Pasat

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
(preusmereno sa Пасати)

Zapadni vetrovi (plave strelice) i pasati (žute i smeđe strelice))

Pasati (španski pasar — „proći, prelaziti“; jer su ti vetrovi bili povoljni za plovidbu jedrilica iz Evrope u Ameriku) su vetrovi koji nastaju tako što od pojaseva visokog vazdušnog pritiska između 20° i 40° severne i južne geografske širine, koji su pravilno razvijeni samo iznad okeana i to mnogo izrazitije na južnoj polulopti, vazdušne mase struje sa obe strane prema polutarskom pojasu niskog pritiska. Na severnoj polukugli se javljaju kao severoistočni i istočni vetar, a na južnoj polukugli kao jugoistočni i istočni vetar.[1]

Pasati imaju više meridijanski pravac duvanja na istočnim stranama okeana, dok je pri zapadnim stranama pravac više uporednički, naročito u letnjoj polovini godine odgovarajuće zemljine polukugle. To važi i za ceo Tihi okean i za južni deo Indijskog okeana. Taj sistem vetrova je znatno preinačen u blizini velikih kontinenata, naročito u južnoj Aziji, usled velikih godišnjih kolebanja temperature i vazdušnog pritiska, kao i neposrednog dodira sa Indijskim okeanom, pa je ovde razvijen sistem monsunskih vetrova. Glavno obeležje pasatskih vetrova je njihova postojanost i u pravcu i u jačini. Vetar u tim krajevima duva danima, nedeljama, pa i mesecima gotovo iz istog pravca i istom brzinom. Poremećaji su veoma retki u središnim delovima pasatskih pojaseva.

Srednja brzina pasata u njegovim središnim delovima iznosi od 6—9 m/s, ali je nekim mesecima manja. Inače, brzina pasatskih vetrova se smanjuje sa bliženjem termičkom ekvatoru, tj. pojasu polutarskih tišina. Pasati imaju najveću jačinu u proleću odgovarajuće zemljine polukugle, a najmanju u suprotnom godišnjem dobu — u jesen. Pasati su, pored toga, srazmerno suvi i prohladni pri vedrom vremenu. Nemaju nikakvu težnju za uzlaznim kretanjem, pa po tome ni za obrazovanje oblaka i padavina. Ali sve to nastupi čim se ispreči neko bregovito ostrvo ili kopno. Ovo prisiljeno uzlazno kretanje, i do srazmerno neznatne visine, uslovljava dovoljno sniženje temperature da bi došlo do kondenzovanja vodene pare i do trajne i obilne padavine, pri bregovitim obalama, koja se po tome zove orografska kiša.

Pasati su obično jači u proleće nego u jesen, pa stoga donose u tom vremenu obilnije kiše. Najčešće tipične, pasatske orografske kiše se javljaju na Havajskim ostrvima, ali i na Velikim i Malim Antilima, Zelenortskim Ostrvima, Madagaskaru i Ostrvu Svete Jelene.

Visina do koje se osećaju pasatski vetrovi vrlo je promenljiva. Severoistočni pasat na Atlantskom okeanu obično vlada do nešto veće visine od 900 metara, ali po neposrednim posmatranjima, ponekad dostiže visinu i do 4000 metara. Treba takođe spomenuti da pojas pasatskih vetrova zauzima više od polovine zemljine površine, ali su oni poremećeni na najvećem delu svoga prostora u blizini kontinenata.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Španska galija

