Salonski stan

Karakterističan primer salonskog stana: 1)predsoblje ili ulazni hol, 2)trpezarija, 3)salon, 4)terasa, 5)soba, 6)degažman, 7)toalet, 8)kupatilo, 9)kuhinja, 10)terasa ili ekonomska lođa, 11)ostava, 12)posluga (devojačka soba).

Salonski stan ili tzv. salonac je termin koji se u nauci i praksi dovodi u vezu sa autentičnim konceptom prostorne i funkcionalne organizacije gospodskih stanova u najamnim višeporodičnim zgradama, koji su građeni za bogate trgovce i činovnike u periodu između dva svetska rata u Srbiji. Struktura salonskih stanova je karakteristična po centralnom višenamenskom predsoblju, koje je pored komunikacione uloge najčešće imalo i funkciju svečane trpezarije koja se koristila u posebnim prilikama (okupljanja, krsne slave i sl.).

Iako je termin salonski stan u današnje vreme u praksi u širokoj upotrebi, po mišljenju arhitekata-naučnika termin je neodgovarajući, jer sugeriše da je prostorija salona najznačajnija strukturalna karakteristika ovog tipa stana. Međutim, naučnom analizom dolazi se do zaključka da je osnovna karakteristika ovog stambenog obrasca postojanje centralnog predsoblja, a ne salonska prostorija, zbog čega bi ispravniji naziv bio „stan centralnog plana između dva svetska rata” ili „stan sa centralnim predsobljem”, jer bi se time istakla njihova ključna strukturalna karakteristika, a to je da se prostorije grupišu oko središta koje čini trpezarija kao centar porodičnog života. Većina istraživača kada govori o salonskim stanovima, dovodi ih u vezu sa konceptom beogradskog stana, koji je nastao između dva svetska rata u Beogradu, a potom se proširio po većim gradovima širom Srbije. Termin beogradski stan je karakterističan ne samo za međuratni period, već i za istraživanja i projekte koji su potekli sa Arhitektonskog fakulteta Univerziteta u Beogradu tokom 60-ih godina (M. Bajlon, B. Aleksić i dr.), kada su se javljali pokušaji da se pojedine karakteristike međuratnog stana prenesu i primene na stanove iz perioda masovne stambene izgradnje.

Poreklo i razvoj koncepta

Termin salonski stan vodi poreklo od reči salon koja je prvi put primenjena u Francuskoj oko sredine XVII veka (1664. god.) i nastala je od italijanske reči sala, što označava veliki prostor za prijem u italijanskim vilama. Pojam salon se najčešće dovodi u vezu sa literarnim okupljanjima koja su bila karakteristična za francusko buržoasko društvo, međutim, opšte je prihvaćeno mišljenje da su saloni bili u primeni još od početka XVI veka (u Italiji), pa sve do sredine XVIII veka (u Francuskoj).

Koncept najamnih višespratnih zgrada za stanovanje u Srbiji u kojima su projektovani stanovi sa salonima bio je preuzet iz srednje i zapadne Evrope (Beč, Minhen, Budimpešta, Pariz), posredstvom arhitekata koji su se školovali na prestižnim evropskim univerzitetima. Za razliku od salonskih stanova u višespratnim stambenim zgradama za izdavanje, kod jednoporodičnih vila u Beogradu i pojedinim gradovima u Srbiji takođe je bio prisutan salonski prostor, međutim, koncepti funkcionalne organizacije prostorija su bili slobodniji, raznovrsniji i nisu dostigli autentičan, prepoznatljiv obrazac organizacije poput salonskog stana u višeporodičnim zgradama. Trpezarija je kod višeporodičnih objekata u međuratnom periodu bila formirana u okviru centralnog predsoblja i javljala se kao posledica težnje ka uštedi fasadnog fronta, koji je bio rezervisan za sobe i salon, zbog bolje osvetljenosti i reprezentativnosti prostora. Kod jednoporodičnih kuća i vila, trpezarija je uglavnom bila orijentisana prema dvorištu, uz kuhinju i ekonomski ulaz. Razlog za takvu koncepciju je u većini slučajeva postojanje veće parcele na kojoj se nalazio objekat i koja je pružala mogućnost slobodnije organizacije prostorija u strukturi kuće. Imajući u vidu pomenuto, nije jasan razlog zbog čega su stanovi u višespratnim najamnim zgradama dobili epitet „salonski”, kada je prostor salona bio prisutan i kod jednoporodičnih vila koje su u periodu između dva svetska rata jednako reprezentativno bile projektovane i građene.

