Sokobanjska kotlina
| Sokobanjska kotlina | |
|---|---|
 Panorama Sokobanjska kotline, gledano sa Rtnja (1.567 m) | |
  | |
| Dužina | 15 km |
| Površina | 515,5 km2 |
| Oblasti | Južna Srbija |
| Vodotok | Sokobanjske Moravice |
Sokobanjska kotlina je tipična tektonska potolina, nastala u tercijaru, spuštanjem terena duž više raseda uporedničkog i meridijanskog pravca, u centralno delu jugoistočne Srbije, jasno ograničena sa svih strana planinama do 1600 m nadmorske visine. Knjaževačkom klisurom povezana je sa istokom Srbije, dok na jugozapadu kroz Bovansku klisuru, izbija u Aleksinačku kotlinu, i dolinu Južne Morave. Administrativno pripada. opštini Sokobanja.
Geografija[uredi | uredi izvor]
Sokobanjska kotlina je smeštena u centralnom delu Istočne Srbije. Nalazi se između:
- 43° i 44° severne geografske širine i
- 21° i 22° istočne geografske dužine.
Bitna karakteristika njenog geografskog položaja je u tome što se ona, u regionalno-geografskom pogledu, nalazi u sastavu prostranog Karpatsko-balkanskog planinskog sistema, dok samo manjim delom, na zapadu, zadire i u zonu stare Rodopske mase.[1] U širem smislu ovaj prostor pripada Planinsko-kotlinsko-dolinskoj makroregiji, a mezoregiji istočna Srbija.[2]
Sokobanjska kotlina koja je uslovljene njenim položajem kao i njenom tektomorfogenezom, sa svih strana oivičena je visokim planinama:
- Sa severa kotlinu zatvara Rtanj (1.567 m),
- Sa juga kotlinu zatvara Ozren (1.186 m),
- Sa jugoistoka je Devica (1.174 m),
- Sa istoka Slemen (1.098 m),
- Sa zapada kotlinu zatvara Bukovik (1.069 m).
Ovako izolovana kotlina je otvorena jedino prema jugu, gde komunicira sa Južno-moravskom dolinom, uzanim tesnacem, Bovanskom klisurom, odakle u Sokobanjsku kotlinu prodiru kontinentalni uticaji.
Ova tipična tektonska potolina, koja je nastala iz tri raseda, dva uporednička raseda su posebno značajna: jedan koji vodi severnom stranom Ozrena i Device, duž kojeg se kotlina najviše spustila i u okviru koga su se pojavile termomineralne vode Sokobanje, i drugog, uzdužnog raseda na severnoj strani manje izraženog, koji ide duž Sokobanjska kotline ispod Jošanice, Vrmdže, Mužinca, Sokobanje, Seselca i južnom stranom Krstatca, razdvajajući tako severne krečnjačke mase od basena.[3]
Od tri poprečna raseda, najznačajniji je onaj na zapadnom obodu kotline, koji se može pratiti od Bovanske klisure, preko sela Trubarevca i dalje na sever, preko Vrmdže i Rujevice do Jošanice, gde se ukršta sa severnim uporedničkim rasedom. Duž njega Sokobanjska kotlina se jače spuštala niz zapadne kristalaste mase, pa je i nagnuta u tom pravcu.
Svi pomenuti rasedi su u ovoj geografskoj oblasti dominantno uticali na formiranje osnovnih crta u reljefu Sokobanjske kotline i njenog oboda. U ovim zonama su se i pojavili brojni termomineralni izvori voda, koji su uslovili uslovili razvoj Sokobanje i Jošaničke banje u zdravstvenu i turistička centre Sokobanjske kotline šire centre banjskog turizma Srbije.
Termalne pojave i izvori Sokobanjske kotline[uredi | uredi izvor]
Šire područje Sokobanje u geografskom pogledu karakteriše se složenim strukturnim i tektonskim sklopom u kome dominira prisustvu brojnih raseda i rasednih zona koji u različitim pravcima presecaju složene geološke formacije. U regionalnom smislu Sokobanjska kotlina predstavlja strukturnu potolinu poznatu kao Sokobanjski tercijarni basen. Formiranje ovog basena omogućeno je dubokim rasedima duž kojih su se spustali mezozojski sedimenti što je dovelo do stvaranja duboke depresije, koja je kasnije u geološkoj evoluciji bila ispunjena vodom. Složena tektonska evolucija sokobanjskog basena uslovila je da se u njegovom sastavu nalaze stene različitih geoloških formacija i sastava. Najviše su zastupljene sedimentne tvorevine, zatim kristalni škriljci i vulkanske stene, čija se starost procenjuje na više od milijardu godina.
