Prvi anglo-holandski pomorski rat
 | Ovaj članak sadrži spisak literature, srodne pisane izvore ili spoljašnje veze, ali njegovi izvori ostaju nejasni, jer nisu uneti u sam tekst. |
| Prvi anglo-holandski pomorski rat | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Bitka kod Shevenigena | |||||||
| |||||||
| Sukobljene strane | |||||||
 Engleska | Nizozemska republika | ||||||
| Komandanti i vođe | |||||||
| Robert Blejk | Marten Tromp | ||||||
Prvi anglo-holandski pomorski rat vođen je od 1652. godine do 1654. godine u kanalu Lamanš, Severnom i Sredozemnom moru između Engleskog komonvelta i Holandije (nizozemska republika). Rat je završen pobedom Engleza i Vestminsterskim mirom.
Holandske snage[uredi | uredi izvor]
Posle Vestfalskog mira 1648. godine, Holandija je pristupila radikalnom smanjenju oružanih snaga. Kada je 1650. godine, posle smrti Vilijem II od Orana, nasledno namesništvo bilo ukinuto, otpočelo je pod vođstvom stranke republikanaca i velikih trgovaca plansko rušenje svih centralističih snaga. Od tog trenutka suprotnosti između repulikanaca i oranske stranke nanosila osetne štete državnim poslovima, a najviše vojnoj sili. Ukidanjem zvanja namesnika nestalo je i zajedničke vrhovne komande nad vojskom i mornaricom. Admiraliteti pet „primorskih provincija“ koje su bile duž obale i koje su opremale eskadre, bile su podređene neposredno parlamentu, što je usled česte uzajamne surevnjivosti provincija bilo veoma štetno za jedinstvo u pomorskih stvarima. Svi njihovi admiraliteti su pored toga bili u konstantnoj novčanoj oskudici. Od 130 do 150 brodova ratnih brodova, koja je važila za prvu u svetu, većina je bila stavljena van upotrebe ili delom čak prodata Engleskoj. Smatralo se da je 40 ratnih brodova dovoljno da preuzme zaštitu obala, ribolova i trgovačke flote od oko 6000 okeanskih i čak 10000 drugih brodova.
Zbog hidrografskih prilika u holandskom pribrežju holandski ratni brodovi bili su nepodesni za teško more (malog gaza, prilično ravnog dna, široki, spori i slabog artiljerijskog naoružanja). Kada su se 1651. godine odnosi sa Engleskom zaoštrili, Holandija je opremila novih 36 brodova, a marta 1652. godine pristupila opremi daljih 150. Jula iste godine, flota je imala 92 broda od kojih je jedan imao 56 topova, 19 sa po 30-40 topova, 12 sa 8-10 topova i 6 brandera; ostatak flote sačinjavali su trgovački brodovi naoružani sa po 20-30 topova.
Engleske snage[uredi | uredi izvor]
I Engleska se od 1649. godine ubrzano pripremala za rat izgrađujući planski svoju flotu. Flotom je komandovala komisija od 3-5 admirala koje su nazivali generali na moru, a ratnom mornaricom Admiralitet zavisan od Parlamenta, u stvari od Kromvela. Generali su zaveli u ratnu mornaricu strogu disciplinu i vojnički duh. U martu 1651. godine engleska flota je imala 3 linijska broda sa po 60-100 topova, 10 sa po 50-54 topa, 12 sa po 40-46 topa, a 24 sa po 34 topa i manje. Ratni brodovi su bili veći od holandskih (2 palube), čvršći, brži, okretniji i stabilniji (veći gaz), a i znatno jači po broju i kalibru teških topova. I trgovački brodovi bili su bolje naoružani od holandskih.
Na početku sukoba Englezi su se još držali taktike koja je počivala na njihovim poslednjim ratnim iskustvima, stečenim u borbi sa Španskom armadom. Flota je jedrila u više uporednih eskadri a pri tome je uvek određeni broj slabijih brodova za pojedinim velikim ratnim brodovima, na kojima su bili komandanti eskadri. Zadatak komandanata flota bio je da zauzme položaj uz vetar - tzv. luv - a sve ostalo je bilo stvar potčinjenih komandanata. Svojim istaknutim borbenim grupama naprosto bi se sručili na najslabije tačke kod neprijatelja. Jedino su morali jedan drugome da ostave dovoljno manevarskog protora ili da u slučaju nužde jedan drugome pomognu. U početku su Englezi podražavali način Holanđana, koji su obično ulazili u borbu u brazdi, postavljajući borbene grupe jednu iza druge, da bi što bolje upotrebili bočnu artiljeriju. No, ubrzo je Blejk primetio da je za komandanta flote nemoguće, da iz ove formacije, koju su prvo primenjivali Holanđani, ima pregled nad flotom i da pri tada još uvek nerazvijenoj signalizaciji održi borbeni poredak. Štete usled međusobnih sudara bile su svakodnevna pojava, artiljerija često nije mogla u punoj meri da dejstvuje, jer je bila maskirana sopstvenim brodovima, a neprijateljski branderi nailazili su lako na dobar plen među nepokretno zbijenim gomilama brodova.
