Srpski sanitet u vreme Cerske, Kolubarske i bitke na Drini

Srpski sanitet u vreme Cerske, Kolubarske i bitke na Drini U znak sećanja poginulima u bici na Drini 1914 Kada je zemlja u ratu, zdravstvena služba postaje njena najslabija tačka. Zahtevna, u pogledu ljudstva, materijala, ona postaje opterećena najtežim moralnim i strategijskim pitanjima zdravstvene zaštite. Kako naći pravi način za zbinjavanje na hiljade ranjenih i obilelih? Koliko je lekara, i sanitetskog osoblja, potrebno građanstvu a koliko vojsci? Koliko lekara, i sanitetskog osoblja, prosto ne može preživeti zbog slabog zdravlja, a koliko će ih „nestati“ u borbenim dejstvima i žarištu epidemije? Koliko se još ranjenika moglo spasiti da je izvlačenje, iznošenje i prikupljanje bilo efikasnije, da je evakuacija bila brža i konfornija?

Srpski sanitet u vreme Cerske, Kolubarske i bitke na Drini, je hronološki prikaz stanja i događaja u Prvom svetskom ratu kroz koji je prošla sanitetska služba srpske vojske, u nemilosrdnoj borbi za opstanak Srbije, tokom, 1914/1915. godine. Iz istorije srpskog naroda poznato je da Cerska bitka, Bitka na Drini i Kolubarska bitka spadaju među najčešće obrađivane događaje iz istorije Srbije, posebno u vojnim akademijama Balkana ali u programima mnogih stranih akademija širom sveta. Mala zemlja kao što je Srbija suprotstavila se u ovim bitkama, jednoj od najačih svetskih sila, Austrougarskoj carevini i postigla neočekivane rezultate. Dva puta je vojska Austrugarske carevine izbačena sa teritorije Srbije – avgusta i decembra 1914. godine. Uspešne i pobedonosne bitke srpske vojske pratio je trupni sanitet, koji je bio u velikim organizacionim i kadrovskim problemima jer je upravo zajedno sa civilnim sanitetom izašao iz balkanskih ratova sa samo 450 lekara, računajući tu stare, mlade i žene lekare, na oko 4.500.000 stanovnika i 532.000 mobilisanih građana.

Preduslovi

Rata je počeo 30. jula (12. avgusta) 1914. godine ofanzivom, koju je Poćorek preduzeo sa svim trupama Balkanske vojske (5 i 6 Armija) i 2. Armijom čiji je odlazak na ruski front zbog toga prolongiran, napadom na širokom frontu, sa težištem na planini Ceru i u dolini reke Jadra u rejonu odbrane II srpske Armije (đenerala Stepa Stepanović).

Glavni teret borbe trebalo je da izvede „Cerska udarna grupa divizija“ (Kombinovana divizija 1. poziva i Moravska divizija 1. poziva), kod Tekeriša u kišovitoj noći 2/3. avgusta (15/16. 09), i potom u višednevnim bitkama na Trojanu, Kosaninom gradu i Iverku u dolini Jadra, uz sadejstvo ostalih divizija ove Armije (Šumadijska 1. poziva i Konjička) i drugih Armija srpske vojske.

Stanje u vojnom i građanskom sanitetetu pred početak rata

Srbija je na početku Velikog ili Prvog svetskog rata imala, i za mirnodopske uslove, manjak lekara. Rat je Srbiju zatekao sa oko 4.500.000 stanovnika i građanskim i vojnim sanitetom, koji je ukupno imao svega 450 lekara, računajući tu stare, mlade i žene lekare. Pukovnik dr Lazar Genčić u svom predavanju u Oficirskom domu, uoči samih ratova 1912—1918, zaključio je:

„ „Mi u stvari nemamo vojni sanitet, već jednu malu grupu građanskih lekara obučenih u uniforme sanitetskih oficira. ”

Da bi Srbija zanovila sanitetsku službu novim lekarima trebalo je vremena do sledeća generacija lekara, a vremena nije bilo jer je mir na prostoru Balkana kratko trajao. Srpski vojni sanitet odmah je po završetku balkanskih ratova (1913) uputio u inostranstvo na studije medicine trideset svršenih maturanata, koji su se po izbijanju neprijateljstava prekinuli studije i vratili se u Srbiju.

