Francuski ustav (1793)

Francuski ustav iz 1793. godine

Ustav godine I, Francuski ustav iz 1793. godine ili Montanjarski ustav (fr. Acte constitutionnel du 24 juin 1793) je bio Ustav Prve francuske republike od 1793. do 1795. godine. Doneli su ga Montanjari na čelu sa Maksimilijanom Robespjerom nakon zbacivanja vlasti žirondinaca. Ukinut je od strane termidorskih vlasti 1795. godine i zamenjen je novim Ustavom.

Ustav

Ovaj Ustav je bio posledica nedovršene revolucije i kompromisa do kojih je došlo. Revolucija je samo godinu dana posle donošenja Ustava iz 1791. ušla u svoju najburniju fazu. Ustavom nije bio zadovoljan kralj, a ni veliki deo revolucionara.  

Pošto se Parizom raširila vest da kralj namerava da pozove u pomoć austrijske i pruske trupe kako bi suzbio revoluciju, masa Parižana je početkom avgusta pokuljala da se obračuna sa monarhijom. U Parizu je sazvana nova revolucionarna skupština od 750 članova – Konvent, koji već u septembru 1792. ukida monarhiju. Francuska prvi put postaje republika. Ubrzo je izabran i novi Konvent, na osnovu opšteg biračkog prava. Osudio je kralja na smrt – ubijen 21. januara 1793. godine. Konvent je počeo da priprema novi, republikanski Ustav. Oformile su se dve glavne struje – žirondinci, predstavnici najbogatijih građana i jakobinci, predstavnici srednje i sitne buržoazije. Radikalni jakobinci uveli su preki sud, čija su rešenja konačna; formiraju revolucionarno izvršno telo – Odbor javnog spasa; nameću progresivni porez za bogate; rasprodaju imanja onih koji su pobegli iz zemlje. Konvent je doneo Zakon o nasleđivanju, koji je bio snažan udar na doktrinu Katoličke crkve, jer podrazumeva da se vanbračna deca priznaju kao bračna. Jakobinci dobijaju prevagu u Konventu i uvode tzv. jakobinsku diktaturu. Glavni nosioci svih promena postali su montanjari – najradikalnije krilo jakobinaca.

Nakon revolucije od 2. juna 1793. godine, prvi zadatak Montanje bio je da umiri narodne pokrete. To je učinila donošenjem novih zakona. Emigrantska dobra podeljena su siromašnim seljacima. Ukinuta su sva feudalna prava bez naknade. Izglasan je nov Ustav, koji su predložili montanjari. Pre svega Maksimilijan Robespjer i Luj Antoan Sen-Žist, te se obično naziva Montanjarski ustav. Predlog je usvojen 24. juna 1793. godine. Ustavni tekst stavljen je na referendum i tako bio opšteprihvaćen. U Ustavu je Francuska definisana kao republika „jedna i nedeljiva“. Prethodi mu Deklaracija prava, koja je proširena u odnosu na Deklaraciju iz 1789. godine. U novoj deklaraciji priključena su nova prava: proglašena je nadmoć narodnog nad državnim suverenitetom, brojna ekonomska i socijalna prava (ukinut je Le Šapeljeov zakon), pravo na pobunu, ukidanje ropstva i dr. Ukinuta je podela na aktivne i pasivne građane koju su stvorili žirondinci. Montanjarski Konvent je ubrzo doneo "Zakon o sumnjivima" koji je omogućio zavođenje jakobinskog terora.

Ustav je prihvaćen sa 1.800.000 prema 17.000 glasova. Ustav je zamenio prethodni iz 1791. godine. Ostao je na snazi do donošenja Ustava iz 1795. godine.

Značaj ovog ustavnog projekta je izuzetan. Njime je prvi put afirmisan konventski odnosno skupštinski sistem vladavine, kao oblik demokratskog jedinstva vlasti. Sva vlast je koncentrisana u Narodnoj skupštini, jednodomnom zakonodavnom telu, koje drži pod kontrolom izvršnu vlast. Mandat poslanika je godinu dana. Skupština donosi dekrete i zakone. Odnosno, po pravilu, samo predlaže zakon koji se, potom usvajao kroz osnovne skupštine. Zakon bi stupao na snagu kada bi ga prihvatila najmanje jedna polovina departmana. Izvršnu vlast imao je Izvršni savet, od 24 člana, koji je neposredno potčinjen Narodnoj skupštini. Izvršni savet je bio zadužen za nadzor nad radom celokupne izvršne vlasti, a imenovao je drugi, operativni organ – Starešine organa republike. Sudska vlast poverena je Kasacionom sudu, na mandat od godinu dana, kako bi se sudska vlast što više približila što širem krugu ljudi.

Ustav iz 1793. godine nikada zvanično nije stupio na snagu. Njegovi tvorci su shvatali da je u postojećim okolnostima neprimenljiv. Njegova rešenja vezana za učešće naroda u vlasti, vodeći se idejom pune demokratizacije vlasti, su bila neostvariva u praksi. Sva vlast bila je u rukama revolucionarnih Komiteta javne bezbednosti i Komiteta javnog spasa. Novim ustavom iz 1795. godine ustanovljen je francuski Direktorijum. Revolucionari iz 1848. godine bili su inspirisani ovim ustavom. Načela ustava iz 1793. godine postala su deo ideološkog uverenja Treće republike.

Izvori

• Albert Soboul; Francuska revolucija, Naprijed, Zagreb (1966)
• Avramović Sima; Stanimirović Vojislav (2021). Uporedna pravna tradicija. Beograd: Univerzitet u Beogradu - Pravni fakultet
• Vojislav Stanimirović (2020). Hrestomatija za Uporednu pravnu tradiciju. Beograd: Univerzitet u Beogradu - Pravni fakultet