Mala sinagoga u Rijeci
| Mala sinagoga u Rijeci | |
|---|---|
 „Molitveni dom“ Jevreja u Rijeci sazidan u stilu moderne | |
  Mala sinagoga u Rijeci Lokacija na mapi Hrvatske | |
| Osnovne informacije | |
| Lokacija | Rijeka Hrvatska |
| Koordinate | 45° 19′ 37″ S; 14° 26′ 31″ I / 45.32699° S; 14.44202° I |
| Religija | judaizam |
| Obred | sefardski |
| Grad | Rijeka |
| Arhitektonski opis | |
| Stil arhitekture | moderna sa jasnim „italijanskim racionalnim stilom ” i sa samo nekoliko detalja u art deko stilizaciji. |
| Osnivanje | 1930. |
Mala sinagoga u Rijeci je sedma po redu sinagoga u Hrvatskoj podignutih između dva svetska rata (1919-1941) i jedna od dve u Rijeci koja je za razliku od starije dočekala kraj Drugog svetskog rata neoštećena.[1].
Nakon neophodne sveukupne restauracije, sinagoga je zvanično ponovo otvorena 2008. godine. Sinagoga je središte riječke jevrejske zajednice i jevrejske vereispovesti u hrvatskom lučkom gradu Rijeci. Važan je spomenik kulture grada Rijeke.
Položaj i status[uredi | uredi izvor]
Očuvana i obnovljena Mala riječka sinagoga nalazi se u ulici Ivana Filipovića 9. Zgrada sinagoge sa parcelom nacionalizovana je 1959. godine i tek je nedavno vraćena Jevrejskoj zajednici.
Zgrada Male sinagoge proglašena je zaštićeno nepokretna kulturno dobro Republike Hrvatske.
Mala riječka sinagoga je poslednja uopšte izgrađena sinagoga u Hrvatsko, sa jasnim dizajnerskim kodom modernosti (u literaturi slobodno opisano kao „italijanski racionalni stil ”) , sa samo nekoliko detalja u art deko stilizaciji.[2]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Prvi pomeni Jevraja u Istri i Rijeci datiraju iz 1436. godine.[3] Bili su to uglavnom trgovci, koji su živeli na području Ziecha ili Zudecca, odnosno Giudecca u Starom gradu Rijeks, otprilike u zapadnom delu današnjeg Klobučarićevog trga na mestu škole Nikola Tesla. Najstariji jevrejski doseljenici, Marchigiani, stigli su u Rijeku iz italijanske pokrajine Marche.[4]
Nakon izgona iz Španije u 15. veku u Rijeku sve više dolaze Jevreji sa ovog prostora. Nešto kasnije za njima dolaze i Jevreji iz Austrije, Italije i Trsta, koji se najviše doseljavaju između 1835. i 1850. U vreme ugarske vladavine (1868.-1918) veći je priliv mađarskih Jevreja, kao službenika i činovnika.
Sefardska opštine u Rijeci osnovana je 1781. godine, u kući Isaka Mihaela Pensa, koji je bio rodom iz Splita. Ovaj molitveni dom osnovan 27. septembra 1779. godine, danas se smatra najstarijim i prvim poznati jevrejskim molitveni hramom u Rijeci.[4]
Druga bogomolja u Rijeci osnovana je u kući Celebrini i bila je uređena kao privremeni molitveni dom 1836. godine, da bi godinu dana kasnije Mozes Saul ha-Levi darovao Jevrejskoj opštini vlastitu trospratnu kuću, u Starom gradu u Ulici Calle del Tempio, današnjoj Ulici Janeza Trdine, da u njoj osnuju sinagogu. Iste godine spoljašnjost i unutrašnjost ove kuće preuređene po nacrtima gradskog arhitekta Adama Olfa (koji je, među ostalim, ukrašavao i pročelje Zborne crkve Uznesenja Marijina ili Kosi toranj).
Zbog pojave nacizma 1930-tih godina, Jevreji masovno napuštaju Rijeku a počev od 1933. godine sve više se iseljavaju u Sjedinjene Američke Države, Englesku i Palestinu.[4]
U predvečerje Drugog svetskog rata u Riječkoj provinciji popisano je 1938. godine 1.783 Jevreja.
