Boravak i lečenje srpske vojske na severu Afrike 1916/19

Boravak i lečenje srpske vojske na severu Afrike 1916/19 bila je organizovana, višegodišnja aktivnost lečenja i obuke srpskih vojnika u Prvom svetskom ratu. Organizovana od strane saveznika u severnoj Africi ova kativnost, je počela početkom 1916. godine, imala je dvostruku ulogu: prihvat, i organizovano lečenje srpskih ranjenika i bolesnika, oporavak iznemoglih i rehabilitaciju invalida, i vojničku obuka zdravih i izlečenih vojnika za povratak i popunu jedinica srpske vojske na Solunskom frontu.

Bolnice namenjene za lečenje i oporavak na tlu Afrike osnovao je francuski vojni sanitet u 35 mesta, uz pripomoć srpskih lekara i stranih humanitarnih misija, a vojnu obuku zdravih vojnika francuski, engleski i srpski oficiri.

Sa obala albanskog primorja i Grčke od 1916-1918 na dvadesetak brodova i lađa u Severnu Afriku prebačeno je na lečenje i obuku 61.260 Srba (57.588 vojnika i 3.772 izbeglice). Od ovog broja 41.135 vojnika, najvećim delom zaraženih kolerom i drugim zaraznim bolestima, odmah je smešteno u bolničke objete u Tunisu, Alžiru i Maroku. Umiranje među obolelim vojnicima, što zbog bolesti što zbog psihofizičke iscrpljenosti bilo je veliko. Zahvaljujući medicinskom osoblju u Afričkim bolnicama smrtnost lečenih srpskih vojnika ubrzo je svedena na manja od 10%. Od ukupno 57.588 vojnika pristiglih u Afriku njih 41.135 je lečeno, dok je 16.453 vojnika upućeno na vojnu obuku. Na Solunski front posle obuke i oporavka upućeno je 52.314 vojnika, oficira i podoficira.

Deo zemalja na severu Afrike u kojima je lečena i obučavana srpska vojska od 1916-1919. Ova teritorija kao bezbedna saveznička baza u dubokoj pozadini ratnih zbivanja, poslužila je srpskoj vojsci kao pouzdan oslonac za pružanje kompletne i snažne sanitetske podrške dejstvima na Solunskom frontu, važna etapa u ukupnom sanitetskom zbrinjavanju, za plansko rasterećivanje sanitetskih kapaciteta u zahvatu fronta i za obučavanje regruta, dobrovoljaca i drugih struktura u sklopu ukupne preobuke i reorganizacije srpske vojske, koji su se tu osposobljavali za borbu i odatle upućivali u borbene okršaje.

Evakuacija sa albanskog primorja

Evakuacija vojnika

Sve je počelo pomorskim transportom srpske vojske i izbeglica sa obala albanskog primorja konvojima kojim su srpske trupe prevezene prvo u Bizertu. Prvi konvoj krenuo je iz Drača, a prvi brod uputio se u pravcu Bizerte 6. januara 1916. godine. Od toga dana, ne samo iz otadžbine, već i sa Balkana i iz Evrope, našao se u izgnanstvu ne samo veliki deo vojska, već i deo države i deo naroda. Ovaj događaj postaće jedan od najznačajnijih u istoriji srpske vojske i države, jer je označio njenu prekretnicu, spas i izbavljenje u Prvom svetskom ratu.

Evakuacija izbeglica

Prvim konvojem sa vojnim trupama u severnu Afriku prebačene je i 1.672 izbeglice. U medovskoj luci, bez ikakvih mogućnosti da se zaštite od nevremena i gladi, na goloj ledini, prema izveštaju predsednika komisije za ukrcavanje od 12. januara, ostalo je da čeka evakuaciju još oko 3.000 ljudi.

Najveći deo preostalih civila nukrcan je u lađe trećeg konvoja, kojim su, od 19. do 24. januara. Od ovog kontingenta od oko 3.000 ljudi utočište na tlu Severne Afrike našlo je oko 500 njih, u Tunisu, Bizerti i Sidi Abdalahu, dok su ostali preveženu u Marselj i na Korziku (Basta),

u junu 1916. godine pristigao je još jedan konvoj civila sa oko 1.500 izbeglica sa Krfa u Alžir i Maroko. Tako da je 1916. godine na obale severne Afrike pristiglo ukupno oko 3.672 izbeglice.