Termin trade winds izvorno potiče iz pojma trgovine iz ranog četrnaestog veka (na kasnom srednjeengleskom) i dalje često znači „put“ ili „trak“.[2] Portugalci su prepoznali važnost pasata (tada Volta do mar, što na portugalskom znači „skretanje mora“ ali i „povratak s mora“) u plovidbi u severnom i južnom Atlantskom okeanu još u 15. veku.[3] Iz zapadne Afrike, Portugalci su morali da otplove iz kontinentalne Afrike, odnosno na zapad i severozapad. Potom bi mogli da se okrenu severoistoku, u oblast oko Azorskih ostrva, i konačno na istok ka kontinentalnoj Evropi. Takođe su naučili da bi stigli u Južnu Afriku, da moraju da odu daleko u okean, krenu ka Brazilu i ponovo na istok oko 30 °C. (To je zato što praćenje afričke obale na jugu znači plovidba uz vetar na južnoj hemisferi.) U Tihom okeanu, puna cirkulacija vetra, koja je uključivala i istočni pasat i zapadni vetar na višim geografskim širinama, bila je nepoznata Evropljanima sve do putovanja Andresa de Urdanete 1565. godine.[4]

Kapetan jedrenjaka traži kurs duž kojeg se može očekivati da će vetrovi duvati u pravcu kretanja.[5] Tokom doba jedara, obrazac preovlađujućih vetrova činio je razne tačke sveta lako ili teško dostupnim, i stoga je imao direktan uticaj na izgradnju evropskog carstva, a time i na modernu političku geografiju. Na primer, Manilske galije uopšte nisu mogle da plove u vetar.[4]

Edmond Halejeva mapa pasata, 1686

Do 18. veka, važnost pasata za englesku trgovačku flotu za prelazak Atlantskog okeana navela je širu javnost i etimologe da identifikuju ime sa kasnijim značenjem „trgovine“: „(strana) trgovina“.[6] Između 1847. i 1849. Metju Fonten Mori je prikupio dovoljno informacija da napravi karte vetra i struje za svetske okeane.[7]

Uzrok[uredi | uredi izvor]

3D mapa koja prikazuje Hedlijeve ćelije u odnosu na pasat na površini

Kao deo Hedlijeve ćelije, površinski vazduh teče prema ekvatoru dok je tok u visini prema polovima. Područje niskog pritiska sa mirnim, laganim promenljivim vetrovima u blizini ekvatora je poznato kao doldrami,[8] blisko ekvatorijalna korita,[9] intertropski front, ili zona intertropske konvergencije.[10] Kada se nalazi unutar monsunskog regiona, ova zona niskog pritiska i konvergencije vetra je takođe poznata kao monsunsko korito.[11] Oko 30° u obe hemisfere, vazduh počinje da se spušta prema površini u suptropskim pojasevima visokog pritiska poznatim kao suptropski grebeni. Vazduh koji se spušta (tone) je relativno suv, jer se spuštanjem temperatura povećava, ali sadržaj vlage ostaje konstantan, što smanjuje relativnu vlažnost vazdušne mase. Ovaj topli, suvi vazduh je poznat kao superiorna vazdušna masa i obično se nalazi iznad morske tropske (tople i vlažne) vazdušne mase. Povećanje temperature sa visinom je poznato kao temperaturna inverzija. Kada se dogodi u okviru režima pasata, poznat je kao inverzija pasata.[12]

Površinski vazduh koji struji iz ovih suptropskih pojaseva visokog pritiska ka ekvatoru je skrenut ka zapadu u obe hemisfere Koriolisovim efektom.[13] Ovi vetrovi duvaju pretežno sa severoistoka na severnoj hemisferi i sa jugoistoka na južnoj hemisferi.[14] Pošto su vetrovi nazvani po pravcu iz kojeg duvaju,[15] ovi vetrovi se nazivaju severoistočnim pasatima na severnoj hemisferi i jugoistočnim pasatima na južnoj hemisferi. Pasati obe hemisfere susreću se u doldrumima.[8]

Dok duvaju preko tropskih regiona, vazdušne mase se zagrevaju na nižim geografskim širinama zbog više direktne sunčeve svetlosti. Oni koji se razvijaju iznad kopna (kontinentalni) su suvlji i topliji od onih koji se razvijaju iznad okeana (pomorski) i putuju ka severu na zapadnoj periferiji suptropskog grebena.[16] Morske tropske vazdušne mase se ponekad nazivaju trgovačkim vazdušnim masama.[17] Svi tropski okeani osim severnog Indijskog okeana imaju velika područja pasata.[18]