„ Ovo je samo jedan, ali uverljiv primer koliko je Srbija imala malo vremena za pripreme. Zbog toga je jasno da u pukovima nije mogla uvek da se realizuje formacija od po dva lekara, a neki pukovi iz III poziva polazili su na položaj sa samo jednim medicinarem, koji će obavljati dužnost pukovskog lekara. ”

Obučenost bolničara za ratne uslove nije bila zadovoljavajuća, a bilo ih je i jako malo. Nalazili su se samo u pukovskim previjalištima, divizijskim zavojištima i poljskim bolnicama. U pozadinskim bolnicama radile su kao dobrovoljke, bolničarke i bolničari trećeg poziva. Oprema i sredstva namenjena prvoj pomoći, opšte medicinskom i hirurškom radu na bojištu, po oceni srpskih i stranih hirurga, bila je zadovoljavajuća. Sanitetska ratna materijalna sredstva, bilo koje vrste, bila su nabavljena u potrebnoj količini, ali neravnomerno raspoređena, često pakovana u glomazne sanduke i nedovoljno popunjena. Veliki problem bio je nepostojanje sanitetskih skladišta, pa se često moralo odolaziti u Niš po opremu i materijal. Sredstva za evakuaciju bila su nepodesna i nedovoljna.

Svi sanitetski civilni magacini i magacini Crvenog krsta bili su potpuno ispražnjeni. Crveni krst je jedino raspolagao sa 20.000 kreveta ostalih posle balkanskih ratova, ali ubrzo se uspostavilo da je za rat potrebno obezbediti najmanje 100.000.

Slabo razvijena i gotovo bez sredstava za rad, preventivna služba, koja je pored Pasterovog zavoda u Nišu, imala još samo šest specijalista iz oblasti bakteriologije i higijene, koji su, istovremeno radili i kao trupni lekari.

Veliku krivicu za to imao je odnos vojnog vrha prema sanitetu, nakon Balkanskih ratova (uprkos naporima dr Vladana Đorđevića i dr Mike Markovića), da to isprave, bio je potcenjivački. Na sanitet se ni izbliza nije gledalo s dužnim uvažavanjem kao što se gledalo na konjicu ili artiljeriju. Do razumevanja saniteta i ispunjavae njegovih potreba, teško se dolazilo. I sa tako malim brojnim stanjem na svu sreću činjenice na početku Velikog rata išle su na ruku sanitetskoj službi; te su još pre povlačenja u Srbiji počela da se pojavljuju ako ne u doslovnom smislu specijalistička, a ono barem – posebna odeljenja, koja su unapredila zbrinjavanje povređenih i obolelih. Tako su u Pirot – što je vrlo malo poznato – iz svih rezervnih i poljskih bolnica slati oboleli od tetanusa, a u Niškoj vojnoj bolnici osnovana je služba za zbrinjavanje glave i vilica. Ali dalji tok događaja negativno se odrazio na započetu ekspanziju srpskog saniteta. Zastrašujuće epidemije pegavca, koja je koštala života mnoge lekare i medicinare, i razume se – povlačenje i albanska golgota, ne samo da su zaustavile ovaj proces već su ga i spustile ispod dostignutog nivoa.

Srpski sanitet između mogućnosti i realnih potreba U Valjevu, gradu blnici, 1914. bilo je samo 26 lekara, od kojih polovina nije pružala medicinsku pomoć, već je radila druge poslove u sanitetu. Prema broju ranjenika kojih je često bilo preko 8.000, samo u Valjevu, trebalo je 150 lekara. Saveznici su u bolnicama, sa 2.000 postelja, imali 30–40 lekara. „U Nemačkoj je na početku rata u vojnoj službi bilo 24.000 lekara, od koga je dve trećine bilo na bojištu a jedna trećina u pozadini; 1.800 apotekara, 600 zubnih lekara i 92.000 vojnih bolničara“

Brojno stanje mobilisanog sanitetskog kadra

Za rat protiv Austro-Ugarske Carevine 1914. godine Srbija je mobilisala, 532.000 građana, od toga 409 lekara, među kojima je bilo 17 žena. Sa svega 409 mobilisanih lekara, od toga je 25 bilo hirurga, 203 medicinara, 190 apotekara i 60 veterinara, sanitetska služba je trebalo da odgovori na sve izazove koji su joj se nametali.

Srpsko ratno hirurško iskustvo i promena karaktera ratne rane

Srpsko ratno hirurško iskustvo, pred početak rata bilo je bogato, zahvaljujući tome što je srpska ratna hirurgija u svim ratovima (Balkanski ratovi) pratila je svoju naciju i time postigla vrhunske rezultate u nemogućim uslovima čime je podnoseći najveće žrtve dostigla svetski vrh. Međutim opšta kataklizma Prvog svetskog rata dovela je do promena karaktera ratne rane zbog izmena u vojnoj tehnici i taktici.

Prvi svetski rat značajno se razlikovao od prethodnih koje je vodila Srbija...„ne samo po neuporedivo većem broju poginulih i ranjenih, nego i mnogo težim ranama kod povređenih“... Prve dve ratne godine (1914—1915) karakteriše traumatska epidemija uzrokovana velikim i krvavim bitkama. Kao rezultat promene u vojnoj tehnici i taktici, karakter ratne rane bio je potpuno izmenjen.