Karakteristike

Ukoliko se sprovede analiza većeg broja salonskih stanova i razmotri koncept njihove prostorne i funkcionalne organizacije, može se konstatovati da tipičan salonski stan podrazumeva postojanje sledećih obeležja:

• Funkcionalno odvajanje prostora za prijem od stambenih prostorija ‒ neposredna povezanost ulaznog dela (antrea) sa predsobljem (trpezarijom) i salonom ukazuje na jasnu diferencijaciju prostorija koje služe za povremeni prijem gostiju u stanu, od ostalih prostorija koje se koriste za odvijanje svakodnevnih aktivnosti ukućana;
• Predsoblje se koristi kao svečana trpezarija ‒ u većini slučajeva predsoblje je projektovano sa takvim dimenzijama da omogućava postavljanje velikog trpezarijskog stola za porodična okupljanja, svečanosti i krsne slave. Najčešće je pozicionirano u središtu stana i iz njega se pružaju ulazi u ostale stambene prostorije i salon. Osvetljeno je prirodnim putem, uglavnom preko ekonomske lođe sa dvorišne strane objekta;
• Salonski prostor na uličnoj strani objekta ‒ prostorija za prijem gostiju (tzv. salon) se direktno nadovezuje na predsoblje i uvek se nalazi na uličnoj strani objekta, bez obzira na orijentaciju zgrade i neposredno okruženje. Težilo se da salon bude ne samo reprezentativan po dimenzijama, već i adekvatno osunčan i prijatan za boravak gostiju;
• Grupisanje pomoćnih prostorija u funkcionalni blok ‒ kuhinja, ostava, toalet, kupatilo, soba za poslugu (tzv. „devojačka soba”) i druge pomoćne prostorije (koje su se ređe javljale), bile su grupisane u dvorišnom krilu zgrade i direktno ili posredno osvetljene preko svetlarnika. „Devojačka soba” je najčešće locirana neposredno uz kuhinju i služila je za odmor i smeštaj posluge (mlađi);
• Pomoćni ulaz za poslugu ‒ pored glavnog ulaza u stan, koji je uglavnom reprezentativnih dimenzija, uvek je projektovan i pomoćni ulaz manjih dimenzija, koji je preko prostora terase ili lođe, na dvorišnoj strani objekta, povezan sa kuhinjskim delom i „devojačkom sobom”, čime je uspostavljeno neometano funkcionisanje stambenih prostorija i salona;
• Reprezentativne dimenzije prostorija ‒ zbog težnje da se postigne što veća reprezentativnost prostora, najčešće je primenjivana čista spratna visina u rasponu od 3 do 3,6m. Zbog pojednostavljenja gradnje plafoni nisu spuštani na različite visine u zavisnosti od prostorije u kojoj se nalaze, već je u čitavom stanu zadržana ista visina;
• Sistem cirkularnih komunikacija ‒ glavne prostorije salonskog stana su u većini slučajeva povezane u niz protočnih prostorija, čime je dobijena mogućnost povremenog proširenja prostora otvaranjem dvokrilnih, ponekad i višekrilnih vrata;
• Masivni konstruktivni sistem ‒ fasadni i pojedini unutrašnji zidovi su građeni od opeke (najčešće debljine 38 ili 51cm) i služili su za prihvat armiranobetonske sitnorebraste tavanice.