Sokobanjske kotlina spada u grupu najradioaktivnijih banjskih oblasti Srbije,[4] sa nekoliko izvora mineralne vode različite temperature, koja izbija duž napred opisanih raseda. Mineralna voda u Sokobanjskoj kotlini potiču iz velike dubine, ali i iz plićih slojeva, s obzirom na temperaturu hladne vode od 16 °C. Pored Moravice, termalni izvori predstavljaju značajna hidrološka obeležja ovog prostora.[5]
Termalni izvori Sokobanje[uredi | uredi izvor]
Na prostoru Sokobanje postoji 6 termalnih izvora. Sokobanjski termalni izvori spadaju u red radioaktivnih akratotermi sa karakterom slabih zemnoalkalnih voda. Radioaktivna voda sadrži do 13 mahovih jedinica u litru, a gasovi 33,7 do 50 mahovih jedinica.
Svi izvori na teritoriji Sokobanje su kaptirani i pretvoreni u kupatila koja se koriste u savremene balneoterapeutske svrhe.
- Topli izvori Sokobanje
- "Preobraženje", koji se nalazi istočno od kupatila i u obliku je bunara dubine desetak metara. Iz njega neprestano izbijaju gasovi.
- „Sveti Anđel” je izvor u zgradi kupatila u kojem izbijaju gasovi u mnogo tople mineralne vode.
Temperatura lekovite vode je 40 do 46,5 °C. Izdašnos izvora je oko 3.000 litara vode i 6-7 litara gasa u minutu. Glavno vrelo daje 28 litara vode u sekundu. Glavni izvor "Preobraženje" u litru vode temperature 6 °C sadrži najviše kalcijuma (0,0972 gr), natrijuma (0,0168 gr), magnezijuma (0,0140 gr) i kalijuma (0,0023 gr) od katjona, a od anjona najviše ima hidrokarbonanata (0,3970 gr) i sulfata (0,0214 gr). Radioaktivnost vode ovog izvora iznosi 6,10 mahovih jedinica.
- Izvori mlake vode
Pored toga, postoji izvor mlake vode "Banjica" iznad Banje oko 550 m uz Moravicu, kapaciteta oko 400 l u minutu, temperature 28-36ºS.
Nekoliko izvora mlake vode do 28 °Cnalazi se na oko 200 metara od izvora hladne mineralne vode "Lepterija".
| Naziv izvora | Fizičko-hemijske karakteristike voda |
|---|---|
| Sonda Park |
|
| Bunar Preobraženje |
|
| Banjica Bazen 1 |
|
| Banjica Bazen 2 |
|
| Pijaca |
|
Klima[uredi | uredi izvor]
- Opšte karakteristike klime
Pored opštih klimatskih faktora, kao što su geografska širina i dužina, na klimatske odlike Sokobanjske kotline utiču nadmorska visina, ekspozicija terena, pravac pružanja planina i dolina, otvorenost kotline prema jugu.[6] Ovakav položaj Sokobanjske kotline u geoprostoru Srbije definiše njene posebne klimatske uslove koji indirektno utiču i na proces poljoprivredne proizvodnje.
Izolovana okolnim planinama Sokobanjska kotlina je otvorena jedino prema jugu, gde komunicira sa Južno-moravskom dolinom, uzanim tesnacem, Bovanskom klisurom, odakle prodiru kontinentalni klimatski uticaji.[7] Na istoku, preko Skrobničke klisure, Sokobanjska kotlina je otvorena i za uticaje kontinentalnih vazdušnih masa, koje iz Istočne i Severne Evrope preko Vlaške nizije i Timočkog basena dopiru do nje. Ovakvi morfološki uslovi uticali su na stvaranje posebnog klimata, na temperaturna kolebanja, raspored i visinu atmosferskih taloga, učestalost i jačinu vetrova, odnosno na stvaranje posebnih klimatskih odlika kotline.[8]
Nakon klimatske rejonizacije Srbije, Sokobanjska kotlina je svrstana u...
Sokobanjsko – knjaževački klimatski rejon u kome je zastupljena umereno – kontinentalna klima sa toplim letima i blagim zimama i godišnjim amplitudama temperature do 23°C i u kome se u pluviometrijskom režimu mestimično osećaju mediteranski uticaji.[9]
Prema Kepenovoj klasifikaciji u Sokobanji je zastupljen Cfwbx klimat, što znači da je:
- temperatura najhladnijeg meseca iznad -3 °C,
- srednja temperatura najtoplijeg meseca niža od 22 °C.[10]
Zbog ovakvih klimatskih obeležja prostor Sokobanjske kotline se znatno razlikuje od ostalih delova koji se nalaze van kotline, a od Sokobanje nisu mnogo udaljena.
- Temperatura
Najniže srednje minimalne temperature je u januaru, a najviše u julu. Najveća promena, odnosno pad temperature zabeležen je u decembru i iznosio je 1,8 °C. Na godišnjem nivou temperatura Sokobanjske kotline je niža za 0,2 °C u periodu od 1961 – 1990. godine.