„ Eksplozivne povrede (šrapnel, granata, bomba) bile su zastupljene sa 73,7%, puščane sa 17,2%, kontuzije sa 8,8% i povrede hladnim oružjem u 0,3%. Od 2.000 ranjenika, njih 4,6% imalo je povredu lobanje, a isključujući moribunde, kod operisanih ranjenika smrtnost je bila 16%, a kod operisanih sa povredom mozga smrtnost je bila 28%. ”

Iako sa znatnim iskustvima u zbrinjavanju ranjenika, stečenim u prethodna dva Balkanska rata, srpski sanitet od početka suočen sa nedostatkom lekara, hirurga, epidemiologa i sanitetskog materijala, jedva je uspevao da odgoovori svim potrebama.

Veliki nedostatak za srpski građanski i vojni sanitet bila je činjenica da Beograd, da je dotle najveći bolnički centar i okosnica zbrinjavanja ranjenika i bolesnika u balkanskim ratovima (kada su u njemu funkcionisale 23 rezervne bolnice), ovoga puta kao popgranična varoš bio izložen borbenim dejstvima neprijatelja. Njegovu ulogu morali su da preuzmu Niš, Kragujevac i Skoplje. U beogradu su ostali samo bolničari neborci, bolničarke i bolničko osoblje, nekoliko žena lekara i lekara nesposobnih za vojnu službu iz zdravstvenih razloga.

Uslovi koji su vladali na zapadnim granicama Srbije u prvim mesecima rata

Na početku borbenih dejstava, Vladi generalštabu i njegovoj sanitetskoj službi postalo je jasno da će težište ratnih operacije biti na zapadnim granicama Srbije prema Bosni i da će Valjevo postati najveći bolnički centar u ovim ratnim operacijama. Oko stalne vojne bolnice u Valjevu odmah je otvoreno šest rezervnih bolnica, a sve državne (vojne i civilne) zgrade, a na kraju i mnoge privatne kuće i kafane, u gradi i njegovoj okolini preimenovano je u bolničke objekte za smeštaj ranjenika, a sa pojavom epidemije paratifusa i bolesnika.

U Valjevu, na početku rata bilo je 26 lekara, a njih polovina nije pružala medicinsku pomoć, već je radila druge (administrativne i organizacione) poslove u sanitetskoj službi srpske vojske. Prema broju ranjenika, koji je u Valjevu, često prelazio 8.000, trebalo je oko 150 aktivnih lekara,(na osnovu procena saveznika, koji su u svojim bolnicama od 2.000 postelja imali 30 do 40 lekara).

Ništa bolje stanje nije bilo ni sa sanitetskom opremom i materijalnim sredstvima. Prema zapisima dr Arčibalda Rajsa stanje sanitetske opreme i materijala bilo je katastrofalno:

„ „... Austrougarska je napala Srbiju iscrpljenu...Srbija nema više ništa da bi negovala svoje ranjenike. Mesto aseptičnog pamuka, rane su pokrivali kuvanom slamom. Ove ranjenike prenose u bolnice, gde će se na njima izvršiti operacije bez uspavljivanja, jer nema sredstava za anesteziju . ”

Uslovi koji su vladali u srpskom sanitetu i Srbiji u vreme Cerske, Kolubarske i bitke na Drini

Znajući da su glavne srpske snage koncentrisane na severu Srbije i smatrajući da je borbena vrednost srpske vojske mala Poćorek je snagama predviđenim za defanzivu odlučio da napadne Srbiju 12. avgusta 1914. godine, izjutra. Dok je Druga armija vršila snažan demonstrativan napad duž obale Save, trupe Pete armije počele su forsiranje Drine. Austrougarsko komandovanje očekivalo je odlučujuću bitku na padinama zapadno od Valjeva. Njene trupe su u skladu sa ondašnjom austrougarskom i nemačkom doktrinom napredovale u šest marševskih kolona bez armijske rezerve.

Srpska Vrhovna komanda očekivala je da će glavnina austrougarskih snaga, kad se prebaci preko Save i Dunava, nadirati ka jugu, dolinom Velike Morave prema Bagrdanskom klancu, „vratima Srbije i Balkana“. Na toj pretpostavci izvršila je i grupisanje i raspored vojnih jedinica.

Međutim dogodilo se da su obe strane, pre početka operacija, imale pogrešnu procenu snaga i namera neprijatelja — srpska vojska pogrešno očekujući pravac glavnog napada sa severa, a austrougarska potcenjujući snagu srpske vojske. Srpska vojska brzo će se, na početku rata, snaći i izvršiti novo pregrupisavanje snaga i pokret jedinica u pravcu nadiranja neprijatelja.