Na području Sušaka i Hrvatskoga primorja bilo je uoči Drugoga svetskog rata približno 150 Jevreja, a sinagoga je u Sušaku bila molitveni dom u iznajmljenom stanu u Štrosmajerovoj 6. Ova sinagoga je funkcionisao za vreme međuratne italijanske okupacije Rijeke, u hrvatskom delu Sušaka za Jevreje zajednica Hrvatskog primorja i Gorskog kotara. Otvorena je u novembru 1935. goodine. Nakon što je italijanska vojska okupirala Sušak u aprilu 1941. godine popisana su samo 92 sušačka Jevreja.[4]
Riječke sinagoge[uredi | uredi izvor]
U Hrvatskoj je nekada bilo oko 80 (100 po drugim izvorima) sinagoga, od kojih su 23 bile u potpunosti funkcionalne. Danas su, pored riječke sinagoge, u svojoj prvobitnoj funkciji sačuvane samo sinagoge u Splitu i Dubrovniku.[5]
Kroz istoriju u Rijeci je jevrejska zajednica imala 13 molitvenih domova od kojih samo dva bile sinagoge a ostali su uglavnom bili uređeni u iznajmljenim kućama i stanovima.
Prva sinagoga u Rijeci bila je Ortodoksna sinagoga ili Velika sinagoga na raskrsnici Cambierieve, Kapucinskog trga i ulice Zagrad u centru Rijeke izgrađena 1903. godine. Tada je jevrejska zajednica u Rijeci imala 2.500 parohijana.[6] Ovu sinagogogu Nemci su zajedno sa ustašama nakon kapitulacije Italije uništili 1944. godine.[7]
Osim ove Velike sinagoge U Rijeci između dva svetska rata postojale su i dve manje manje bogomolje koje su bile uređene u adaptiranom prostoru u ulici: Via Giovanni Ciotta (danas Barčićeva ulica) i ulici Viale Deak (danas Krešimirova ulica).[7]
Od opštine Rijeka 27. januara Jevreji su 1928. godine kupili zemlju za 10.000 lira površine 769 m2 da sagradi novi hram u tadašnjoj Viale Deak (danas I. Filipović).[2] Za izradu prvog projekta angažovan je Giuseppe Farkas, koji se pominje u istorijskim izvorima jevrejske zajednice, ali svu sačuvanu dokumentaciju vezanu za gradnju sinagoge su potpisali građevinski inženjeri Vittorio Gyözö Angyal i Pietro Fabbro (koji su 1925 - 1927 su već stekli odgovarajuće reference na projektu sinagoge u Opatiji).[8]
Mala ortodoksna sinagoga u Ulici Ivana Filipovića, sagrađena je 1930. godine, odnosno tri decenije nakon Velike sinagoge ali je za razliku od nje jedini sačuvani molitveni dom prvobitno sagrađena kao sinagoga.
Danas je Mala riječka sinagoga jedan je od retkim molitvenih domova u Hrvatskoj koji je i danas u svojoj prvobitnoj ritualnoj funkciji.[1]
Arhitektonske karakteristike[uredi | uredi izvor]
Sinagoga u Rijeci izgrađena je na inicijativu Udruženja pravoslavnih Izraelaca. Planovi gradnje sačinili su Vittorio Gyözö Angyal i Pietro Fabbro. Prema arhitektonskom stilu, sinagoga je sa malo ukrasa i simbola naknadno postavljenih na spoljnom pročelju sinagoge. Građen u stilu moderne, ovaj molitveni dom Jevreja u Rijeci je jednostavnih arhitektonskih linija sa pojedinim elementima preuzetih iz mediteranskog stila gradnje. Njen izgled, ipak, pleni dobro usklađenim odnosom upotrebljenih materijala, obojenog maltera, kamena i opeke korišćenih u izgradnji sinagoge.[7]
U unutrašnjosti sinagoge nalazi se priprata i centralni deo bogomolje, koji je podeljen u tri dela. Na bočnim stranama crkve i na balkonu (namenjenom za žene) na koji se stiže stepenicama preko posebnog ulaze u crkvu, nalaze se se po tri prozora, sa obe strane kroz koje prodire svetlost unutašnjost hrama.
