Dominikanski samostan Svetog Križa na Čiovu
| Dominikanski samostan Svetog Križa na Čiovu | |
|---|---|
 | |
| Osnovni podaci | |
| Osnivanje | 1432. |
| Mesto | Arbanija (Trogir), Dalmacija Hrvatska |
Dominikanski samostan Svetog Križa na Čiovu je rimokatolički manastir sa crkvom sagrađen u 15. veku, posvećen Svetom Krstu. Vode ga dominikanci. Zajedno sa samostanskom crkvom čini celinu koja je zaštićeno kulturno dobro. Samostan je prirodnom smrću fratara napušten 1852. godine i od tada nije bio u funkciji sve dok hodočasničkim s kraja 20. i s početka 21. veka nisu ovo zaboravljeno hrvatsko svetište ponovo oživele, molitvama, hodočašćem i čašćenjem kipa Svetog Križa, što je postala tradicija župne zajednice u Dalmaciji.[1]
Položaj[uredi | uredi izvor]
Samostanski kompleks Svetog Križa se nalazi na adresi Trg Nikole Milinovića 1, na lokalitetu zvanom Čićmanova njivica (Zizmana Gniviza) u naselju Arbanija na ostrvu Čiovo, u Opštini Trogir u Republici Hrvatskoj.
Samostanu se može prići putem sa kopna (ostrva) ili brodićem sa mora. Nekada se do samostana iz Trogira dolazilo isključivo morem jer je nekadašnji put išao podalje od samostana, preko hridi Čiova.
- Prilazi pravci samostanu
-
Prilaz Samostanu sa mora -
Prilaz Samostanu sa kopna
Zaštita[uredi | uredi izvor]
Samostan Svetog Križa danas je u Hrvatskoj zaveden pod oznakom Z-3492 kao nepokretno kulturno dobro - pojedinačno, pravni status zaštićena kulturnog dobra, klasifikovano kao "sakralno-profana graditeljska baština". Nije pod UNESKO-vom zaštitom.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Osnivanje dominikanskog samostana Svetog Križa na ostrvu Čiovo neposredno je vazana za pokret obnove dominikanskog reda u 15. i 16. veku.[2] Nakon osnivanja dominikanskog reda 1216. godine, u prvih stotinak godina on je imao 18 provincija (redovničkih pokrajina) i u 620 samostana oko 12.000 članova, da bi nastao period osipanja duhovnika, iz više razloga:
- prirodni zamor dominikanskog reda nakon naglog uspona reda,
- velika epidemija Crne kuga koja je 1348. gotovo prepolovila evropsko stanovnistvo, načinivši pustoš u samostanskim zajednicama,
- stogodisnji rate (1337 -1453) između Francuske i Engleske koji je ekonomski osiromađio i brojčano opustođio najnaprednije i najbrojnije samostane i provincije;
- imenovanje najsposobijih duhovnika biskupima ili njihovo uzimanje u crkvenu službu itd.
Počev od kraja 14. veka, dominikanski red je postepeno nadoknađivao velike brojčane gubitke i ponovno uhvatio korak razvoja na raznim područjima. Vođen snažnim delovanjima generala (vrhovnog starešine) reda Rajmunda iz Kapue (1380 -1399), koji je došao do ideje da u svakoj provinciji reda osnuje barem po jedan samostan primarnog duhovničkog delovanja u kojima bi duhovnici živeli po prvobitnoj zamisli, on je tim povratio osnovnu ideju osnivača reda i tako povratio nekadašnji ugled i brojnost dominikanaca.
Na pojavu dominikanaca u Dalmaciji uticala je duhovnička reforma iz Venecije, koja se brzo proširila kako zbog geografskih blizina tako i zbog toga što se Dalmacija od 1409. godine našla u sastavu Mletačke republike. Zahvaljujući Nikoli Milinoviću iz Trogira, koji je u rodnom gradu ušao u dominikanski red. Starešine su ga, zahvaljujući pomoći trogirske gradske opštine od 50 lira, poslale na studije u Italiju. Po završenom školovanju, kod njega se javiala želja da duhovnički život prenese i u vlastitu redovničku pokrajinu. U dogovoru s trogirskim gradskim vlastima, na sevenoj strani ostrva Čiova, na mestu zvanom Zizmana Gniviza, od mletačke vlade zatražio je komad pustog, neplodnog i nenastanjenog zemljista dužine 15 i širine 10 trogirskih vretena, kako bi na njemu osnovao jedan samostan strogog redovačkog opsluživanja. Njegova molba je uskoro bila povoljno rešena, pa je dužd Francesko Foscari (1423-1457) 7. maja 1432. izdao odobrenje u obliku povelje upućene trogirskom knezu Madalenu Kontarenu i trogirskoj vlasti.