Vojvoda Putnik je nakon sagledavanja situacije doneo odluku da neprijatelju nametne bitku manevarskog tipa. Početni operacijski plan srpske vojske nosio je u sebi ideju strategijskog dočeka, i izražavao je defanzivno-ofanzivnu ulogu glavnine srpske vojske. Planirano je da se odbranom zaustavi austrougarski napad na liniji Valjevo – Lazarevac – Aranđelovac – Smederevska Palanka, a zatim u pogodnom trenutku preduzeme odlučna protivofanziva.

Kako su se, po pisanju vojnih istoričara, ratna dejstva često prelivala jedna u druge, rad saniteta odvijao se u okvirima tri neprijateske ofanzivne akcije protiv Srbije i dve srpske protivakcije, koje su se odvijale u ovim periodima:

Naziv ofanzive/operacije	Naziv bitke	Vreme izvođenja po julijanskom/danas važećem kalendaru	Faze ofanzive
Prva neprijateljska ofanziva	Cerska bitka	30. juli do 11. avgust (12–24. avgust 1914)
Sremska ofanziva srpske vojske	Sremska ofanziva	24. avgust do 1. septembar (6–14. septembar 1914),
Druga i treća neprijateljska ofanziva	Bitka na Drini	26. avgust–3. novembar (8. septembar–16. novembar 1914)	Ofanzivne operacije 26. avgust do 11. septembar (8 –24. septembar 1914), Rovovska borba 12. septembar do 23. oktobar (25. septembar do 5. novembar 1914) Kontraofanziva 24. oktobar do 3. novembar (6–16. novembar 1914)
Kolubarska bitka	Suvoborska bitka	3. novembar – 2. decembar, 1914. (16. novembra – 15. decembra 1914)

Početni raspored jedinica

Kada su glavne namere neprijatelja bile jasnije, srpska Vrhovna komanda — odstupajući od početnog operativnog plana, dajući značaj severnom frontu — 12. avgusta naredila je sledeći raspored i zadatak jedinica:

Prvoj armiji — da nakon nakon upućivanja Konjičke divizije u sastav 2. armije, glavne snage prikupi na liniji Aranđelovac — Lazarevac. Po ovoj naredbi, 1. armija ostala je u strategijskoj rezervi.

Kako je u svom sastavu Prva armija imala; Braničevski odred (Dunavska divizija II poziva, 3. art. divizion i 2. peš. puk III poziva), Dunavsku diviziju I poziva, Timočku diviziju I poziva, Timočku diviziju II poziva i Moravsku diviziju II poziva, sanitetska služba je na pravcima desjtva svojih divizija rasporedila; šest četa bolničara, šest sanitetskih kolona i 18 poljskih bolnica.

Drugoj armiji — da se postepeno rokira na front Obrenovac — Šabac, a Šumadijska divizija prvog poziva uputi preko Koceljeva ka Šapcu. Da se konjička divizija iz sastava 1. armije uputi u Mačvu, a Šumadijska divizija prvog poziva prema Šapcu, sa zadatkom da ga napadne i zauzme, ali, ukoliko u tome ne uspe, da uporno brani pravac prema Koceljevi.

Kako je u svom sastavu Druga armija imala; Moravska divizija I poziva, Kombinovanu diviziju I poziva, Šumadijsku diviziju I poziva i Konjičku diviziju 1. armije, sanitetska služba je na pravcima desjtva svojih divizija rasporedila; pet četa bolničara, pet sanitetskih kolona i 16 poljskih bolnica.

Trećoj armiji — koja se našla na pravcu glavnog udara, da svim snagama uspori dalje neprijateljevo napredovanje. Po ovoj naredbi, 3. armija je bila u punom borbenom dejstvu na pravcu glavnog neprijateljevog udara.

Kako je u svom sastavu Treća armija imala; Drinsku diviziju I poziva i Drinsku diviziju II poziva, sanitetska služba je na pravcima desjtva svojih divizija rasporedila; dve čete bolničara, dve sanitetske kolone i 8 poljskih bolnica.

Užičkoj vojsci — da pređe u ofanzivu u pravcu Višegrada.

Kako je u svom sastavu Užička vojska imala; Šumadijsku diviziju II poziva, Užičku brigada i Limski odred, sanitetska služba je na pravcima desjtva svojih jedinica rasporedila; jednu četu bolničara, jednu sanitetsku kolonu i 4 poljskih bolnice.

Brojno stanje jedinica srpske vojske pre Kolubarske bitke

Ukupan broj boraca u Srpskoj vojsci pre početka Kolubarske bitke bio je:

• U jedinicama I i II poziva 336.063,
• U jedinicama III poziva 52.392,
• U jedinicama poslednje odbrana 6.220
• U vojnim stanicama, sanitetskim i profijantskim vozovima

Do septembra 1914. ukupno je mobilisano 423.441 boraca, među kojima je bilo 870 viših i 3.869 nižih aktivnih i rezervnih oficira i 1.485 administrativnih činovnika i obveznika činovničkog reda.