Efekti vremena i biodiverziteta[uredi | uredi izvor]

Oblaci koji se formiraju iznad regiona u okviru režima pasata obično se sastoje od kumulusa koji se ne protežu više od 4 km (13.000 ft) u visinu, a viši su ograničeni inverzijom pasata.[19] Pasati potiču u većoj meri iz pravca polova (severoistok na severnoj hemisferi, jugoistočni na južnoj hemisferi) tokom hladne sezone, a jači su zimi nego leti.[20] Na primer, sezona vetrova u Gvajani, koja se nalazi na niskim geografskim širinama u Južnoj Americi, se dešava između januara i aprila.[21] Kada je faza arktičke oscilacije (AO) topla, pasati su jači u tropima. Hladna faza AO dovodi do slabijih pasata.[22] Kada su pasati slabiji, veće količine kiše padaju na kopnene površine u tropskim krajevima, kao što je Centralna Amerika.[23]

Sredinom leta na severnoj hemisferi (jul), pasati koji se kreću na zapad južno od suptropskog grebena koji se kreće ka severu širići se ka severozapadu od Karipskog mora u jugoistočnu Severnu Ameriku (Florida i obala Meksičkog zaliva). Kada prašina iz Sahare koja se kreće oko južne periferije grebena putuje preko kopna, padavine su potisnute i nebo se menja iz plavog u belo što dovodi do povećanja crvenih zalazaka sunca. Njegovo prisustvo negativno utiče na kvalitet vazduha tako što povećava broj čestica u vazduhu.[1] Iako jugoistočne SAD imaju neke od najčistijih vazduha u Severnoj Americi, veliki deo afričke prašine koja stiže do Sjedinjenih Država utiče na Floridu.[24] Od 1970. godine, pojave prašine su se pogoršale zbog perioda suše u Africi. Postoji velika varijabilnost u transportu prašine na Karibe i Floridu iz godine u godinu.[25] Događaji prašine povezani su sa padom zdravlja koralnih grebena širom Kariba i Floride, prvenstveno od 1970-ih.[26]