Izbeglice kojs su prosto zakrćile obale Severne Afrike od Bizerte i Tunisa, do Alžira, Konstantina i Orana, premeštene su na Korziku, u Francusku i Alžir.

Evakuacija sa obala i ostrva Grčke

Evakuacija sa ostrva Krf i Vido

Transport regruta sa Krfa u Bizertu bio je regulisan pri samom završetku iskrcavanja vojske na Krf i Vido, sredinom 1916. godine. Naime, naredbom ministra vojnog od 16. februara, precizirano je da se svi zdravi regruti iz rezervnih trupa prevezu u Bizertu, a da se zdravi vojnici koji su se već nalazili u Bizerti, a nisu u sastavu rezervnih trupa, prevezu na Krf. Na osnovu ovog naređenja transportom u Bizertu prvo su prevežene one jedinice rezervnih trupa koje su već 17. marta 1916 godine, u sklopu reorganizacije srpske vojske i neposrednih priprema za uspostavljanje Solunskog fronta, brodom „Lutesia” upućene sa Krfa (iz pristaništa Govino) u Bizertu. Bio je to kontingent od 2.458 prezdravelih i oporavljenih regruta 2. i 3. rezervnog puka.

U sklopu reorganizacije srpske vojske i njenih priprema za prevoženje na Halkidiki, saveznici su planirali da sve bolesnike iz poljskih bolnica, izbeglice i druge strukture koje nisu potrebne na Solunskom frontu sa Krfa prevezu u Bizertu, na Korziku i u Francusku. Predviđeno je da na Krfu, osim bataljona staraca i poslednje odbrane, ostane samo 2.493 bolesnika, koji su se lečili u bolnici u Ahileonu.

Evakuacija sa Solunskog fronta

Glavni članak: Evakuacija srpskih ranjenika i bolesnika sa Solunskog fronta u severnu Afriku

I dok se još iznemogli, bolesni i ranjeni srpski vojnici, pristigli u bolnice severne Afrike sa obala albanskog primorja, sa Krfa i Vida, nisu bili ni oporavili od bolesti niti zacelili rane albanske golgote, a već sredinom avgusta u severnoafričke luke počeli su da pristižu brodovi sa ranjenicima sa Solunskog fronta.

Evakuaciju i lečenje ranjenih i bolesnih srpskih vojnika iz zahvata Solunskog fronta, u pravcu severne Afrike,, treba posmatrati u sklopu ukupne reorganizacije srpskog vojnog saniteta po stupanju na Halkidiki. Takvo rešenje bilo je iznuđeno iz dva razloga: prvog, da sanitet srpske Vrhovne komande nije imao dovoljan broj hirurga i sredstava za izvođenje složenijih hirurških intervencija nad velikim brojem ranjenika, i drugo, da su savezničke bolnice u zahvatu fronta i po dubini Grčke radile pretežno kao poljske.

Prema tom organizacionom rešenju, nametnutom od strane Engleza i Francuza, ranjene srpske vojnike sa linije fronta do divizijskih zavojišta (u prvoj etapi) zbrinjavao je i evakuisao srpski vojni sanitet. Dalje, zbrinjavanje i lečenje (u etapama od divizijskih zavojišta i ambulanti do bolnica solunskog zaliva, pa sve do Bizerte) preuzeli su saveznici – Francuzi i Englezi.

Transport regruta i dobrovoljaca u pravcu severne Afrike tokom 1916—1918.

Značaj Bizerte ne ogleda se samo u broju transportovanih ranjenika i bolesnika sa obala albanskog primorja i sa Krfa s početka 1916. godine. Mnogo je veći broj onih koji su u Bizertu pristigli sa drugih odredišta: iz Soluna, Amerike i nekih evropskih država, stigli tokom 1916-1918.

Ako se uzme za pouzdano podatak da je kroz Tunis i Alžir za vreme oporavka prošlo 59.284 Srba, a da je sa obala albanskog primorja i sa Krfa transportovano njih 25.093, proizlazi podatak da je transportom u pravcu severne Afrike tokom 1917. i 1918. godine prevezeno 34.191 Srba od kojih: oko 3.000 dobrovoljaca iz Amerike, oko 4.000 rergruta iz evropskih zemalja i 27.191 bolesnika i ranjenika iz Soluna.