Obnovljen je 2008. godine i zaštićen kao nepokretno kulturno dobro Hrvastke.
Mala sinagoga u Rijeci koja je izgrađena je na inicijativu Udruženja pravoslavnih Izraelaca. Planovi gradnje sačinili su Vittorio Gyözö Angyal i Pietro Fabbro, tokom realizacije gradnje prošla je kroz nekoliko varijanti projekta:[7]
- Prva varijanta projekta - iz avgusta 1930. godine, u odnosu na konačno realiziranu, predviđala je izradu okvirne nosive armirano-betonske konstrukcije sa poligonalno lomljenom gredom zaobljene konture u unutrašnjosti molitvene dvorane (poput fabričke hale). Oblikovanje je bilo jako redukovano, donekle nekreativno, bez ukrasa i religijskih simbola, i iz ovih razloga nije prihvaćeno.
- Druga varijanta projekta iz maja 1931. predstavlja je bolje konstruktivno rešenje, u kome je dvozglobni armirano-betonski okvir rešen kosim uglovnim vutama i ravnim gredama raspona 9,95 m, a debljina nosivih stubova “skrivena” je u šupljem dvostrukom zidu. Ova varijanta je bolje oblikovana sa bolje dizajnirani prozorim dvorane sa stepenastim završetkom i simbolom magen Davida u rasteru prozorskog stakla i modernije naglađenog stepeništa i vertikala sa oblogom od fugovane opeke.
- Treća varijanta projekta iz 1931. i 1932. godine bila je varijanta s dopunskim doterivanjem detalja, zadržavši ipak sve glavne karakteristike prethodnog projekta.[9]
Sinagoga je dovršena i svečano otvorena 1932. godine, prema mišljenju arhitekte Zlatka Karača i njegovih kolega, kao...
Objekt je soliterne impostacije, decentno povučen u dubinu parcele sa ogradom prema ulici, izduženoga “kutijastog” volumena položenog u smeru istok-zapad; glavno pročelje je severno, ulaz zapadni, kako i nalažu obredni kanoni. Utisak modernosti naročito podržava asimetrična kubistička kompozicija zapadnog pročelja sa glavnim ulazom “preko ugla”, naglašenim korpusom stepenica i ugaonim prozorom sa oblikovnim reminiscencijama na art dèko detalje. Jednostavni, glatko omalterisani volumen molitvene dvorane samo je u parapetnoj zoni pročelja naznačen razdelnom linijom venca ispod prozora i horizontalnim trakama koloristički kontrastne fugirane opeke i podnoža od kamena. Iznad prozora u žbuci je apliciran reljefni motiv šesterokrake Davidove zvijezde.[7][10][11]
Raskošni barokni aron hakodesh od mermera (sveti ormar za čuvanje Tore) , prvobitno je stajao u tršćanskoj sinagogi Scuola Grande, zatim je prenesen u Ankonu, a odatle je 1934. kao donacija stigao u Rijeku. Propovedna bima za rabina (naziva se i teva) u sredini je dvorane okružena klupama, u skladu sa ortodoksnim bifokalnim konceptom sinagogalnog prostora.[7]
Spratna galerija za žene od molitvenog je prostora odvojena rešetkastom ogradom. Jedini ukrasi u strogom, gotovo asketskom enterijeru su oslikani venac ispod plafona i stilizovan vegetabilni reljef ispod linije prozora.[1]
U inventaru sinagoge sačuvani su rotulusi Tore s meilom (navlakom) od baršuna i zlatoveza, srebrnim tasom i rimonimom, krunom Keter Tora, jadom (“ruka” za čitanje Tore), parohetom i ner-tamidom (večnim svetlom).[7]
Uza sinagogu je u zapadnom delu parcele projektovana je pomoćna jedspratna zgrada sa stanom domara i obrednim ženskim kupatilom (mikve).[7]
Obnova sinagoge[uredi | uredi izvor]
Obnova sinagoge u Rijeci započela je 1993. godine. Finansiranje sanacije krova preuzela je na sebe Riječka gradska uprava čime je zaustavljeno dalje propadanje celokupne imovine. U toku obnove sinagoge Riječka gradska uprava sanirana je i kapelu na jevrejskom groblju u Kozali.
