Dvadesete i tridesete godine 20. veka u evropskoj kulturnoj istoriji obeležene su sveopštim širenjem i prihvatanjem pobuda što ih je dalo eksperimentalnu i revolucionarnu deceniju likovnih umetnosti na početku veka. Naučnici i umetnici se vraćaju u sigurno okrilje realizma, no on neće biti neutralan kao u 19. veku, već će se pojaviti u ličnim verzijama umetnika.

Slikarstvo[uredi | uredi izvor]

Jedini celovito nov stil koji se pojavio posle Prvog svetskog rata je nadrealizam, koji se razvio iz metafizičkog slikarstva i dadaizma, s manifestom pesnika Andre Bretona. Nadrealisti preziru zakone i ustaljene običaje, ali umesto borbi sa društvom, okrenuli su se stvarnosti i usmerili istraživanju čovekove unutrašnjosti, ljudskog duha koji je potisnut pritiskom društva. Sledeći teoriju Sigmunda Frojda, kako čovek ima dve prirode, svesnu (budnu) i podsvijesnu (potisnutu zakonima zajednice, ali se oslobađa u snu), nadrealisti se usmeruju slobodnom kolonijalizma mašte. Slikari nadrealisti - Salvador Dali - pokazuje u zbilji nemoguće kombinacije iz snova, uvjerljivo da se čine istinite. Njegove «fotografije sna» su pedantno oslikane, njihov sadržaj nije svakodnevnica, već vizije mašte u snovima. Blaži tip nadrealizma, koji ne izaziva strah i teskobu, nego zbunjuje i zabavlja zastupa slikar Rene Magritte. Na njegovim slikama nespojive bezazlene stvari i pojave stapaju krajnjom jasnoćom i oštrinom (razbijen prozor, sa delovima krajolika na krhotinama). Tu se ubrajaju i slike MC Escher, koji istražuje nemoguće i paradoksalne odnose (kraci stuba nastavljaju se jedni na druge) te humoristički nadrealizam optičkih varki, kao i Đoan Miro, blaga ironija, sloboda, mašta, likovi iz mašte. 20. st je doba izrazitih individualnosti, među kojima je Pablo Picasso najosebujniji, najnadareniji i najtemperamentniji, ujedno simbol umetnika toga doba. Aktivni i stvaralački snažno je učestvovao u struji moderne umetnosti. Neka rana dela odišu fovističkom žarom boja, a nakon kubističke faze odigrao je važnu ulogu u nadrealizmu. Uvek je predvodio likovna zbivanja kao iskreni humanista koji je učestvovao i suosjećao sa čovekom (nježna plava i ružičasta faza), ogorčeno je reagovao na fašistički teror i bombardovanje sela u Španiji (slika Guernica), te slikao u službi izražavanja čovekove sudbine (Žena plače - izobličeno lice). Njegove najstrašnije i najodbojnije slike (mačak u zubima nosi krvav plen primer) nastale su u doba U 20. st svaki pojedinac razvijao je svoj stil - Pit Mondrijan i Teo van Dusbrih i geometrijski simboli, odnosno Vasilij Kandinski i organsko apstrakcija. Mark Šagal - slikarstvo vrhunski domah izraza srodnog poeziji i lirskoj reči, gde je sve moguće, nema zakona i sila, likovi lebde prostorom, isprepliće se vreme, sadašnjost i uspomene iz detinjstva. Na slikama Leger čovek je takođe glavna tema, ali je ljudski lik zadržao čvrstinu volumena u ranom kubizmu. Paul Kle, predstavnik poezije, na slikama vlada mir i tišina, kao u začaranom svetu. Nežne boje, najsuptilniji prelazi, poniranje u svet suzdržanih tonova. Svet Maka Bekman je tvrd i surov, naglašena žarka boja ubijena je crnom, likovi iskrivljeni, grubi, svedoče o okrutnosti i negativnoj energiji. To važi i za ekspresionističko slikarstvo O. Kokoške. Tridesetih godina su područja zapada i istoka Evrope bila pod totalitarnim i terorističkim režimima, koji su osim dokidanja ličnih sloboda građana, sprečavali i slobodan razvoj umetnosti, te od umetnika zahtevali da nekritički slave i uzdižu vladajući sistem, ljude na vlasti i proklamuju politiku: Francova Španija, Hitlerova Nemačka, Musolinijeva Italija i Staljinov SSSR. U Nemačkoj se veliča arijevska rasa, za etnički čisto carstvo nemačkih naroda, kao i Hitlerova težnja definitivnom istrebljenju Jevreja i porobljavanju Evrope. Takođe je otvorio Veliku izložbu nemačke umetnosti u smislu propagande, ismijavajuci savremenu umetnost te autore Jevreje koji su «štetni» za «zdravu» nemačku omladinu. Državna umetnost morala je prikazuju zdrava tela mladih ljudi u sunčanoj prirodi. U skulpturi je uzor antička Grčka, ali se zbog prevelike simetrije sve činilo mrtvim. U Sovjetskom savezu žene su bile prikazivane uglavnom u kolhozima, a muškarci u tvornici, dok je okoliš ostao «lakiran» u lažnoj besramnnosti i uljepšavanju primitivnog partijskog kiča. Nije bilo ni traga slikama masovnih progona, zatvora, gulaga i konc logora. Stvara se kult ličnosti, veličanje Hitlera i Staljina te zaluđivanje masa.