Pošto je za osnivanje samostana bilo neophodno odobrenje Pape, Milinović je i to izdejstvovao,[3] pa je Papa posebnom bulom ovlastio trogirskog biskupa dominikanca Tomu Parutu Tomasinija da dozvoli osnivanje samostana na Čiovu, što je on i učinio, i 22. juna 1432. godine dao Milinoviću sva potrebna ovlašćenja za gradnju novog samostana.[4][5][6]
Gradnja crkve i samostana odmah je počela 1432. godine, ali zbog nedostatka materijalih sredstava nije napredovala dovoljno brzo. Nezna koliko je gradnja trajala, ali se pretostavlja da je samostan završen do sredine 15. veka, što indirektno potvrđuje jedan dokument mletačke vlade izdan 1458. godine čiovskim fratrima u kome se izričito spominju njihova crkva i samostan kao već sagrađeni.[7] Crkva i smostan posvećeni su Svetom Križu čija je čudotvorna moć bila veoma poštovana u Dalmaciji. Samostan je imao 20 duhovnika.[8]
Sa dolaskom braće dominikanaca doselilo se i novo stanovništvo koje su navodno doveli sa sobom da bi obrađivali samostansko zemljište. Naime, čiovski dominikanci posedovali su mnoge zemlje ne samo u okolini samostana, već i drugde na Čiovu. Jedan mali rt na južnoj obali ostrva pored hridine Orlice i okolne zemlje zabeležen je u katastru iz 1830. kao njihovo vlasništvo, a rt se nazivao Punta Santa Kroke (Punta Santa Croce). Samostan je imao i posede na kopnu, u Velikom trogirskom polju i veliki ribnjak na Pantanu.[9][10] Tako su vremenom nedaleko od samostana sredinom 15. veka izgrađene kuće prvo zasoka a onda sela Arbanija. U nekim je dokumentima selo zabeleženo pod imenom Albanija. Tako je upisano i na mapi austrijskog katastra iz 1830., kao i na Arheološkoj karti Solina i okoline iz 1894. godine.[11] Za ovo stanovništvo tvrdi se da su poreklom Albanci, koji su prebegli iz Albanije pod najezdom Turaka, ali i ratovali za Meletačku republiku.
Budući da su čiovska braća dominikanci bili pobornici strogog načina duhovničkog opsluživanja, nisu smeli jesti meso nego su se hranili biljnim hranom i mlečnim proizvodima. U tu su svrhu bili prisiljeni držati određeni broj koza i ovaca od kojih su dobijali mleko.
Osnivač i prvi starešina čiovskog samostana i crkve Nikole Milinovića umro je 11. jula 1451. godine i po vlastitoj želji sahranjen je na vlastitoj zelji, ispod nogu braće na otvorenom prostoru ispred crkava. Njegova duhovnička braća su na velikoj kamenoj nadgrobnoj ploči urezala njegov lik sa natpisom:
Do početka 18. veka broj fratara u samostanu sa oko 15 do 20 osoba postepeno se smanjiva, i pratio je pad brojnog stanja u provinciji Dalmaciji, do 1807. godine. U francuskim okupacijama spao je na svega dva duhovnika. Tako je ostalo i u sledećih desetak godina. Za razliku od drugih od mnogih drugih samostana - ovaj samostan nije nacionaliziran ili nasilno ukinut od vlasti, nego se kao duhovnička zajednica jednostavno ugasio na prirodan način zbog nedostatka duhovnika.