Početak rata[uredi | uredi izvor]
Osećajući se jakom, engleska vlada dozvolila je privatnicima da plene holandske brodove. Holanđani su na ovo odgovorili istom merom, a osim toga, u britanskim morima prestali su da odaju pozdrav engleskoj zastavi pri susretu i uskratili su Englezima pravo pregleda svojih brodova. Opšta sklonost nezakonitim i nasilnim postupcim i međusobno rivalstvo izazvali su spontano boj ispred Dovera 29. maja 1652. godine. Time je počeo rat, ali je objavljen tek 28. jula.
Borbe u Lamanšu[uredi | uredi izvor]
Posle ovog boja, engleski general na moru, Robert Blejk zarobio otplovio je u Severno more i zarobio 12 malih ratnih i 100 ribarskih holandskih brodova, jer je holandski admiral Marten Tromp prekasno stigao da ih zaštiti, posle čega je smenjen. Sprovodeći konvoj trgovačkih brodova Lamanšom prema zapadu, admiral de Rojter, iako brojni slabiji, napao je 26. avgusta eskadru engleskog admirala Džordža Eskjua kod Plimuta i primorao je na povlačenje; zatim je krstario na zapadnim prilazima Lamanša, obezbeđujući vlastiti, a napadajući protivnički saobraćaj. Kada se krajem septembra ugrožen od glavnine engleske flote povukao prema svojoj glavnini u Njuportu, Englezi su ponovo ovladali Lamanšom i plenili holandske trgovačke brodove. Holandska flota doplovila je 21. septembra ponovo u Lamanš i 2. oktobra se sjedinila sa Rojterovom eskadrom. Iako su po broju i kvalitetu brodova bili slabiji, Holanđani su napali Engleze kod plićine Kentiš Nok 8. oktobra. Kako je idućeg dana 20 holandskih brodova samovoljno otplovilo za Holandiju a za njima i glavnina flote, Englezi su sa glavnog ratišta, Severnog mora i Lamanša, detašovali 3 eskadre na sporedne zadatke, a Blejk je ostao u Doverskim vratima sa svega 45 ratnih brodova.
Vrhunac rata[uredi | uredi izvor]
Tromp, ponovo komandant holandske flote iskoristio je priliku i 1. decembra isplovio sa oko 80 ratnih brodova i brandera da bi sproveo kroz Lamanš oko 300 trgovačkih brodova u prekomorske zemlje i prihvatio konvoj koji se vraćao u zemlju.
Prethodno je, 10. decembra, iznenadno napao i potukao Engleze kod Dandžinesa. Englezi su posle toga užurbano opremili novu flotu od 70 brodova koja je sredinom februara 1653. godine sačekala Trompa koji se vraćao kod La Rošela. Tromp ih je 28. februara napao kod Portlenda i nakon trodnevne bitke uspeo da se sa većim delom konvoja probije kroz Lamanš. Kod Plićine Nort Forlenda, 12. juna 1653. godine protivničke flote su se sudarile po prvi put u punoj jačini. Ovo je najveća bitka Anglo-holandskog rata, a završila se porazom Holanđana uz neznatne engleske gubitke. Koristeći se postignutom prevlašću na moru, Blejk je pristupio uskoj blokadi holandske obale. To je dovelo do oštre bitke kod Katvejka i Sheveningena koja se odigrala između 8. avgusta i 10. avgusta u kome su Englezi pretrpeli znatna oštećenja dok su Holanđani bili potpuno razbijeni. Do kraja rata obe strane su se ograničile na krstarički rat u Lamanšu i Severnom moru.
Borbe u Sredozemlju[uredi | uredi izvor]
U Sreozemnom moru Holanđani i Englezi su imali eskadre za zaštitu svoje trgovine od napada arabljansko-berberskih gusara, prvi oko 30 ratnih brodova raspoređenih na više mesta, a drugi 6 ratnih i 2 naoružana trgovačka broda. Odmah po izbijanju rata Holanđani su deo engleske eskadre blokirali u Livornu, a ratne brodove koji su pratili konvoj, napali 6. septembra kod ostrva Elbe i posle višečasovnog boja prisilili ih da uplove u Porto Longone na Elbi. Pri pokušaju engleskih brodova iz Livorna i Porto Londona da se sjedine, došlo je 14. marta 1653. godine ispred Livorna do bitke sa Holanđanima u kojoj su Englezi razbijeni i prisiljeni da napuste Sredozemno more.
Kraj rata[uredi | uredi izvor]
Holandiju je rat teško pogađao. Njena pomorska trgovina je gotovo sasvim zamrla. Smatra se da su Englezi u toku rata zaplenili između 1600 i 1700 holandskih trgovačkih brodova (priza), što je po vrednosti odgovaralo četvorostrukom prihodu Engleske, ribarstvo i trgovina su bili potpuno uništeni. Porazom Holandije bili su pogođeni i engleski rojalisti, a učvršćen Kromvelov položaj. Rat se osetio i u Engleskoj. Naporna služba i loše snabdevanje izazvali su nezadovoljstva i pobune na engleskim brodovima, a Sredozemlje je bilo zatvoreno engleskoj trgovini. Stoga je Kromvel pristao na mirovne pregovore. Vestminsterskim mirom 15. aprila 1654. godine Holandija je priznala Navigacijski akt, pristala na pozdrav engleskoj zastavi u britanskim morima i platila ratnu odštetu od 900.000 funti.
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Vojna enciklopedija, tom 1 (151-153 strana)
- Fridrih fon Kohenhauzen, Veliki vojskovođi, Geca Kon A. D. Beograd, 1937. g.
