Ekskalibur
Ekskalibur (engl. Excalibur)[a] jeste legendarni mač kralja Artura, kojem se ponekad pripisuju i čarobna svojstva ili se povezuje sa zakonskim suverenitetom Britanije. Ekskalibur i Mač u kamenu (dokaz Arturovog porijekla) ponekad se smatraju istim oružjem, ali se u većini verzija smatraju zasebnim predmetima. Ekskalibur je povezan sa arturističkom legendom veoma rano.
Oblici i etimologije[uredi | uredi izvor]
Naziv ekskalibur je izveden iz velške riječi Caledfwlch (i bretonske Kaledvoulc'h i srednjovelške Calesvol), koja je složenica nastala od riječi caled „težak” i bwlch „povreda”. Caledfwlch se javlja u nekoliko ranih velških djela, uključujući prozaičnu priču Kiluh i Olven (vel. Culhwch ac Olwen). Ime je kasnije korišteno u velškim adaptacijama stranih djela, kao što su Hronike (vel. Bruts), zasnovana na Galfredu od Monmuta. Često se smatra da je povezan sa fonetski sličnim kaladbolgom, mač koji je nosilo nekoliko ličnosti iz irske mitologije, iako su Rejčel Bromvič i Danijel Sajmon Evans smatrali da je preuzimanje velškog Caledfwlch iz irskog Caladbolg malo vjerovatna. Umjesto toga, oni ističu da se oba imena „mogu pojaviti na sličan način u vrlo ranog dobu kao opšti nazivi za mač”. Ovaj mač je u britanskoj tradiciji postao isključivo vlasništvo Artura.[1][2]
Galfred od Monmuta, u svojoj knjizi Istorija kraljeva Britanije (Historia Regum Britanniae, oko 1136. godine), latinizovao je Arturov mač kao Caliburnus (mogući uticaj srednjovjekovnog latinskog sricanja klasičnog latinskog chalybs, a koji je izveden iz grčkog χάλυψ [chályps] „čelik”). Većina keltističara smatra da je Galfredov Caliburnus izveden iz izgubljenog starovelškog spisa u kome bwlch (starovelški bulc[h]) u kojem još uvijek nije došlo do lenicije u fwlch (srednjovelški vwlch ili uwlch).[3][4][1] U srednjokorniška predstavi Život Svetog Kea (Beunans Ke) sa kraja 15. ili početka 16. vijeka, Arturov mač se naziva Calesvol, što je etimološki srednjokorniški kognat velškog Caledfwlch. Nejasno je da li je naziv posuđen iz velškog (ako je tako, morala je biti rana pozajmljenica, iz fonoloških razloga) ili predstavlja rani, panbritonski tradicionalni naziv za Arturov mač.[5]
U starofrancuskim izvorima naziv postaje Escalibor, Excalibor i na kraju poznato Excalibur. Džefri Gajmar, u svojoj starofrancuskoj hronici Istorija engleska (Estoire des Engleis), pominje Artura i njegov mač: „ovaj Konstantin bio je Arturov nećak, koji je imao mač kalibur” (Cil Costentin, li niès Artur, Ki out l'espée Caliburc).[6][7] U Vasovom Romanu o Brutu (Roman de Brut), starofrancuskom prevodu i versifikaciji Džefrijeve Istorije, mač se naziva Calabrum, Callibourc, Chalabrun i Calabrun (sa aleternatvnim sricanjem, kao što su Chalabrum, Calibore, Callibor, Caliborne, Calliborc i Escaliborc, koji se mogu pronaći u raznim spisima Bruta).[8]