Na dalju sudbinu čiovsko samostana uticala je odluka provinđala Dubrovčanina Rajmunda Gucetijaa od 5. jula 1851. da je mlade duhovnike bolje slati u Italiji gde za njihovo vaspitanje i školovanje postoje bolji uslovi nego na Čiovu.[13] Bio je to „smrtni udarac” čiovskom samostanu, koji je zvanično prestao sa radom 1852. godine.[14] Crkva je, i nakon gašenja samostana, kao i ranije, povremeno bila korišćena za župnu službu, a u samostanskim prostorijama je i župni stan.[15]
Prestanak rada (razlozi):
Njegova dva poslednja člana, Jordan Vranjican i Jacint Stalio, su ga 1852. godine. po naređenju provincijala Rejmonda Gučetija, napustili i preselili se u druge samostane, gde je njihovo prisustvo bilo neophodno. U izveštaju poslatom te godine vrhovnom starešini reda u Rimu navodi se da pokrajina ima samo 28 članova u sedam manastira: u Dubrovniku 10, u Gružu 1, u Starom Gradu na ostrvu Hvaru 3, u Bolu na ostrvu Braču 4, u Splitu 4, u Šibeniku 4 ciana, u Trogiru 1, a 1 je bio u Rimu na studijama. Korčulanski i Čiovski samostan su morali biti zatvoreni zbog nedostatka fratara.[13] I dok je odluka o zatvaranju korčulanskog samostana bila samo privremen, za čiovski samostan ona je bila konačna.
Do danas je u svetištu sačuvano obilje zavetnih darova okolnog stanovništva i hodočasnika.[16] U sakristiji je ormar kasnogotičkih stilskih karakteristika 495 u kome je nekad bilo smešteno mnoštvo relikvija, koje je kao i crkveni inventar opisao još papinski vizitator Agostino Valier 1579., obilazeći crkvu.[17]
Tokom rata na prostoru bivše Jugoslavije s početka 1990-tih godina, u međunacionalnom i međuverskom sukobu samostan je pretrpeo manja oštećenja u jednom od granatiranja ostrva Čiova sa područja Divulja.
Samostanski kompleks[uredi | uredi izvor]
Samostanski kompleks je izgrađen na samoj stenovitoj obali Jadranskog mora, u delu ostrva, zvanom Čićmanova njivica, prateći konfiguraciju terena, i oblika male luka koja se nalazi ispred njega. S obzirom na njegov široko izloženi i izolovani položaj prema moru i kopnu samostan je osmišljen kao kompaktna celina, gotovo kao utvrđenje, posebno njegov severni deo, direktno izložen prema moru, za koga se stiče utisak da je poput utvrđenja, s dve kule između kojih je velika terasa nad morem.
Duž severne strane samostana pruža se terasa, sa jedne strane otvorene nad morem, tako da su uz nju mogli pristajati brodići. Retka stilska obeležja sa spoljašnje strane samostana nalaze se iznad ove terase. Jedno od njih je kameni venac s karakterističnim profilom svojstvenim romaničkom stilu. Nad terasom prema moru izdiže se i kameni kip Hrista na krstu u obliku slova Y - na stablu s dvema granama gotičkih stilskih karakteristika.
U središtu samostanskog kompleksa je unutrašnje dvorište s klaustrom okruženom tremom na stubovima sa gotičkim kapitelima, a istočno od kompleksa je bilo groblje u kome su sahranjivani duhovnici, ali i stanovništvo Žednog i Arbanije.
- Samostansko dvorište
Samostansko dvorište okruženo tremom koji nose stubovi sa gotičkim kapitelima, pod terasom i tremom većim je delom popločano belim i crvenkastim kamenim pločama. Nad tremom uz crkvu pruža se lođa. Na ostalim stranama nad tremom su ravne terase sa slivnicima za odvod voda i punjenje cisterne.
U središnjem delu poločanog prostora dvorišta nalazi se kruna bunara sa grbovima. Jedan grb pripada rodu Vituri, a na drugom je grbu unutar štita krst s atributima hristovog stradanja
Središnji deo samostanskog kompleksa je klauster (koncipiran kao zatvoreni vrt, i čvrsta arhitektonska barijera sveta monaha od kmetova i radnika koji žive i rade van i oko samostana) uz koji je na južnoj strani sagrađena samostanska crkva. Po prostornom rešenju klaustar je sličan onom u dominikanskom samostanu u Trogiru.
Prostrani samostanski vrt koji se nalazi sa zapadne strane pruža se duž severnog ogradnog zida podignut iznad samog mora, na grebenima Zizmane Gnivize. Vrt je služio kao povrtnjak, ali i kao perivoj u kome su pod krošnjama palmi monasi mogli šetati i meditirati, puteljkom pokrivenim senikom. Na zapadnoj strani vrta prema luci nalazila se kućica za smeštaj barke.
