Sunčani sat Hadži Ali-begove džamije u Travniku
Sunčani sat Hadži Ali-Begove džamije u Travniku (44° 13' 34" N, 17° 39' 36" E) jedini je stari sunčani sat za alaturka sistem[1] koji je sačuvan u BiH, i na prostoru cele bivše Jugoslavije. Osim njega, u BiH postoji još i sunčani sat Hadži Memijine džamije u Mostaru, ali taj je konstruisan za alafranka sistem; oba su već uporedo analizirana sa matematičkogeografskog i astronomskog stanovišta [2]
Sunčani sat Hadži Ali-begove džamije različit je od savremenih zidnih sunčanih satova: orijentacija i grafičko rešenje su standardizovani, pokazivač je vodoravni šiljak (ortognomon) a ne šipka postavljena u nebesku osu (polos), očitavanje dnevnih sati vrši se prema kraju a ne prema pravcu senke, primarna im je verska, a ne građanska funkcija. Danas ne ostavlja poseban utisak na prolaznike jer, zasenjen visokim drvećem, uglavnom „ćuti”.
Opšte informacije[uredi | uredi izvor]
Elementi travničkog sunčanog sata
Egzaktnom analizom gnomonske mreže i neposrednom proverom utvrđeno je da je sunčani sat tačno konstruisan za geografsku širinu Travnika i azimut zida koji je jednak azimutu kible Travnika [3]. Metalni ortognomon (d = 12,5 cm) sačuvan je na svom mestu tako da je sunčani sat u funkciji celo vreme postojanja. Sadržaj je urezan na ploči od sedre 106 x 82 x 8 cm (vidljivi deo 97 x 73 cm) koja je ugrađena u zid džamije. Gnomonska mreža je zatvorena u pravougli trougao čija je horizontalna kateta a = 65 cm, a vertikalna b = 49,5 cm. Mrežu čine satne linije za alaturka satni sistem, datumske linije (projekcije lukova nebeskih povratnika i ekvatora), te linije za podnevnu i popodnevnu islamsku molitvu (podne namaz i ikindija namaz) koje su označene odgovarajućim simbolima. Linija za ikindiju odnosi se na prvu ikindiju („prvo popodne”), to jest, na ikindiju čiji se početak određuje kao trenutak kada senka gnomona postigne dužinu jednaku zbiru dužina podnevne senke i visine gnomona. Ta se ikindija danas praktikuje u džamijama u BiH. Časovne linije sa stilizovanim završecima urezane su na svakih 15 minuta. Urezane su precizno i čisto, isto kao i solsticijske hiperbole i ikindijska linija. Alaturka brojčanik čine istočnoarapske cifre 5-12. Provereno je: senka ortognomona svojim krajem tačno pokazuje alaturka vreme, astronomske početke godišnjih doba, kao i početke podnevne i popodnevne islamske molitve.
Zaštita travničkog sunčanog sata
Konstruisan za alaturka sistem, sa složenom gnomonskom mrežom i drugačijim, mnogima nerazumljivim načinom očitavanja, uz to veći deo godine potpuno zasenjen okolnim drvećem, sunčani sat je bio zapostavljen sve do 2005. godine, kada je Hadži Ali-begova džamija je proglašena za nacionalni spomenik kulture BiH, a s njom i sunčani sat. U sklopu zaštite celog spomenika, sat je retuširan 2018. godine u Zemaljskom muzeju u Sarajevu, i vraćen na isto mesto.
Vreme postavljanja i konstruktor
Sunčani sat je postavljen na džamiji koja je sagrađena 1866. godine na mestu u požaru stradale džamije Mehmed-paše Kukavice. Pripada trougaonom tipu („istanbulski tip”) starih sunčanih satova kakvih je dvadesetak registrovano na džamijama u Istanbulu [4]: svi su oni postavljeni na jugozapadnim zidovima (zidovima paralelnim kibli) da bi kraj senka na njima mogao pokazivati početke obe dnevne islamske molitve. Po sadržaju i grafičkom rešenju najsličniji je sunčanom satu Fatihove džamije u Istanbulu iz 1771. godine. Konstruktor travničkog sunčanog sata nije poznat: pouzdano se samo može reći da je to bio iskusni gnomonista, vrhunski majstor [5].
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Wishnitzer, Avner (2015). Reading CloCks, Alla Turca: Time and Society in the Late Ottoman Empire. Chicago and London: University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-25772-3.
- ^ Tadić, Milutin (2022). Gnomonika alaturka: sunčani satovi Hadži Ali-begove džamije u Travniku i Hadži Memijine džamije u Mostaru. Beograd: Astronomsko društvo „Ruđer Bošković”. ISBN 978-86-89035-24-7.
- ^ Tadić, Milutin (1991). „Stari sunčani sat Hadži Ali–begove džamije u Travniku”. Zbornik radova Zavičajnog muzeja u Travniku. 4: 33—48.
- ^ Meyer, Wilfgang (1985). İstanbul'daki Güneş Saatleri. Istanbul: Sandoz kültür yayinlari.
- ^ Maslić, Fatima; Tadić, Milutin (2023). Alaturka sunčani sat Hadži Ali-begove džamije u Travniku. Travnik: Zavičajni muzej Travnik. str. 42—43. ISBN 978-9926-469-02-3.