U starofrancuskom romanu Kretjena de Troa iz 12. vijeka Perseval, priča o Gralu (Perceval ou le Conte du Graal), Arturov vitez Gavejn nosi mač Escalibor i to je navedeno, „jer je na njegovom pojasu visio eskalibor, najfiniji mač koji je postojao, koji je prolazio kroz gvožđe kao kroz drvo”[9] (Qu'il avoit cainte Escalibor, la meillor espee qui fust, qu'ele trenche fer come fust[10]). Tu izjavu je vjerovatno preuzeo autor Istorije Merlina (Estoire Merlin) ili Vulgate Merlin, gdje autor (koji je volio maštovite narodne etimologije) tvrdi da je eskalibor „hebrejski naziv koji na francuskom znači ’siječe gvožđe, čelik i drvo’”[11] (c'est non Ebrieu qui dist en franchois trenche fer & achier et fust; treba imati na umu da riječ „čelik” ovdje, achier, znači istovremeno i „oštrica” ili „mač” i dolazi iz srednjovjekovnog latinskog aciarium, derivata acies „oštar”, tako da u ovoj etimologiji nema neposredne veze sa latinskom riječi chalybs). Iz ovog maštovitog etimološkog razmišljanja Tomas Malori je stekao mišljenje da eskalibur znači „siječe čelik”.[12]
Ekskalibur i Mač u kamenu[uredi | uredi izvor]
U arturističkim romanima, data su brojna objašnjenja za Arturovo posjedovanje Ekskalibura. U pjesmi Merlin Robera de Borona, prvoj bajci u kojoj se pominje motiv „mač u kamenu”, Artur je stekao pravo na britanski tron izvlačenjem mača iz nakovnja koji se nalazio na kamenu koji se pojavio u crkvenom dvorištu na Badnje veče.[13] Na osnovu toga, kako je Merlin predvidio, čin nije mogao da izvrši nikom osim „pravog kralja”, što znači božanski postavljenog kralja ili istinskog nasljednika Utera Pendragona. Malori piše: „Ko izvuče ovaj mač iz ovog kamena i nakovnja, po pravdi je rođen za kralja” (Whoso pulleth out this sword of this stone and anvil, is rightwise king born).[14] Identitet ovog mača kao Ekskalibura iskazan je kasnije u pjesmi Merlin, koja je dio Lanselot-Gralovog ciklusa (Vulgata).[15]
Međutim, u najpopularnijom engleskoj verziji Arturističke bajke, Malorijeva Smrt Arturova (Le Morte d'Arthur) iz 15. vijeka, na početku svoje vladavine Artur razbija Mač iz kamena u borbi sa kraljem Pelinorom, a Gospa od jezera mu daje Ekskalibur za zamjenu za kasniju blagodat. Slično tome, u postvulgatskom ciklusu, Gospa od jezera je Ekskalibur dala Arturu nešto kasnije po početku njegove vladavine. U vulgatskoj smrti Arturovoj, Artur je na ivici smrti i naređuje Grifletu da mač baci u začarano jezero; nakon dva neuspješna pokušaja (jer je smatrao da tako veliki mač ne treba baciti), Griflet na kraju udovoljava zahtjevu ranjenog kralja i iz jezera izlazi ruka koja ga hvata. Ova priča postaje vezana za Bedivera, umjesto za Grifleta, u Malorijevoj i engleskoj tradiciji.[16] Malori bilježi obje verzije legende u svojoj Arturovoj smrti, imenujući oba mača kao Ekskalibur.[17][18]
Napomene[uredi | uredi izvor]
- ^ Naziv Ekskalibura na velškom je Caledfwlch, na korniškom Calesvol, na bretonskom Kaledvoulc'h i na latinskom Caliburnus.
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b Bromwich & Simon Evans 1992, str. 64–65.
- ^ Green 2007, str. 156.
- ^ Ford 1983, str. 271.
- ^ MacKillop 1998, str. 64–65, 174.
- ^ Koch, John T. (2006). Celtic Culture: A Historical Encyclopedia (na jeziku: engleski). ABC-CLIO. str. 329. ISBN 9781851094400. Pristupljeno 18. 10. 2019.
- ^ Gaimar, Geoffroy (1888). Hardy, Thomas Duffus; Martin, Charles Trice, ur. Lestorie Des Engles Solum la Translacion Geffrei Gaimar (na jeziku: engleski). London: H.M. Stationery Office. str. 2. Pristupljeno 18. 10. 2019.