- Hospicij
Hospicij je posebna jednospratna zgrada, sa gotičkim lukovima lukovima u prizemlju, bila je namenjena za smeštaj hodočasnika. Nalazila se u sklopu samostana do crkvenoga pročelja, . . Sačuvan je deo ukrašenog drvenog plafona. Samostanski kompleks u svom sastavu imao je sve uobičajene sadržaje:
- kuhinju
- trpezariju - refektorijum , prostranu dvoranu s kamenim postoljima stolova. Središnja uzdužna greda koja nosi plafon ukrašena je gotičkim motivom izvijenog užeta. Gredu pridržava kameni stub s kamenicom za vodu. Sačuvana je i kamena propovedaonica s koje je duhovnik tokom obedovanja čitao molitve i druga štiva. Od velike slike s prikazom Posednje večere u trpazariji je ostao samo deo okvira.
- kapitularnu dvoranu, uz istočnu stranu klaustra se dva prozora i vrata sa šiljastim gotičkim lukovima. Deo ove dvorane zauzimala je mala kapela. Sačuvan je kasnogotički, bogato izrezbareni i obojeni plafon. Na gredama se još nazire freskodekoracija, sa malim medaljonom sa glavama prikazanima u profilu na antikizirajući način.
- Ostali sadržaji samostanskog kompleska
Od ostalih sadržaja samostanski kompleks je imao:
- tri spavaonice,
- perionicu,
- žitnicu,
- skladišta
- groblje.[18]
- Pogled na samostan iz više pravaca
-
-
-
-
Samostanska crkva[uredi | uredi izvor]
Samostanska crkva je jednobrodna građevina sa naglašenom vertikalnom osovinom. Na pročelju je portal sa kamenom strehom iznad koje je prozorska ruža, a sa strane su dva uzana gotička prozora. Na južnom zidu otvorena su četiri gotička prozora.
Portal crkve koji je sa karakteristika gotike nastao je u doba gradnje crkve (tridesetih, četrdesetih godina 15. veka. Na portalu je slabo čitljiv natpis, koji u prevodu K. Lučina glasi:
priora Dominika Duoda
iz Mletaka
Dok na nadvratniku portala stoji ovaj natpis, koji u prevodu K. Lučina glasi:
Grješniče, pristupi zdušno ovoj svetoj crkvi.
Reljef u luneti naknadno je umetnut; prikazuje temu Pijeta, s Bogorodicom koja u krilu drži mrtvog Hrista. Isklesan u kamenu peščaniku, reljef je poprlično oštetilo, vreme i slani morski vazduh, pa je sada u obliku geoloških konfiguracija. U kompoziciji i morfologiji reljefa prepoznaju se uticaji vajarstva Nikole Firentinca.
Crkva je presvođena prelomljenim gotičkim svodom, ima izdignuti prezbiterijum u kome se sačuvane horske klupe takođe kasnogotičkih stilskih karakteristikaa. U podu prezbiterijuma je kripta u kojoj se nalazi grobnica fra Nikole Milinovića, najzaslužnije ličnosti za podizanje i osnivanje samostana.
Crkva je (što je sasvim razumljivo) vremenom doživela nekoliko modifikacija koje nisu bitno promenile njen osnovni izgled. D. Farlati navodi da je 1592. godine sa strane Jevanđelja podignut mermerni oltar sa sledećim natpisom:
IVSTITIA. ET PIETAS SVNT VBICVNQVE MANET.
QVIS? VENETVM SPLENDOR DELPHINVS. DIC GENVS. AVDI
DELPHINVM. LAETOR. CRESCAT AD ASTRA PIVS.
ANNO SALVTIS M.D.X.C.II.
Iznad glavnog oltara bio je natpis:
DVODO DE VENETIIS.[19]
a ispod ovog natpisa ovaj:
HANC ADEAS SAGRAM PECCATOR SEDULUS AEDEM.
Zvonik[uredi | uredi izvor]
Uz crkvu je zvonik, rastvoren pri vrhu gotičkim biforama, pokriven crepom na četiri vode i gvozdenim krstom na vrhu i jednim prozorom. Na njegovom južnom zidu okrenutom prema suncu nalazi se sunčani sat.
