Pašin konak u Nišu
| Pašin konak u Nišu | |
 | |
Informacije
| |
|---|---|
| Lokacija | Niš Osmansko carstvo Kneževina Srbija
|
| Status | srušena |
| Svečano otvaranje | oko 1860. |
| Sagrađena | 19. vek |
| Srušena | 19. vek |
Pašin konak u Nišu ili Pašin dvor bilo je jedno od najgabaritnijih i najreprezentativnih zdanja Osmanlijske carevine u niškoj tvrđavi jednoj od najvećih tvrđava na Balkanu. Konak je najverovatnije sagrađeno šezdesetih godina devetnaestog veka kao vladarska kuća Midhad-paše, u kojoj će niške paše boraviti sve do oslobođenja Niša od Osmanlija decembra 1877. godine.[1]
Preduslovi
[uredi | uredi izvor]Grad Niš se nalazi na raskrsnici važnih komunikacija koje su od davnina povezivale zapadnu evropu sa Carigradom i Solunom. Ovakav geografski položaj gradu je doneo ugledno mesto u vojnom, političkom, kulturnom, ekonomskom i verskom životu. Niš je, kao i većina starih balkanskih gradova, tokom Osmanske vlasti prošao proces urbanizacije, deurbanizacije i reurbizacije.
Osmanlije su u osvojenom gradu nastavili život u preostalim starim građevinama koje su prilagodili svojim potrebama. Niš u jednom periodu gubi strateški značaj za osmansku imperiju, sve do 1723. godine kada su na prostoru starog grada Osmanlije sagradile jednu od najvećih tvrđava na Balkanu. Iznad glavne Stamboj kapije uzidana je ploča sa natpisom koji slavi sultana Ahmet Hana koji
| „ | „sagrati tvrđavu po Aleksandrovom sistemu i stavi dušmaninu gvozdenu prečku na put, i načini Niški grad najtvrđim gradom godine 1723.“ | ” |
Unutar bedema obrazuje se prepoznatljivo orijentalna varoš, i ona po ugledu na stari grad, iz dva dela. U najvišem delu, pokrivajući prostor srednjovekovnog malog - gornjeg grada, sagrađeno je i sedište niškog paše — Pašin konak,ili muhafiz-saraj smešteno unutar bezbednih zidina Niške tvrđave.
Stanovnici konaka
[uredi | uredi izvor]U njemu su boravili Niški upravnici Hafis-paša (1799–1805), Ibrahim-paša Bušatlija (1805–1806), Ahmed Huršid-paša (1806–1809), Ali-paša Karsli (1809–1813), Mehmed Bahram-paša (1813–1814), Dubaradži Marašli Ali-paša (1814–1815), Dželaludin Sejid Ali-paša (1815–1816), Ali-paša Karsli (1817–1821), u drugom mandatu, Husein-paša Gavanozolu/Kavanoszade (1821–1825), Osman-paša (1825–1830), Mahmud-paša Hafisić (1830–1831), rođeni nišlija, Sejid Mehmed-paša Šehsuvarzade (1831–1833), Mehmed Salih-paša (1833–1835), Fizi Osman Hairi-paša (1835–1837), Samakuli Mehmed Husrev-paša (1838–1839), Gurdžu Mehmed Vasif-paša (1839), Mirza/Tatar Sejid Mehmed-paša (1839–1840), Koše Ahmed Zekerija-paša (1840), Dilaver Mehmed-paša (1840), Mustafa Sabri-paša (1840–1841), Deli Ismet Mehmed-paša (1841–1842), Osman-paša (1842–1844), Muhendis Hafis Ahmed-paša (1844–1845), Čerkez Hafis Mehmed-paša (1845), Gurdžu Mehmed Vasif-paša (1845–1850), Husein Remzi-paša (1850), Arnavud Mehmed Huršid-paša (1850–1852), Mehmed Besim-paša (1852), Džundi Ismail-paša (1852–1855), Bursali Vasif-paša (1855–1857), Zejnalebedin-paša (1857–1860, Osman-paša Raufpašazade (1860–1861), Hafis Ahmed Šefik Midhat-paša (1861–1864), poslednji upravnik sa zvanjem valije,[2] Husein-paša (1864–1865), Sulejman-paša (1865–1867), Abdurahman Nuredin-paša (1867–1872), Ali Riza-paša (1872–1877), Hilmi-paša (1877), Vanli/Kurd Mehmed Rešid-paša Karamuftizade (1877–1878), poslednji stanovnik konaka.
Položaj, izgled, razmeštaj
[uredi | uredi izvor]Pašin dvor se nalazio u Hundžar-carevoj mahali, na jugoističnom platou niške Tvrđave, na najvišem delu, srednjovekovnog malog - gornjeg grada, i sedištu turske aristokratije sa bogatim i raskošnim konacima, haremima, amamom...[3]
Prostrani konak karakteristične prostorne dispozicije i arhitektonske obrade po orijentalnom graditeljskom modelu uglednih gospodskih kuća,[4] koja je imala istaknutu poziciju u okviru niške Tvrđavske varoši koja je u vreme otomanske vlasti predstavljala sedište upravnih i vojnih institucija i elitni deo ondašnjeg Niša.[5]
Zbog velike koncentracije stanovništva u Tvrđavi oko konaka se nalazio teskoban i gusto naseljen orhentalni prostor, zbijena čaršija sa niskim dućanima i Magazama, jer su Osmanlije podsticale proces širenja i preseljavanje Niša preko Nišave u unutrašnjost zidina Tvrđave.[6]
Niški konak u ružičastoj boji bio je specifičan zbog velikog broja prozora, čija je brojnost izazivala veliku pažnju i čuđenje srpskih posetilaca nakon oslobođenja Niša od Osmanlija.