Svake godine milioni tona saharske prašine bogate hranljivim materijama prelaze Atlantski okean, donoseći vitalni fosfor i druga đubriva osiromašenom amazonskom zemljištu.[27]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b Science Daily (1999-07-14). African Dust Called A Major Factor Affecting Southeast U.S. Air Quality. Retrieved on 2007-06-10.
  2. ^ Carol G. Braham; Enid Pearsons; Deborah M. Posner; Georgia S. Maas; Richard Goodman (2001). Random House Webster's College DictionaryNeophodna slobodna registracija (second izd.). Random House. str. 1385. ISBN 978-0-375-42560-8. 
  3. ^ Hermann R. Muelder (2007). Years of This Land - A Geographical History of the United States. Read Books. str. 38. ISBN 978-1-4067-7740-6. 
  4. ^ a b Derek Hayes (2001). Historical atlas of the North Pacific Ocean: maps of discovery and scientific exploration, 1500–2000. Douglas & McIntyre. str. 18. ISBN 978-1-55054-865-5. 
  5. ^ Cyrus Cornelius Adams (1904). A text-book of commercial geography. D. Appleton and company. str. 19. 
  6. ^ Oxford English Dictionary (2 izd.). str. 225. 
  7. ^ Derek Hayes (2001). Historical atlas of the North Pacific Ocean: maps of discovery and scientific exploration, 1500–2000. Douglas & McIntyre. str. 152. ISBN 978-1-55054-865-5. 
  8. ^ a b Sverre Petterssen (1941). Introduction to Meteorology. Mcgraw-Hill Book Company, Inc. str. 110. ISBN 978-1-4437-2300-8. 
  9. ^ Glossary of Meteorology (jun 2000). „Doldrums”. American Meteorological Society. Arhivirano iz originala 2009-09-25. g. Pristupljeno 2009-11-09. 
  10. ^ Glossary of Meteorology (jun 2000). „Intertropical Convergence Zone”. American Meteorological Society. Arhivirano iz originala 2009-06-02. g. Pristupljeno 2009-11-09. 
  11. ^ Glossary of Meteorology (jun 2000). „Monsoon Trough”. American Meteorological Society. Arhivirano iz originala 2009-06-17. g. Pristupljeno 2009-11-09. 
  12. ^ Glossary of Meteorology (jun 2000). „Superior air”. American Meteorological Society. Arhivirano iz originala 2011-06-06. g. Pristupljeno 2009-10-28. 
  13. ^ Glossary of Meteorology (2009). „trade winds”. Glossary of Meteorology. American Meteorological Society. Arhivirano iz originala 2008-12-11. g. Pristupljeno 2008-09-08. 
  14. ^ Ralph Stockman Tarr; Frank Morton McMurry; Almon Ernest Parkins (1909). Advanced geography. State Printing. str. 246. 
  15. ^ JetStream (2008). „How to read weather maps”. National Weather Service. Arhivirano iz originala 2012-07-05. g. Pristupljeno 2007-05-16. 
  16. ^ Glossary of Meteorology (jun 2000). „Tropical air”. American Meteorological Society. Arhivirano iz originala 2011-06-06. g. Pristupljeno 2009-10-28. 
  17. ^ Glossary of Meteorology (jun 2000). „Trade air”. American Meteorological Society. Arhivirano iz originala 2011-06-06. g. Pristupljeno 2009-10-28. 
  18. ^ John E. Oliver (2005). Encyclopedia of world climatology. Springer. str. 128. ISBN 978-1-4020-3264-6. 
  19. ^ Bob Rauber (2009-05-22). „Research-The Rain in Cumulus over the Ocean Campaign”. Pristupljeno 2009-11-08. 
  20. ^ James P. Terry (2007). Tropical cyclones: climatology and impacts in the South Pacific. Springer. str. 8. ISBN 978-0-387-71542-1. 
  21. ^ G. E. Pieter; F. Augustinus (2004). „The influence of the trade winds on the coastal development of the Guianas at various scale levels: a synthesis”. Marine Geology. 208 (2–4): 145—151. Bibcode:2004MGeol.208..145A. doi:10.1016/j.margeo.2004.04.007. hdl:1874/12170 Slobodan pristup. 
  22. ^ Robert R. Steward (2005). „The Ocean's Influence on North American Drought”. Texas A&M University. Arhivirano iz originala 17. 05. 2016. g. Pristupljeno 04. 07. 2022. 
  23. ^ John E. Oliver (2005). Encyclopedia of world climatology. Springer. str. 185. ISBN 978-1-4020-3264-6. 
  24. ^ Science Daily (2001-06-15). Microbes And The Dust They Ride In On Pose Potential Health Risks. Retrieved on 2007-06-10.
  25. ^ Usinfo.state.gov (2003). Study Says African Dust Affects Climate in U.S., Caribbean. Arhivirano 2007-06-20 na sajtu Wayback Machine Retrieved on 2007-06-10.
  26. ^ U. S. Geological Survey (2006). Coral Mortality and African Dust. Retrieved on 2007-06-10.
  27. ^ Yu, Hongbin; Chin, Mian; Yuan, Tianle; Bian, Huisheng; Remer, Lorraine A.; Prospero, Joseph M.; Omar, Ali; Winker, David; Yang, Yuekui; Zhang, Yan; Zhang, Zhibo; Zhao, Chun (2015). „The fertilizing role of African dust in the Amazon rainforest: A first multiyear assessment based on data from Cloud‐Aerosol Lidar and Infrared Pathfinder Satellite Observations”. Geophysical Research Letters. 42 (6): 1984—1991. doi:10.1002/2015GL063040 Slobodan pristup. 

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

  • Mediji vezani za članak Pasat na Vikimedijinoj ostavi
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Пасат&oldid=25522318”