Sinagogu je kao spomenik kulture i kulturno dobro obnovilo Odeljenje za zaštitu spomenika grada Rijeke nakon razrade projekta i temeljnog ispitivanja ukupne obnove. Projekat je finansiran od strane grad Rijeka i prvi radovi počeli su 2004. godine kada je obnovljena spoljna fasada i predvorje sinagoge. Tokom 2007. i 2008. godine završeno je sređivanje dvorišta sinagoge, zajedničkih prostorija i balkona.
U delu obnovljene sinagoge je sedište jevrejske zajednice, a u drugom delu se odvija život verske zajednice.
Uz ulaz u sinagogu recentno je postavljena spomen-ploča Jevrejima palim u Drugome svetskom ratu, sa znakom menore.[7]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v Židovska općina Rijeka; Irena Deže Starčević; Židovi u Rijeci; stranica 4, 8, 10, 18, 19, 20; lipanj 2011
- ^ a b Lica kulturnog identiteta: Kvarnerski baštinski vremeplov, (ur.) Velid Đekić, Rijeka, TZ Primorsko-goranske županije, 2007., 55. (ad Mala riječka sinagoga)
- ^ FILIP KOHN, Židovska zajednica u Rijeci od 1441. do danas, u: Ha-kol, 98 (2007), 15-18.;
- ^ a b v g Moravček, Goran. „Srušena riječka sinagoga – Goran Moravcek”. fluminensia.org. Pristupljeno 2021-05-07.
- ^ Ballarini,Amleto,Mihael Sobolevski : Le vittime di nazionalità italiana a Fiume e dintorni (1939-1947) - Žrtve talijanske nacionalnosti u Rijeci i okolici (1939-1947),2002., str.189
- ^ Goran Moravček, Nestale riječke crkve, Sušačka revija, broj 70/71 (pristupljeno 19. kolovoza 2012)
- ^ a b v g d đ e ž z Zlatko Karač Mala ortodoksna sinagoga u Rijeci – povijest i obnova, kvartal VI 1/2 - 2009
- ^ Državni arhiv u Rijeci [DAR] - Tehnički uredi grada Rijeke (JU 51): 31/1930., kut. 172 (projekti male ortodoksne sinagoge, 13 nacrta i statički račun, 1930.-1931.)
- ^ DAINA Glavočić, Sinagoga / Synagogue... Rijeka, u: Darja Radović Mahečić, Moderna arhitektura u Hrvatskoj / Modern Architecture in Croatia 1930-ih, Zagreb, Institut za povijest umjetnosti, Školska knjiga, 2007., 145-148.
- ^ JOLANDA Todorović, Sakralna arhitektura, u: Moderna arhitektura Rijeke, Rijeka, Moderna galerija Rijeka, 1996., 96-110, 179, kat. br. 159.
- ^ J. MANDIĆ, Moderna arhitektura Rijeke između dva svjetska rata. Stambena i sakralna arhitektura, u: Novi list, L, 134 (1996), 29
Literatura[uredi | uredi izvor]
- ZLATKO Karač, Memento to a lost synagogue heritage by Zlatko Karač, u: Croatian Government Bulletin, 29 (2000), 29.
- Lica kulturnog identiteta: Kvarnerski baštinski vremeplov, (ur.) Velid Đekić, Rijeka, TZ Primorsko-goranske županije, 2007., 55.
- SAŠA DMITROVIĆ, Priča o gradu. Židovi, u: Gradski život, IV, 26 (1996), 63.
- JOSIF Musafia, Ortodoksna sinagoga u Rijeci nekad i danas, u: Novi omanut, 16 (1996),
- IRENA Korda, Iz povijesti Židova Rijeke i okolice, u: Dva stoljeća povijesti i kulture Židova u Zagrebu i Hrvatskoj [zbornik], Zagreb, Židovska općina Zagreb, 1998., 332-334.,
- MELITA ŠVOB, Židovi u Hrvatskoj, II, Zagreb, Izvori, 2004., 475-494. (ad Rijeka),
- TEODORO Morgani, Židovi Rijeke i Opatije (1441.-1945), Rijeka, Židovska općina Rijeka, Adamić, 2006., 61, 66, 120.,
.svg){kind=small}