- Padavine
Sokobanjska kotlina je tokom 20. veka primala prosečno 637 mm atmosferskog taloga. Međutim, godišnja raspodela atmosferskog taloga se menja sa porastom nadmorske visine, pa tako kotlinsko dno i aluvijalna ravan Moravice, godišnje primaju 578 mm padavina, a planinski obod kotline znatno više. Naime, u planinskom obodu kotline godišnje se izluči 808 mm atmosferskog talga. Prema tome, na svakih 100 m visine količina padavina se poveća za 57,5 mm.
| Mesec | I | II | III | IV | V | VI | VII | VIII | IX | X | XI | XII | God. |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Srednji broj danasa snegom | 6,4 | 5,1 | 3,3 | 0,3 | - | - | - | - | - | - | 0,9 | 7,0 | 24,0 |
- Vlažnost vazduha
Sokobanjska kotlina je imala prosečnu vrednost od 75%. Na mesečnom nivou najveća razlika je u septembru, dok se na godišnjem nivou, u periodu 1991-2005. godine (iako je period osmatranja upola kraći) odlikuje povećanom vlažnošću od 78%, što je u najvećoj meri posledica povećanja prosečne zimske temperature.
- Oblačnost
Najveća oblačnost na prostoru Sokobanjske kotline, u periodu 1990-2004. godina karakteriše se smanjenom oblačnošću kako na mesečnom tako i na godišnjem nivou, u odnosu na raniji desetogodišnji period. Maksimalnu oblčnost imaju zimski meseci (decembra 7,0, januar 6,9 i februar 6,1), dok je avgust mesec sa minimalnim brojem dana prekrivenih oblacima, svega 3,5.
- Vetrovi
Raspored vazdušnih strujanja u Sokobanjskoj kotlini uslovljen je lokalnim uslovima (okruženosti planinama sa svih strana), pa vetrovi koji duvaju na ovom prostoru imaju karakter upadnih vetrova. Dominantan vetar Sokobanjske kotline, kao i cele Istočne Srbije, je košava. Istočni vetrovi se najčešće javljaju u proleće i jesen, a najređe zimi i leti.
- Insolacija
Prosečna godišnja insolacija u Sokobanjskoj kotlini iznosi 1.862,4 sunčanih sati, sa maksimumom u julu od 267 časova ili prosečno 8,6 časova dnevno. U razdoblju od 1991. do 2005. najmanje sunčanih sati je zabeleženo u decembru 148 časova ili prosečno 1,5 časova dnevno i januaru 59 časova ili 1,9 časova dnevno. U odnosu na period 1961-1990, navedeni period odlikuje se povećanom insloacijom u toplijem delu godine (sa najvećom razlika u julu 0,7 časova dnevno).
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Ršumović R. (1974): Geografska regionalizacija istočne Srbije, Zbornih radova Geografskog instituta "Jovan Cvijić" SANU, knj. 25., Beograd.
- ^ Marković Đ. J., Pavlović M. (1995): Geografske regije Srbije i Crne Gore, Savremena administracija, Beograd.
- ^ Jovanović S. P. (1924): Banje, naselja i poreklo stanovništva, SGD, knjiga 17, Beograd
- ^ J. Joksić, M. Radenković, Š. Miljanić: Natural radioactivity of some spring and bottled mineral waters from several central Balkan sites, as a way of their characterization. J.Serb.Chem. Soc. 72(6) (2007) 621-628.
- ^ Vujanović V., Teofilović M., Arsenijević M.: Sadržaji elemenata u termomineralnim i mineralnim vodama iz Sokobanje i njihova geneza. ZSGD, Bgd. 1972.
- ^ Radojković R. (1904): Klima Sokobanje, Srpski arhiv za celokupno lekarstvo, Državna štamparija, Beograd.
- ^ Pavlović M., Radivojević A. (2009): Promene u funkcionalnim tipovima naselja opštine Sokobanja, Glasnik SGD-a, sv. LXXXIX, br. 3, Beograd.
- ^ Jovanović J., Radivojević A. (2006): Osobenosti turističkog potencijala Sokobanje, Glasnik Srpskog geografskog društva, sv.LXXXVI br. 2., Beograd.
- ^ Rakićević T. (1980): Klimatsko rejoniranje Srbije, Zbornik radova, Geografski institut PMF, Univerzitet u Beogradu, sv. XXVII., Beograd
- ^ Rakićević A. T. (1976): Klimatske karakteristike istočne Srbije, Geografski institut „Jovan Cvijić" SANU, knj. 28., Beograd.
- ^ Republički hidrometerološki zavod, Meteorološki godišnjaci, podaci za period 1961-1990. godina, Beograd.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Radivojević, A., & Golubović, N. [2006]. Atraktivni potencijali Sokobanje u funkciji turističkog razvoja. Facta universitatis - series: Economics and Organization, 3(2), 203-211.
- Rodić, D, Pavlović M, (1998): Geografija Jugoslavije, Geografski fakultet, Beograd
- Stanković, SM (2000) Turistička geografija. Beograd: Geografski fakultet
- Stanković, SM (2000) Turizam u Srbiji. Beograd: Geografski fakultet
- Marković, J.Đ., Pavlović, M. (1995) Geografski regioni Srbije i Crne Gore. Beograd: Savremena administracija