Stanje i raspored sanitetskim jedinica na početku rata

Jedna od divitijskih poljskih bolnica, na frontu 1914. U svom sastavu imala je sanitetskog materijala za 100 ranjenika (obolela) i pod šatorom prostor za 14–16 kreveta.

Od sanitetskih jedinica i ustanova, svaka divizija (izuzev konjičke koja je imala nešto drugačiji sastav) u ovim borbama imala je četu bolničara (sa sedam vodova), sanitetsku kolonu i četiri poljske bolnice. Četa bolničara u svom sastavu po formaciji trebalo je da ima:

• 340 starešina i vojnika
• 3 lekara, 1 apotekara, 3 lekarska pomoćnika
• 333 bolničara i ostalog pomoćnog osoblja
• 30 konja i druge stoke.

Sve sanitetske jedinice divizija pre početka Cerske bitke bile su raspoređene po pravcima borbenih dejstava i prema pukovima, u kojima su razvijana zavojišta iz koga se organizovala evakuaciju po principu „k sebi“ i „od sebe“. U svakom puku divizije nalazila su se po dva lekara.

Primarnu uloga u radu vojnog saniteta na frontu imala su previjališta, odnosno pukovska sanitetska odeljenju, gde bi se „brzo ukazivala prva pomoć ranjenicima, zatim njihovo prikupljanje i spremanje za brzi transport i evakuaciju u pozadinu, kao i njihovo razmeštanje u bolnice koje su bile pripremljene za dalje hirurško lečenje“.

Za izvršenje ove uloge, formacijom je predviđeno da pešadijski pukovi imaju „... dva lekara i vod bolničara na čelu sa sanitetskim podoficirom ...“. Osnovni zadatak ove sanitetske jedinice bio je izvlačenje, iznošenje i prikupljanje ranjenika, pružanje prve pomoći i trijaža ranjenika po stepenu hitnosti za evakuaciju u pozadinske bolnice.

„ Kako Srbija, posle balkanskih ratova, nije imala dovoljno vremena za pripreme, u pukovima se nije mogla uvek da se realizuje planirana formacija od po dva lekara, tako da su neki pukovi iz III poziva polazili na položaj sa samo jednim medicicnarem koji će obavljati dužnost pukovskog lekara. Slična situacija slabe popune iznete formacije odnosi se i na neke pešadijske divizije, koje su umesto 10–15 pripadajućih lekara, imale znatno manje, čak ne više od 3–5 lekara ”

Uz odeljak čete bolničara bila je i po jedna poljska bolnica. Ona je u svom sastavu imala dva lekara i po jednog apotekara i jednog lekarskog pomoćnika, a od opreme sanitetski šator i po formaciji pripadajuća ostala sanitetska i druga sredstva.

Poljske bolnice i pukovi su kvantitativno gledano dobili sve što im je po formaciji sledovalo od sanitetske oprema ali kvalitativno oprema je bila u lošem stanju.

„ Poljska apoteka i sanduci sa zavojnim materijalom bili su skoro prazni, izuzev prvog zavoja koga je bilo u dovoljnim količinama. Istrumenti su bili zarđali, paketi sa vatom i gazom delimično istruleli. Od lekova je bilo samo nešto kinina. Nosila uopšte nije bilo. ”

Najveći teret i žrtve u protekla tri-četiri dana podnele su jedinice 3. armije, zatvarajući prodor austrougarskih trupa u pravcu Valjeva. To je omogućilo „preorijentaciju srpskih snaga“ za odsudnu cersku bitku.

Cerska bitka

Cerska bitka:pravci desjtava na kojima su angažovane sanitetske jedinice

Glavni članak: Cerska bitka

Susretna bitka na Ceru bila je izrazito manevarskog karaktera, u kojoj su elementi prostor i vreme, igrali presudnu ulogu. Počela je u noći između 15. i 16. avgusta 1914. godine, da bi se 16. avgusta 1914. godine, rasplamsala na padinama Cera, i 20. avgusta 1914. godine, završila potpunim austrougarskim porazom i proterivanjem neprijatelja iz zemlje.

U frontalnoj susretnoj borbi Prva srpska Kombinovana divizija pretrpela je velike gubitke, a sanitetska služba bila je izložena velikim naprezanjima i ograničenjima (zbog nedostajtka opreme i materijala), što je razultovalo izbacivanjem iz stroja 47 oficira i 2.995 podoficira, vojnika i redova.