Pristizanje regruta iz Evrope

U sastav Rezervnih trupa u Bizertu je pristigla i partija mladih vojnika regruta koji su, kao mladići izbeglice, bili rasuti po evropskim zemljama – Francuskoj, Italiji, Grčkoj. Bili su to mladići rođenim 1896. godine, koje je regrutna lekarska komisija ocenila sposobnim za rat. To pitanje regulisano je na osnovu naredbe Vrhovne komande srpske vojske od 11. februara 1916., kojom su u regrute svrstani stariji mladići poslednje odbrane, a ostali mladići raspoređeni su u dopunske trupe dok ne stasaju za regrutaciju.

Prvi mladići, budući vojnici, su krajem 1916. godine počeli da pristižu u Bizertu, gde su raspoređivani po pukovima Rezervnih trupa. Pripreme za regrutaciju i regrutacija te partije regruta završene je 26. februara 1917. godine, od strane regrutnih komisija formiranih u Parizu, Tulonu, Bizerti, Rimu, Solunu, Krfu, Odesi. Od sredine 1917. godine, iz navedenih evropskih centara u Bizertu je pristiglo oko 4.000 regruta.

Prevoženje dobrovoljaca

Na konferenciji u Vrhovnoj komandi francuske vojske, održanoj 25. novembra 1916, kojoj je prisustvovao i predstavnik srpske vojske, prihvaćeno je da se svi dobrovoljci iz Amerike prikupljaju u Bizerti. Radi obuke i spremanja za front određen je logor Lazuaz, u koji je, ubrzo po donošenju naredbe o formiranju Prvog jugoslovenskog dobrovoljačkog puka, početkom 1917. godine upućen oficirski kor sa oko 40 starešina za prihvat i obuku dobrovoljaca. U Lazuaz su 28. marta 1917. pristigle prve manje grupe dobrovoljaca, koji su nakon okupljanja u Marselju brodovima prevoženi za Bizertu.

Različiti su podaci o ukupnom broju dobrovoljaca koji su iz Amerike pristigli u Bizertu. Najčešće se pominje paušalna brojka o 3.000 pristiglih dobrovoljaca, mada se navodi i podatak o 5.600. Najpreciznije podatke u vezi s tim prezentovao je profesor Nikola Popović u delu „Jugoslovenski dobrovoljci 1914–1918”. Iz te računice roizilazi:

„ Da je u Bizertu tokom 1917. godine pristiglo 2.405, a tokom 1918. još 1.858 dobrovoljaca, što ukupno iznosi 4.263 dobrovoljca iz Severne Amerike. Ako se tom broju doda i 250 dobrovoljaca iz Južne Amerike, 385 koji su stigli sa Korzike i 78 iz Australije i Novog Zelanda, proizilazi da je kroz Bizertu prošlo ukupno 4.976 dobrovoljaca. Među njima je bilo najviše Srba, oko 200 Hrvata i nekolicina Slovenaca. ”

Bolnice i sanatorijumu

Bolnice i sanatorijumi za lečenje i rehabilitaciju srpskih vojske i izbeglica u Severnoj Africi

Lokacija	Bolnice	Sanatorijumi
Tunis	Bizerta (5), Sidi Abdalah (3), Tunis (2), Sidi Fatalah	Ben Negro, Pipinjel, Lazuaz, Banja Korbus, Banja Hamam Lift, Sus, Hamamet, Nabeul, Monastir
Alžir	Alžir (5), Konstantin, Gelma, Bon (2), Setif, Oran, Sidi Bel Abes, Melz el Kebir, Blida, Dra el Mizan, Šeršeč, La Kale, Filpil, Azrerv, Maskara, Husejin Dej	Misergin, Sur Ares, Banja Rira
Maroko	Fez, Udžda

Centri za obuku

Sve do kraja rata, sever Afrike i francuska vojna luka u Bizerti predstavljala je glavnu sabirnu bazu i centar za obuku srpskog oficirskog i redovskog kadra Vojske Kraljevine Srbije, kroz koji je prošlo 16.453 vojnika, regruta, pitomaca, kursista iz dobrovoljaca.