Film[uredi | uredi izvor]

Film, izumljen poslednjih godina 19. st, u početku je bio senzacija i atrakcija, no nije se uspio razviti za vreme 1. svetskog rata te je zlatno doba nastupilo tek između dva svetska rata. Reč je o crno-belom, a do 1930. nemom filmu, kada se sve moralo izreći slikom, mimikom, gestom i kretanjem. Film je svojevrsna dopuna likovnoj umjetnosti, ali i konkurencija. Tačno beleži prizore iz života, ali s većom slobodom snova i mašte u oblikovanju. Filmski reditelji: Amerikanac Dejvid Vark Grifit i Rus Sergej Ajzenštajn. Grifit režira potresne lične ljudske drame i majstorski snima velike istorijske spektakle i društvene kritike (Rađanje jedne nacije, Intolerance). Filmski umetnici učestvovali su u svim stilovima likovnih umetnosti, prvi i najuticajniji bio je ekspresionizam, naročito u nemačkom filmu. Kabinet doktora Kaligarija reditelja Roberta Vienea, jedan je od najsnažnijih.

Za razvoj filmskog vizuelnog govora važan je udeo najvećeg humanista u filmu, Čarlija Čaplina, te tvoraca prvih animiranih filmova, Pat Salivan (Mačak Feliks), Mak Fleisher (Mornar Popaj), Valt Disnei (Miki Maus). Nedostatak zvuka rješavan je u crtanim filmovima vizuelno, kao u stripu, ispisivanjem šumovi ili slovima. Odnos čoveka i mašine kao važnog faktora i simbola industrijske civilizacije što su ga veličali futuristi, ismijavali dadaisti, a nadrealisti prikazivali kao čudovište, najkreativnije je likovnim izrazom tumačio Charlie Chaplin u filmu Moderna vremena dokazujući kako je mašina zarobio čoveka i ponizio umesto da mu služi. Postaje žrtvom rada na pokretnoj traci, slike ujedno smešno i tragične. Zastupao je moralna načela malog čoveka te ismejao i Hitlera, i to u periodu njegove najveće moći. U filmu Veliki diktator Čaplin se izruguje nacizmu.

Vajarstvo i skulpture[uredi | uredi izvor]

U skulpturi ovog perioda odigrao se na samom početku veka jednako odlučan dubinski prevrat poput onog u slikarstvu, a izveo ga je umetnik Constantin Brancusi. Bio je to neverovatan pomak od humanizma i impresionaizma Auguste Rodina do krajnje stilizacije i apstrakcije. Gotovo svi slikarski stilovi pojavljivali su se iu skulputri, pa i uporedno. Tako je i Picasso oblikovao kubističke skulpture, kao i O. Zadkin te J. Lipschitz. Najbrojnije predstavnike i sledbenike imala je apstraktna skulptura, Iskušavajući sve tradicionalne, ali i savremene materijale te novu sintetičku građu. Geometrijsku apstrakciju De stija pretvorio je u trodimenzionalne strukturalne kompozicije Vantongerloo. Jedna od važnih pojava je izlaganje običnih upotrebnih predmeta kao skulptura (Marcel Duchamp). Umetnik koji dostojno predstavlja 20. st, Brancusi, izveo je odlučan zaokret k sasvim novoj metodi, kakvu u slikarstvu zastupaju Kandinski i Mondrijan (Glava).