„ Pukovi su marševali jedan za drugim ka Tekerišu i dalje ka Ceru pod teškim marševskim prilikama: veliki marš, jaka žega i prašina, a po tom u veče jaka kiša, oblačno vreme i veliko blato, dejstvovalo je na trupe do krajnje iscrpenosti snage. Pošlo se na marš u tri časa, marševalo se celog dana, pa je marš produžen i noću, i najzad upalo se u nepredviđenu i iznenadnu noćnu borbu, na nepoznatom planinskom zemljištu i ne poznavajući ni malo prilike kod neprijatelja. ”

Organizacija i karakteristike zbrinjavanja ranjenika

Zakrčene ulice Valjeva u vreme Cerske bitke

U prva dva borbena dana divizijska zavojište obradila su dnevno oko 100 teških ranjenika i uputila ih u poljsku bolnicu. Dok su poljske bolnice hirurški obradile oko 100 do 200 težih ranjenika. Dva dana kasnije obrađeno je još po 300 ranjenika i tako nadalje sve do trajanja Cerske bitke.

Kako su karakteristike borbi u toku Cerske bitke bili stalni pokreti i dinamika, sve to morala su da prate zavojišta i poljske bolnice (sanitetske ustanove u operativnoj zoni), tako da su zbog čestih dislokacija učinci njihovog sanitetskog zbrinjavanja bili umanjeni.

Na ranjenicima su obavljane samo najneophodnije medicinske intervencije (pružanje prve pomoći, revizija prvog zavoja) i što urgentnija evakuacija u pozadinu fronta, tj. u Valjevo najveću ratnu bolnicu u 1914. godini. Ranjeni srpski vojnici, posle previjanja na bojištu, odvoženi su najčešće volovskim kolima u mnoge Valjevske, zgrade, škole i kafane, najčešće pretvorene u bolnice. Beskonačni nizovi seljačkih kola... išli su jedna za drugim – zapisao je dr Arčibald Rajs, što je u Valjevu dovelo do gomilanja ranjenika od samog početka Velikog rata.

Evakuacija ranjenika obavljena je uz pomoću komorskih kola u povratnom transportu, kao i uz pomoću zaprežnih kola preuzetih od stanovništva. Kako su se dvokolice sa konjskom zapregom pokazale kao veoma nepraktično evakuaciono sredstvo, zbog loših puteva, ranjenici su više voleli volovsku zapregu. Poseban problem pretsavljalo je i jako dugo trajanje evakuiacije (4–5 dana), tako da je onaj ranjenik, koji je ostao živ, bio u teškom je stanju i velikom riziku za uspeh operacije, zbog stresa organizma.

Prema pisanju dr Arčibald Rajsa, među pristiglim ranjenicima u Valjevo bilo je i onih koji nisu evakuisani zapregom već: donesenih na nosilima, dok je većina, ipak, sa ranama...sišla sa visa pešice, podupirući se na neki isečeni štap ili na svoju pušku ili podržavani od drugova koji su bili manje ranjeni.

Kraj bitke i njene posledice - sanitetski i ostali gubici

Na svu sreću ne želeći ništa da rizikuje Oskar Poćorek je 19. avgusta naredio povlačenje V austrougarske armije na levu obalu Drine, čime je Cerska bitka bila konačno rešena.

Kraći prekid aktivnih operacija bio je predah pred još teže borbe, što je omogoćilo srpskoj vojsci i njenom sanitetu da popuni svoj sastav i opremu, odmorila se.

Cerska bitka bila je iznenadna susretna bitka, vođena sa približno istim vojnim snagama, što je imalo za posledicu obostrano velike gubitke:

• Srpska vojska — 260 oficira i 16.500 podoficira i vojnika, je poginulo, ranjeno i nestalo.
• Austrougarska vojska — je izgubila oko 600 oficira i 23.000 vojnika. Zarobljeno je 4.500 austrougarskih vojnika i zaplenjena je veća količina raznog materijala.

Imajući u vidu velike gubitke srpske vojske i krajnji rezultat Cerske bitke, ona nije imala rešavajući značaj na Balkanskom ratištu, jer su Austrougari posle samo dve nedelje preduzeli novu ofanzivu na Srbiju.

Sremska operacija srpske vojske 1914.

Pozadinske jedinice preko pontonskog mosta prelaze Savu u Sremskoj ofanzivi

Dok su trajale pripreme neprijatelja za novi prelazak preko Drine, u Vrhovnoj komandi srpske vojske doneta je odluka da se nastave ofanzivne operacije i rat prenese na teritoriju Austro-Ugarske. Odluka je doneta pod pritiskom saveznika, koji nisu dali srpskoj vojsci da se odmara.

