijama.Faktori koji ugrožavaju geo-nasleđe mogu biti:

• prirodni (degradacioni geo-procesi; uticaj egzogenih sila, izmena fizičkih i hemijskih karakteristika)
• izazivani ljudskim aktivnostima (eksploatacija; izgradnja; kontaminacija; kolekcionarstvo...)

Geo-nasleđe	Karakteristike
Količina resursa	Ograničena i izdiferencirana
Upotrebljivost resursa	Opšta i svakodnevna
Ugroženost i osetljivost resursa	Delimična
Obnovljivost resursa	Opšte uzev ne postoji, izuzev ležišta podzemnih voda i prirodnog gasa

Zaštita geo-nasleđa

Prvi predlog za zaštitu geo-nasleđa izrečen je 1924. godine od strane P. Pavlovića, iz Prirodnjačkog muzeja Srpske zemlje, a govori o Zlotskoj pećini u okolini Bora. Međutim usled nepostojanja institucionalnog okvira nikakva pravna i fizička zaštita ovog ili nekog drugog lokaliteta u Srbiji nije bila moguća, sve do 1948. godine kada je osnovan Zavod za zaštitu prirode Srbije.Do sada je u Srbiji zaštićeno oko 80 objekata geo-nasleđa, od kojih su većina geomorfološkog karaktera.Neki od tih zaštićenih objekata su: Resavska pećina, Stopića pećina, Rugovska klisura,Velika prerast na Vratni...

Resavska pećina

Procedura zaštite geo-nasleđa

Zaštita nekog objekta geo-nasleđa u Srbiji sprovodi se u nekoliko etapa. Prva i najvažnija je selekcija objekata, za nju su zaduženi stručnjaci i profesori Univerziteta u okviru radnih grupa koje sastavljaju Inventar geo-nasleđa Srbije.Rad na intervenisanju geonasleđa pokrenut je u Nacionalnom savetu za geo-nasleđe 1996. godine i od tada je izdvojeno preko 500 objekata. Druga faza je utvrđivanje stanja objekta geo-nasleđa koju sprovode saradnici Zavoda za zaštitu prirode Srbije. Zatim se sastavlja predlog za zaštitu u vidu elaborata ili studije.Taj predlog se razmatra u Skupštini opštine ili Vlade Republike Srbije u zavisnosti od kategorije vrednosti, oni donose akt o zaštiti u kojem je utvrđen i stvaralac.Zadnja, treća faza, predstavlja najvažniji segment zaštite jer Stvaralac prirodnog dobra vrši uređivanje objekta, obeležavanje zaštićenog prirodnog dobra, priprema program zaštite i razvoja i obezbeđuje promotivne akcije i prezentacije prirodnog dobra.