U Bizerti su se na obuci nalazili delovi Šumadijske divizije drugog poziva, delovi Kombinovanog odreda, Skopska podoficirska škola, Štab rezervnih trupa i 1. puk rezervnih Niških trupa.

Obuka pitomce

U Bizerti je između ostale vršena i vojna nastava za nekoliko generacija pitomaca iz Skopske podoficirske škole, potom pitomce izabrane među srpskim đacima izbeglicama i među mladićima koji su stasali za regrutaciju. U tom cilju Vrhovna komanda je prvo okupila pitomce podoficirskih škola raspoređene u različitim jedinicama u Grčkoj i Africi, a zatim ih uputila u Bizertu. Šatori za smeštaj pitomaca prvo su bili uređeni u logoru Lazuaz. Posle tridesetak dana pitomci su prebačeni iz šatora u kasarne gde je nastavljena obuka.

Pitomci dvadesetšeste klase, koja je nazvana bizertska klasa, proizvedeni su u čin podnarednika 15. maja 1917. godine nakon čega je usledila još složenija borbena obuka. Kako je ova klasa i pre obuke imala borbena iskustva tokom 1915. godine i iskustvo povlačenja kroz Albaniju krajem 1915. i početkom 1916. godine smatralo se da je ona po svojim vojnim kvalitetima prevazilazila ranije klase podoficira.

Poslednja generacija pitomaca obučavana u Bizerti nije upućena na Solunski front već je planirano da ona nastavi svoje vojno školovanje u Srbiji nakon okončanja rata.

Obuka dobrovoljaca

Svi dobrovoljci iz prekookeanske dijaspore, koji su doputovali u zemlje Severne Afrike, pre odlaska na Solunski front prvobitno su bili stacionirani u Bizerti, gde su ne samo obučavani već oprema i naoružanjem i drugom opremom.

Duhovni život

Glavni članak: Verska služba u srpskoj vojsci u Severnoj Africi

I u danima boravka u Sfrici srpski vojnici proslavljali su ili makar obeležavali svoju krsnu slavu. U kasarnama, logorima, po bolnicama i sanatorijumima, srpska vojska svetkovala je velike verske praznike, Badnje veče, Božić, Vaskrs, Vidovdan i svoju krsnu slavu.

Nakon stabilizacije stanja i razmestaja u severnoj Africi, organizovan je verski život. U Komandi Srpskih rezervnih trupa i podoficirskih škola u kasarni „Lambert” radio je sveštenik koji je obavljao crkvene obrede u samoj komandi i održavao vezu sa ostalim sveštenicima, raspoređenim po bolnicama u Ferivilu, Tunisu, Alžiru i u logoru Lazuaz.

Sve vreme na tlu Afrike, sveštenici su obavljali crkvene svečanosti po jedinicama u logoru i kasarnama, držali opela u bolničkim kapelama i nad grobovima umrlim, parastose na srpskim vojničkim grobljima i prigodne rodoljubive besede po bolnicama kojima su jačali moral sanitetskog osoblja i krepili dušu bolesnicima.

Kulturo-zavbavni život

Za druge upotrebe pogledajte stranicu Srpsko vojničko logorsko pozorište „Afrika” u Lazuazu.

Sa oporavkom srpskih vojnika u Tunisu i Alžiru, u njima su se budile i duhovne potreba: radne, verske, kulturne. Tako se začela i ideja da se, po ugledu na Zapadni front u Evropi u Lazuazu, osnuje vojničko logorsko pozorište, vojnički orkestar, vojničke novine itd.

Groblja na kojima počivaju srpski vojnici

Spomen ploča na srpskom vojničkom groblju u Bizerti

Glavni članak: Srpska vojnička groblja iz Prvog svetskog rata u Severnoj Africi

Najveći broj iznemoglih, bolesnika i ranjenika našlo je leka, ali za mnoge spasa nije bilo. Na prostoru Severne Afrike umrlo je više od 3.226 srpskih vojnika. Među njima su bili i jedan general, 88 oficira, 143 podoficira i 42 pitomca. Njihovi posmrtni ostaci rasuti su na svetim mestima u grobnicama i na grobnim mestima u 24 groblja Severne Afrike, računajući tu i „Plavu grobnicu” u bizertskom zalivu.