„ Na desnoj obali Save prikupljena je 1. srpska armija radi prelaska u Srem na teritoriju Austro-Ugarske. U ranim jutarnjim časovima 6. septembra 1914. godine 1. srpska armija forsirala je Savu kod Novog Sela i prešla u Srem. Srpska vojska pod komandom generala Petra Bojovića uspešno je prešla reku i uspostavila mostobran uz neznatan otpor iznenađenog landšturma. ”

Zbog nedostatka pontonskog materijala most preko Save nije završen, pa se XIII puk i delovi XV puka Timočke I divizije, koji su prebačeni na levu obalu reke nisu mogli ni pojačati ni povući. Izloženi iznenadnom napadu 29. austrougarske divizije 6. septembra, XIII i XV puk pretrpeli su pravu katastrofu. U neuspelom pokušaju forsiranja Save, Timočka I divizija izgubila je 46 oficira 159 podoficira i 3.611 kaplara i vojnika, od kojih je najveći broj zarobljen.

Za to vreme ofanziva 1. srpske armije u Sremu uspešno je nastavljena. Do 11. septembra oslobođeni su Zemun, Pećinci i Nova Pazova, dok su austrougarski garnizoni u Rumi i Inđiji bili neposredno ugroženi.

Da bi osujetio postignuti uspeh i zaustavio dalje srpsko napredovanje u Sremu, Poćorek je naredio da „Minimalna grupa Balkan“, 8. septembra započne novu ofanzivu preko Drine.

Bitka na Drini

Sa prvih borbenih linija evakuacija se veoma često izvodila „kako je ko znao i umeo“.

Evakuacija ranjenika zaprežnim kolima uz nesebičnu pomoć srpskih žena

Glavni članak: Bitka na Drini

Posle Cerske bitke, Druga austrijska armija prebačena je sa srpskog na ruski front, ostavivši samo jednu diviziju na Savi pod komandom generala Krausa. Peta armija se ulogorila na levoj obali Drine, na frontu Bijeljina - Batar, a Šesta armija, koja je ostavila jednu brdsku brigadu na gornjoj Drini, prebačena je bliže Petoj armiji, na prostor: Zvornik – Srebrenica - Vlasenica, gde je dovedena i strategijska rezerva - jedna divizija - iz Sarajeva.

U drugom pokušaju Austrougarske je započela prodre u Srbiju, 6. septembra 1914. godine. Ubrzo je nastupio i period rata, koji se karakterisao „rovovskom fazom Bitke na Drini“.

Posle teških i krvavih rovovskih borbi, srpska vojska je bila primorana na povlačenje, usled manjka hrane, ratnog materijala, a pogotovo artiljerijske municije. Povlačenje srpske vojske, povuklo je sa sobom i egzodus lokalnog stanovništva, koje se bojalo novih masakra od strane austrougarske vojske.

Organizacija i karakteristike zbrinjavanja ranjenika

u toku Bitke na Drini deo saniteta (polovina zavojišta) Drinske divizije II poziva bila je prepotčinjena i ojačana trupnim sanitetom Drinske divizije I poziva, koja se nalazi na Gučevu, gde su se vodile neprestane i žestoke borbe.

U periodu od 26. septembra do 13. oktobra 1914. godine, vođene su žestoke borbe na svim sektorima fronta, pa i na sektoru od Loznice do reke Žerjave, koji je držala Drinska divizija II poziva. U tom periodu srpskog vojevanja (koji je trajao oko 15 dana), u zavojištima divizije zbrinuto je 1.588 povređenih (od čega je preko 60% bilo sa povredama udova, nanetim puškom, topom i nožem). U ovom periodu javilo se i više obolelih među kojima su bili i zarazni bolesnici. Ipak je broj ranjenika i njihov priliv bio veći tako da je izdato naređenje da se samo teži ranjenici evakuišu u pozadinu, dok su lakši lečeni u zavojištima i poljskim bolnicama.

Polovinom septembra 1914. godine za potrebe zbrinjavanja sve većeg broja ranjenika sanitet je u Valjevskom kraju zaposeo brojne kafane i hotelske prostorije, a vlasnicima preostalih lokala naređeno je: „da cele noći drže otvorene svoje lokale kako ranjenici koji u toku noći dođu ne bi ostali na ulici“.

„Rovovska faza Bitke na Drini“ imala je za posledicu i stabilizaciju sanitetskih ustanova, koje su u ovim uslovima mogle razviti puni profil rada i pun obim medicinske pomoći za koji je određena sanitetska etapa bila osposobljena. Tako je nastala; kvalitetnija trijaža ranjenika i efikasniji lečenje lakih bolesnika i njihovo vraćanje u jedinicu, kao i sprovođenje preventivnomedicinske delatnosti (vakcinacija, depedikulacija itd.).