- ^ Gaimar, Geoffroy (1850). Wright, Thomas, ur. Gaimar, Havelok Et Herward: The Anglo-Norman Metrical Chronicle of Geoffrey Gaimar, Printed for the First Time in Entire from the Ms. in the British Museum (na jeziku: engleski). London: Caxton society. str. 2. Pristupljeno 18. 10. 2019.
- ^ Wace (1838). Antoine Jean Victor Le Roux de Lincy, ur. Le Roman de Brut (na jeziku: francuski) (2 izd.). Frère. str. 51, 88, 213, 215. Pristupljeno 18. 10. 2019.
- ^ Troyes), Chrétien de (2006). Perceval: The Story of the Grail (na jeziku: engleski). D.S. Brewer. str. 69. ISBN 9781843841029. Pristupljeno 18. 10. 2019.
- ^ Troyes, Chrétien de (1959). Roach, William, ur. Le Roman De Perceval Ou Le Conte Du Graal: Publie D'apres Le Ms. Fr. 12576 De La Bibliotheque Nationale (na jeziku: francuski). Librairie Droz. str. 173. ISBN 9782600023931. Pristupljeno 18. 10. 2019.
- ^ Loomis, Roger Sherman (1949). Arthurian tradition & Chrétien de Troyes (na jeziku: engleski). Columbia Univ. Press. str. 424. Pristupljeno 18. 10. 2019.
- ^ Malory, Sir Thomas; Vinaver, Eugène; Field, P. J. C. (1990). The works of Sir Thomas Malory (na jeziku: engleski). Clarendon Press. str. 1301. ISBN 9780198123446.
- ^ Boron), Robert (de (2001). Merlin and the Grail: Joseph of Arimathea, Merlin, Perceval : the Trilogy of Prose Romances Attributed to Robert de Boron (na jeziku: engleski). DS Brewer. str. 107ff. ISBN 9780859917797. Pristupljeno 19. 10. 2019.
- ^ Malory, Sir Thomas (1868). Morte D'Arthur: Sir Thomas Malory's Book of King Arthur & of His Noble Knights of the Round Table ... (na jeziku: engleski). Macmillan & Company. str. 28. Pristupljeno 19. 10. 2019.
- ^ Boron, Robert de (1979). Micha, Alexandre, ur. Merlin: roman du XIIIe siècle (na jeziku: francuski). Librairie Droz. ISBN 9782600004282. Pristupljeno 19. 10. 2019.
- ^ Lacy 1996.
- ^ Malory 1997, str. 7.
- ^ Malory 1997, str. 46.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Bromwich, R.; Simon Evans, D. (1992). Culhwch and Olwen. An Edition and Study of the Oldest Arthurian Tale. Cardiff: University of Wales Press.
- Ford, P.K. (1983). „On the Significance of some Arthurian Names in Welsh”. Bulletin of the Board of Celtic Studies. 30: 268—73.
- Gantz, Jeffrey (1987). The Mabinogion
. New York: Penguin. ISBN 0-14-044322-3. - Green, T. (2007). Concepts of Arthur. Stroud: Tempus. ISBN 978-0-7524-4461-1.
- Jones, T.; Jones, G. (1949). The Mabinogion. London: Dent.
- Lacy, Norris J. (1996). Lancelot-Grail: The Old French Arthurian Vulgate and Post-Vulgate in Translation. New York: Garland.
- MacKillop, James (1998). Dictionary of Celtic Mythology. Oxford: Oxford University Press.
- Malory, Thomas (1997). Le Morte D'Arthur. University of Michigan Humanities Text Initiative.
- Micha, Alexandre (1979). Merlin: roman du XIIIe siècle. Geneva: Droz.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- „Excalibur and the Sword in the Stone | Robbins Library Digital Projects”. d.lib.rochester.edu (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 29. 04. 2010. g. Pristupljeno 18. 10. 2019.