Na pet grobalja u Tunisu i u dubini bizertskog zaliva večno počiva 2.769 srpskih ratnika, a u ondašnjoj francuskoj koloniji Alžiru, na 18 grobalja, kosti je rasulo 457 srpskih ratnika..

Povratak na Balkan

Oporavljeni i izlečeni srpski vojnici pre polaska za Solun

Doprinos Bizerte i njen značaj u popuni jedinica na novotvorenom balkanskom frontu bio je veliki. Odmoreni, oporavljeni, prezdraveli, izlečeni, preobučeni i obučeni vojnici, obučeni regruti i dobrovoljca, njih ukupno 52.314 iz Bizerte popunjavalo je borbene jedinice na frontu. Bila je to ogromna vojska, čitava jedna armija, koja je postupno narastala i na frontu ulazila u sastav postojeće dve srpske armije, koje su krenule u juriš ka oslobođenjeu Srbije.

Kao poseban izvor popune jedinica na Solunskom frontu predviđen je bio regrutni kontingent dobrovoljačkog potencijala iz Rusije i neutralnih država, kao i borci južnoslovenskog porekla među austrougarskim zarobljenicima koje su zarobile naše ili savezničke snage. Ukupni potencijal procenjivao se na oko 58.000 ljudi. Međutim, prikupljena sa svega 21.074 dobrovoljca. Otuda je popuna iz Severne Afrike i te kako dobrodošla,

„ ...jer je Prvi svetski rat rešen probojem srpskih jedinica na Solunskom frontu, a ne borbama na Zapadnom frontu, što je i omogućilo Srbiji da zauzme i baštini mesto ravnopravnog člana na mirovnoj konferenciji. ”

Po godinama ta popina novim borcima Solunskog fronta izgledala je ovako:

1916/17.

U toku 1916. godine iz bolnica u Bizerti preveženo je i u pravcu fronta postupno upućeno najpre 4.475 rekovalescenata, do sredine aprila. Godine 1917. taj broj iznosio je 4.891, a potom do kraja 1917. godine još 1.146 rekovalescenata što ukupno iznosi 10.512 izlečena, prezdravela vojnika tokom 1916. i 1917. godine.

1918

Najveći broj prezdravelih vojnika i rekovalescenata, njih 13.424, prebačeno je na front tokom 1918. godine - do avgusta, kada su završene pripreme za proboj. Među njima bili su Pitomci bizertske klase sa još nekim rezervnim jedinicama koji su ukrcani 26. jula 1918. na francuski brod „Polinezija” koji je bio torpedovan nedaleko od Malte ali je najveći deo novoproizvedenih pitomaca bio spašen. Po dolasku na front oni su bili raspoređeni u različite jedinice srpske vojske radi popune.

Vidi još

• Verska služba u srpskoj vojsci u Severnoj Africi
• Srpsko vojničko logorsko pozorište „Afrika” u Lazuazu
• Bolnice u Tunisu 1916/19

Literatura

• Veliki rat Srbije, Ministarstvo vojske i mornarice, Beograd, 1924.
• Trnovit put Srbije 1914 – 1918, Beograd; BIGZ: 1974.
• Pavlović B. Ploveće bolnice u ratovima Srbije do 1918. godine,
• Stojanović V. Istorija srpskog vojnog saniteta – naše ratno iskustvo, Beograd; VINC: 1992.
• Đurić S, Stojanović V. Golgota i vaskrs Srbije, Beograd, 1998,
• Živulović Ž. Preci i potomci, Službeni glasnik, Beograd, 1998,
• Dodir, letopis Veljkove Škole, Beograd.
• Srpski vojni sanitet u 1916. godini, Akademija medicinskih nauka SLD, Beograd 2007.
• Vojna Enciklopedija, Beograd; Vojnoizdavački zavod: 1975.
• Pregled istorije ratova, Vojno delo, Beograd, 1962.
• Stošić A. Veliki dani Srbije, Društvo za negovanje tradicije oslobodilačkih ratova Srbije do 1918., Beograd: 1994.
• Švabić B. Starim tragom, Beograd: Štamparija Iv. Čolovića i Ž. Mađarevića: 1930.