Kraj bitke i njene posledice - sanitetski i ostali gubici

Bitka na Kolubari

Glavni članak: Bitka na Kolubari

Zbrinjavanje ranjenika i bolesnika u jednoj od poljskih bolnica u Kolunbarskoj bici decembra 1914.

Novim prodorom Austrougara u Srbije nakon uspešnog okončanja bitke na Drini, otpočele su nove operacije srpske vojske krajem 1914. godine, čiji je najznačajniji deo Kolubarska bitka. Naime usledila je Treća austrougarska ofanziva na Srbiju, koja je bila poslednji pokušaj austrougarske vojske u 1914. godini da samostalno okupira teritoriju Kraljevine Srbije.

U međuvremenu je odstupanje Prve armije i Užičke vojske dovelo do povlačenja celog fronta pa je srpska prestonica ostala bez odbrane. Austrougari su zauzeli Beograd bez borbe i u njemu su održali trijumfalnu paradu 3. decembra 1914. godine.

Kolubarska bitka najznačajnija je bitka između vojske Kraljevine Srbije i Austrougarske u Prvom svetskom ratu. Vođena je u novembru i decembru 1914. godine na frontu od preko 200 km. Plan srpske Vrhovne komande za Kolubarsku bitku zasnivao se na odbrambeno-napadnom načinu borbe – dočeku. U početku je trebalo da bude u odbrani, a kasnije, kada se neprijatelj iscrpe, preduzeti protivofanzivu, potući ga i izbaciti iz Srbije.

Ovu zamisao uspešno su realizovale snage Prve armije, pod komandom generala Živojina Mišića, i uspele da protiv brojnije i bolje opremljene austrougarske vojske ostvare pobedu, u trenutku kada je ceo svet očekivao vesti o kapitulaciji Kraljevine Srbije.

Organizacija i karakteristike zbrinjavanja ranjenika

Hronološki gledano za srpski sanitet nastupio je period ko ji obuhvata povlačenje srpske vojske sa graničnog fronta do Rudničkih položaja, bitku na Ljigu i zatim pobedonosno nastupanje do napuštenih položaja na granici sa Austrougarskom. Povlačenje, a zatim nastupanje u Kolubarskoj bitci bilo je tako brzo da se sav rad u pukovskim zavojištima ogledao u previjanju ranjenika i njihovoj evakuaciji u pozadinu.

Rad u poljskim bolnicama takođe se zasnivao na previjanju i evakuaciji ranjenika. Situaciju za srpski sanitet i njegovo brže nastupanje, otežavao je nailazak vojske na neprijateljske sanitetske formacije, koje su ostavljale teške ranjenike i bolesnike, koje je trebalo zbrinuti. Ipak prema pregledu rada zavojišta Drinske divizije II poziva (od 30. septembra do 25. decembra 1914. po starom) uočena je pojava da je zbrinut manji broj povreda (1.400), za tri meseca, u odnosu na raniji period od 17 dana (kada je zbrinuto 1.588 povreda).

Kraj bitke i njene posledice - sanitetski i ostali gubici

Na kraju ove bitke, kao i u prethodnim tokom 1914, postojali su primeri strašnog rasula na tlu Srbije u redovima austro-ugarske vojske. Austrijska vojska je ostavljala svoje ranjene i obolele poput leševa. Poraz to ne može to da opravda. A za vojni sanitet Srbije to je bila još jedna obaveza pored mnogobrojnih, u saniranju ratnih rana sopstvenih vojnika i stanovništva i borbi sa epidemijom pegavog tifusa u ekspanziji.

Literatura

• Grupa autora, Prvi svetski rat U: Vojna enciklopedija — II izdanje, Beograd, 1971.
• Slobodan V. Đukić, Strani uticaji na razvoj srpske vojne doktrine 1878.1918 godine. Filozofski fakultet Beograd, Beograd, 2013.Doktorska disertacija
• Đurić S., Stevanović V. Golgota i vaskrs Srbije 1914–1915, Izd. 1. Beograd: Sezam mediko, 2006, 644.
• B. Popović, B. Pavlović, J. Zeljković, D. Mikić, J. Maksić, M. Vidanović, Uloga trupnog vojnog saniteta sa osvrtom na evakuaciju u trupi u vreme Cerske, Bitke na Drini i Kolubarske bitke. Uprava za vojno zdravstvo Ministarstva odbrane Republike Srbije i Akademija medicinskih nauka Srpskog lekarskog društva, Beograd 2010. Objavljeno na: www.rastko.rs

Spoljašnje veze

• Cerska bitka na:www.rastko.rs
• Srpska vojska u Prvom svetskom ratu (brojno stanje, organizacija, formacija i opremljenost) Arhivirano na sajtu Wayback Machine (27. decembar 2015)
• Srpski vojni sanitet na početku rata i u velikim bitkama 1914. godine — www.rastko.rs