Arhitektura[uredi | uredi izvor]

Sličan slikarstva i vajarstva, i arhitektura tog perioda podeljena je na dva pola: državne porudžbine totalitarnih sistema Španije, Italije, Nemačke, Sovjetskog Saveza koji zagovaraju istoricizam i pseudomonumentalizam, au ostalima demokratskim zemljama Evrope slobodan razvoj, širenje i prihvatanje autentične moderne arhitekture. Prvi umetnički pokret, ujedno i stil u građevinarstvu, ponuđen iscrpljenim evropskim građanima kao pobeda razuma i gradnje nad besmislu destrukcije, potakla je umetnička grupa okupljena oko časopisa "De Stijl" (1917. G.) koja je intenzivno delovala dvadesetih godina. Neoplasticizam Mondrijan i Van Dusbrih znači posvemašnje prekid sa tradicijom i kult racionalizma u arhitekturi. U oblikovanju se priznaju samo osnovni geometrijski elementi: ravna ploča i pravi ugao, uz primjenu 3 osnovne boje: crvene, plave i žute. Rietveld kuća Schroedeer u Utrehtu najbolji je primer arhitekture prema načelima De stija. Najneobičniji znak su široke vodoravne ploče nadstrešnica isturene slobodno u prostor i vertikalna ploča ograde balkona kao samostalna ravan. Jedan od ključnih problema industrijske epohe bio je kako obezbediti da predmet, iako proizveden mašinom i u mnoštvu jednakih primeraka, ne bude hladan, već da bude skladan. Dok De Stijl spaja geometrijsku apstrakciju u slikarstvu sa strogo geometrijski oblikovanim prostorima i volumenima arhitekture, druga grupa evropskih umetnika razradila je program ponovnog povezivanja svih likovnih umetnosti i dizajna, kao što je bilo nekada, ali na osnovu najnovijih likovnih istraživanja. U svojim istraživanjima žele obuhvatiti čoveka, njegov dom te sve oko njega, a svoju grupu i specijalizovanu školu nazvali su Bauhaus (kućogradnja). Spajanjem dviju starih akademija (likovne i primenjenih umetnosti) Valter Gropijus je Bauhaus osnovao 1919. u Vajmaru (na vlasti su tada bili socijalisti). Vodio je dva kursa - na prvom su polaznici upoznavali materijale i tehnike njihove obrade, a na drugom se učilo crtanje, projektovanje i teorija oblika. Dela profesora i studenata nemačkog Bauhausa snažno su uticala na industrijsku proizvodnju i na razvoj industrijskog dizajna u Evropi. Među izumima ističu se kuhinjsko posuđe od aluminijuma, stolci sa nogama i ekranom i sl Sličan Pikasa, i Le Corbusier je bio svestran u arhitekturi i urbanizmu. Smatrao je glavnim zadatkom arhitekta rešenje stanovanja najbrojnijeg dela stanovništva bujajućih gradova, srednjeg staleža i radništva. Zauzimao se za princip da jeftino i pristupačno ne mora biti siromašno. Jedno od njegovih vrhunskih dela je spomenik moderne arhitekture, vila Savoja, kuća novog izgleda i novog duha. Nije ukopana u tlo, nego lebdi na stubovima, nema izdvojene prozore, nema krova nego završava ravnom terasom. Uz Gropius i Le Corbusier treći čovek koji stvara originalna i vredna dela je Nemac Ludvig Mis van der Roe. Van der Rohe je bio minimalist, jer je nastojao sa što manje građe i što jednostavnijim oblicima stvoriti plemenitu i otmenu arhitekturu (manje je više). Radi jednostavnosti, čistoće i doslednosti, njegovi se projekti čine vanvremenski moderni (nacrt oblakodera iz 1920). Srazmerno najveći broj građevina, pa i celih gradskih četvrti, sagrađen je u internacionalnom funkcionalističkom stilu evropske arhitekture. Zajedništvo i jedinstvo načela potpisano je na prvom kongresu moderne arh Arhitekti su pozvani da sagrade po jednu zgradu koja će predstavljati rešenje problema savremenog, jeftinog i prikladnog stana. U državnoj arhitekturi totalitarnih režima bilo je veličanje mašine i tehničkog napretka iznad čoveka te preterani zanos prema budućnosti što je uzrokovalo prezir prema svemu što je staro. Neretko je dolazilo i do ponižavanja tradicije, nasuprot starijim kulturama koje su sagrađivale novo na prošlim naraštajima. Sličnim odrednicama odlikovala su se fašistička, nacistička i komunistička arhitektura.