Svojom organizacijom Pašin konak je predstavljao kopiju dvora osmanskih sultana. Imao je dva dela, unutrašnji (harmeluk) i spoljašnji (selamluk):
- Haremluk je bio privatni deo u kome su živeli upravnik i članovi njegove porodice.
- Selamluk je služio za smeštena njegova kancelarija (daire) iz koje je upravljao pašalukom, pisao i izdavao dokumenta, odašiljao svoje tatare, primao poslanstva, lokalne stanovnike, njihove molbe i vršio razna druga obraćanja.[7][8] Osim paše, u ovom delu konaka smešteno je bilo i osoblje sa kojim je svakodnevno neposredno radio (kapidžije, čauši, ćatibi, muhurdar, defterdar, gavazi i ostali službenici pašinog divana).
Neformalni deo ljudstva u konaku bile su brojne sluge koje je paša držao po uzoru na sultana. To su bili razni staratelji (o obući, odeći, trpezi), haremska posluga, čibukdžije, kafedžije itd. Njihov zadatak bio je da paši olakšaju svakodnevicu i svojom brojnošću demonstriraju pred stanovništvom bogatstvo, moć i ekstravaganciju svog gospodara. Zbog tolikog mešanja privatnog života, vojnih i administrativnih dužnosti unutar Pašinog konaka, paše su u njemu često vršili svoju službu kao da vode lične poslove, jer nije postojala jasna granica između njihovih funkcija.[9]
Osim unutrašnjeg (harmeluka) i spoljašnjeg (selamluka), kompleks Pašinog konaka su činile pomoćne zgrade za smeštaj slugu i pašine pratnje (tevabi), ostave, štale, kuhinja, hamam, bašte, šedrvan itd. Naravno, svo osoblje nije moglo da bude smešteno u konaku, pa je jedan deo živeo van njega. U Nišu su to bile muslimanske mahale u Niškoj tvrđavi ili one u mahali na levoj obali Nišave.
Pašin konak u oslobođenom Nišu
[uredi | uredi izvor]Nakon oslobođenja Niša od osmanlijske vlasti 1878. godine knez Milan Obrenović za svoje lične potrebe otkupljuje Bećir-begov i Pašin konak u Tvrđavi. Po ulasku u posed Milan je naredio da se Vrhovna komanda najpre smesti u Pašinom konaku velikog Bećir-begovog kompleksa u Taš-ćupri mahali,[10] a sednice skupštine u novooslobođenim krajevima u periodu od 1878. do 1903. godine održavane su u prvoj niškoj osnovnoj školi „Sveti Sava”.[11][12]
S proleće 1878. godine prosečena je prva široka kaldrmisana pravolinijska ulica, koja se otvarala prostranim slobodnim prostorom u vidu manifestaciono-paradnog trga, čime je atraktivno markirano zdanje u dubokoj veduti, govori u prilog pretpostavci da je prvobitna ideja kneza Milana bila da upravo na ovom mestu ispred bivšeg Pašinog konaka formira sebi dvor.[3]
Zbog oskudnosti preostalih izvora, nije moguće precizno rekonstruisati uzroke zaokreta kneza Milana da odustane od ideje da u ovom konaku osnuje svoj dvorac sa gotovo istovremeno i prvim urbanističkim koracima u Tvrđavi Knez Milan je za dvor odabrao Bećir-begov konak na suprotnoj strani reke Nišave, van drevne Tvrđave dok je Tvrđavska varoš zajedno sa Pašinim konakom sravnjena sa zemljom.[13]
Izvori
[uredi | uredi izvor]- ^ P. Petrović, B. Deljanin, Tvrđava, Niš 1965, vodič
- ^ T. Bakrъdžieva, Na kračka pred vremeto. Dъržavnikъt reformator Midhat paša (1822–1884), 43.
- ^ a b J. Ćirić, Iščezli urbani sadržaji Niša, Niški zbornik 4, (1977). str. 81.
- ^ A. Altiner, C. Budak, The Konak Book – A Study of the Traditional Turkish Urban Dwelling in its Late Period, Istanbul: Tebe. 1997.
- ^ S. Protić, Niš – druga prestonica: Zapisi iz političke istorije Srbije, Niš: Prosveta. (2000). str. 41.
- ^ R. Tričković: Urbani razvitak Niša u VIII veku, odeljci: Popis 1710. i Varoš, Istorija Niša I, Niš, 1983.
- ^ G. Georgieva, Saraяt na provincialnite osmanski upraviteli: mяsto za živeene – mяsto za upravlenie, pъrvata polovina na XIX vek, 80–81;
- ^ G. Georgieva, Gradskoto upravlenie na Sofiя i Bitolя v načaloto na XIX vek, Balkanite. Meždu tradiciяta i modernostta, Sofiя 2009, 74.
- ^ G. Georgieva, Saraяt na provincialnite osmanski upraviteli: mяsto za živeene – mяsto za upravlenie, pъrvata polovina na XIX vek, 98
- ^ M. Đ. Milićević, Kraljevina Srbija, Beograd: Kraljevsko-srpska državna štamparija. 1884 pp. 101.
- ^ B. Andrejević, Spomenici Niša – Zaštićena kulturna dobra od izuzetnog i od velikog značaja, Niš (1996). str. 15
- ^ Lj. Sokolović i V. Dimitrijević, Stari Niš. Fotomonografija, Niš: Udruženje građana Stari Niš – Niš, (2003). str. 22
- ^ J. Ćirić, Iščezli urbani sadržaji Niša, Niški zbornik 4, (1977). str. 78