- Zvonik samostanske crkve
-
-
-
-
Znamenitost samostana[uredi | uredi izvor]
Glavna znamenitost samostana je čudotvorno raspelo, o kome je sačuvan prepis iz 1760. isprave koja vodi poreklo iz 1600. o čudima vezanima za raspelo u samostanskoj crkvi i koji glasi:
Raspelo je izrezbario pustinjak koji je boravio kraj crkve Gospe od Prizidnice na vanjskoj strani Čiova. Na Veliku subotu 1. travnja 1600. godine, tvrdi se, kip raspetog Isusa je prokrvario, otvorio usta i oči te mijenjao boje lica. O svemu su odmah obaviješteni trogirski knez i biskup; navode se svjedoci, mnogi su od njih nepismeni, među kojima su ne samo Trogirani već i Grci i Albanci (valjda vojnici u službi Venecije?). O tom čudu bila su u Rim poslana posebna izvješća. Samostan je postao stjecište hodočasnika koji su pristizali iz Trogira, Kaštela, Splita, Brača, osobito na blagdane Velikog petka i Kristova Uzašašća. Prema izvješću vizitatora dominikanskog reda za provinciju Dalmaciju iz 1614. godine, spominje se pobožnost prema Raspeću, što donosi mnoge milodare.
Jadan od kuoriziteta samostana bio je taj, da su se boreći se na strani uskoka, podanika austrijskog cara i hrvatskog kralja, meštani Čiova u samostanu 1596. godine krili oružje, jer su protiv volje mletačkih vlasti učestvovali u oslobađanju Klisa, tada u turskim rukama.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ ZELIĆ, D. (2007) Nekoliko priloga povijesti umjetnosti 15. stoljeća u Trogiru:Samostan sv. Križa na Čiovu, zlatar Matej Pomenić i kapela sv. Jeronima u katedrali sv.Lovre. Peristil, 50, 63.-80
- ^ N.N. (1982) Čiovski Sveti Križ. Jasna zraka, 5-8, 9-11.
- ^ Archivum Secretum Vaticanum, Registra Supplicum, 337, f. 42r.
- ^ Archivum Secretum Vaticanum, Registra Suplicum, 277, ff. 292v-293r.
- ^ Gargan, Lo studio teologico e la biblioteca dei domenicani a Padova nel Tre e Quattrocento, Pa dova, Edit- rice, Antenora, 1971., str. 53-54
- ^ Eubel Hierarchia catholica medii aedi editiv altera. Monasterii 1913., str. 74, 404, 490, 509.
- ^ AGOP XIV liber HHH, f. 181. Usp. bilj. 27.
- ^ Registrum Provinciae Dalmatiae, vol. II. (1769.-1850), str. 386: rukopis u Arhi- vu Hrvatske dominikanske provincije u Zagrebu.
- ^ BADURINA, A. (1978) Uloga samostana u urbanizaciji jadranske obale. Peristil 21, Zagreb, 131.-134.
- ^ ŠIMUNOVIĆ, P. (1986) Toponomastička stratigrafija na istočnojadranskom prostoru. Suvremena lingvistika, sv. 15, br. 27. 153
- ^ JELIĆ, L., BULIĆ, F., RUTAR, S. (1894) Vodja po Spljetu i Solinu. Zadar.
- ^ AGOP XIV, liber HHH, f. 207r.
- ^ a b Catalogo dei Conventi e dei Padri dell'Ordine de' Predicatori componenti la Provincia di Dalmazia
- ^ Stjepan Krasić, DOMINIKANSKI SAMOSTAN SV. KRIZA NA OTOKU ČiOVU (1432.-1852) UDK 726.7:271.2(497.13)(22 Ciovo) 1432/1852 Izvomi znanstveni rad Pontificia Università S. Tommaso, Rim
- ^ JURILEO, I. K. (1824), f. 589-592.
- ^ RADIĆ, D. (2005.a) Ex voto. Zavjetni darovi u Trogiru i okolici. Trogir.
- ^ KRASIĆ, S. (1991) Dominikanski samostan sv. Križa na otoku Čiovu (1432.-1852). PPUD 31, 85-86
- ^ KOVAČIĆ, V. (2011) Čiovo, samostan sv. Križa. u: Dominikanci u Hrvatskoj, zbornik radova, 265-269
- ^ (AGOP XIV, liber HHH, f. 183v-184r
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Ivo Babić, Prilog poznavanju povijesti grafičke dokumentacije salonitanskih spomenika, Godišnjak zaštite spomenika kulture Hrvatske, 8–9/1982. – 83.
- ŠKOBALJ, A. (1970) Obredne gomile. Sveti Križ na Čiovu.
- KARAMAN, LJ. (1936) Dva starinska samostana na Čiovu. Svijet, Zagreb, 14. rujna, br. 20
- KOVAČIĆ, V. (2011) Čiovo, samostan sv. Križa. u: Dominikanci u Hrvatskoj, zbornik radova, 265.-269.
