Toplodolska reka (pritoka Temštice)
| Toplodolska reka | |
|---|---|
 | |
| Opšte informacije | |
| Dužina | 20,78 km |
| Basen | 136,95 km2 |
| Sliv | Crnomorski |
| Plovnost | ne |
| Vodotok | |
| V. izvora | 1880 m |
| Ušće | reka Visočica |
| Geografske karakteristike | |
| Država/e |  Srbija |
| Naselja | Topli Do i Zaskovci |
| Pritoke | Jaskovička reka |
| Reka na Vikimedijinoj ostavi | |
Toplodolska reka je druga najvažnija pritoka (sastavnica) u slivu Visočice (Temštice), koja drenira južne padine Stare planine. Nastaje u Toplom Dolu spajanjem Javorske i Rekitske reke. U širem smislu ona pripada slivu reke Temštice kao njena leva sastavnica, a u najširem smislu pripada slivu reke Nišave, odnosno Južne Morave, zatim Velike Morave, Dunava, pa samim tim i Crnomorskom slivu.[1] Administrativno sliv Toplodolske reke pripada opštini Pirot u Pirotskom upravnom okrugu.
Geografska istraživanje Toplodolske reke[uredi | uredi izvor]
O formiranju Toplodolske reke pisao je svojevremeno među prvima Jovan Cvijić, koji u o njoj ovo kaže:
„Toplodolštica izvire čelenkom iz cirka, kojem su u zaleđu Midžor, Donja i Gornja Martinica, Brezova Čuka i Vražja Glava; na zapadu mu je okvir Babin Zub, a na istoku Belan, koji je zglobljen sa Vražjom Glavom. Dugim Bilom, koje se od Midžora odvaja, podeljen je ovaj cirk na dvoje i tako su izdvojena dva kraka Toplodolštice; u zapadnom je cirku čelenka Zatrapnje, a u istočnom, koji je na skici predstavljen, čelenka je Javorske reke. Unutrašnjost je oba cirka pod gustom gorom, u Backoj Reci prevlađuju četinari. Zemljište cirkova je sastavljeno iz crvenog peščara i crvenog konglomerata; u njima izviru mnogobrojni slabi izvori, koje hrani poglavito sočnica, i njihove jaruge se sastavljaju u glavne krakove." [2]
Geografske odlike[uredi | uredi izvor]
Slivno područje Toplodolske reke nalazi se u jugoistočnom delu Srbije u okviru područja Stare planine između:
- 43° 17' 35” i 43° 24' 11” severne geografske širine
- 22° 35' 13” i 22° 47' 56” geografske dužine.[3]
Po površini sliva od 136,95 km² i dužini rečnog toka od 20,78 km Toplodolaska reka je druga najvažnija pritoka Visočice (Temštice). Kod Toplog Dola dno doline Toplodolske reke se malo proširuje, a nizvodno se na maloj dužini mestimično javlja i aluvijalna ravan. Ipak, i dalje je reka duboko usečena a dolinske strane, naročito leve, su visoke i strme.[4]
Pad rečnog korita se smanjuje ali i na sektoru od Toplog Dola do ušća u Visočicu iznosi značajnih 24,7 m/km.
Sa desne strane Toplodolska reka prima najveću pritoku Zaskovačku reku.
Tok Toplodolske reke ima veliku snagu zbog vodnosti sliva, naročito u proleće kada se topi sneg na Staroj planini, kao i izrazitih padova. Imajući u vidu i podlogu od crvenih peščara, često nosi veliku količinu nanosa. Uliva se u Visočicu na nadmorskoj visini od 483 metara.
Gustina rečne mreže u slivu Toplodolske reke je najveća ako gledamo samo veće slivove površine preko 50 km² , i iznosi 2,4 km/km². Od toga je 1,06 km/km2 stalnih vodotokova (44,2%), i 1,34 km/km² periodičnih vodotokova (55,8%). Prosečan pad Toplodolske sa Javorskom reke iznosi 67,23 m/km.[4]
Sastavnice Toplodolske reke[uredi | uredi izvor]
Toplodolska reka postaje od Rakitske (njene desne sastavnice) i Javorske reke (njene leve sastavnice) koje se sastaju kod sela Toplog Dola, po kome je i dobila naziv, na nadmorskoj visini od 699 metara.
- Javorska reka
Javorska reka je i po dužini toka (12,03 km) i po površini sliva veća sastavnica od Rakitske reke (6,92 km), tako da se može računati kao početak Toplodolske reke. Javorska reka izvire 1,4 kilometara jugoistočno od Midžora na 1.880 m n.v. Gotovo ceo sliv Javorske reke, kao i Rakitske izgrađen je u permskim crvenim peščarima, alevrolitima i glincima, osim razvođa prema Gostuškoj i Dojkinačkoj reci koja su od trijaskih klastičnih stena. Ova vrsta geološke podloge, uz izrazite padove omogućava izgradnju veoma guste rečne mreže. Izvori se nalaze uglavnom na velikim visinama, ispod razvođa.[4]
Pritoke Javorske reke su brojne, uglavnom kratkog toka. Leva strana sliva je šira i tu možemo izdvojiti Čunguljski dol, Kiselički dol, Studenačku reku. Sa desne strane, pre Toplog Dola izdvaja se pritoka Kovani dol.
Javorska reka ima izraziti pad rečnog toka, dolinsko dno je usko, a strane doline su uz rečno korito pokrivene šumskom vegetacijom.[5] I pritoke imaju jako velike padove, a na odsecima se javljaju brojni veći i manji vodopadi.[4]
- Kanjon Kovanog dola, pritoke Javorske reke
-
-
- Rakitska reka
Rakitska reka izvire ispod Vojvodinog venca (1.671 m n.v), na 1.612 metara nadmorske visine. Sa leve strane u nju se uliva Kaluđerska reka koja izvire iz Kaluđerskih vrela ispod Midžora, a njene desne pritoke odvodnjavaju Prilepski vrh (1.906 m n.v) i Tupanar (1.956 m n.v). I sliv Rakitske reke odlikuje se velikim brojem vodotoka, istina uglavnom periodičnih, sa izvorima najčešće visoko pri razvođima i velikim padovima rečnih korita.[4]
Sliv[uredi | uredi izvor]
Nakon spajanja Rekitske i Javorske reke novoformirana Toplodolska reka, do njenog spajanja sa rekom Visočicom, teče ka jugozapadu formirajući tok dužine oko 8,801 km, i na tom putu drenira sliv ukupne površine od 138,2 km². Ako se uzme u obzir da dužine njenih sastavnica iznose za Javorsku reku 12,21 km, a za Rekitsku reku 6,87 km, a da je tačka Toplodolske reke izvor duže sastavnice (a to je Javorska reka), onda ukupna dužina Toplodolske reke iznosi 21,011 km.[6]
Na svom putu do ušća u Visočicu Toplodolska reka prima sledeće pritoke:
- Zaskovačku reku (svoju najznačajniju pritoku) koja se nakon 2,7 km uliva se u Toplodolsku reku sa njene leve strane na koti 581 m. Ime je dobila po selu Zaskovci gde nastaje spajanjem Terzinske reke sa Živadinovim dolom.
- Debeloluški dol, koji se u Toplodolsku reku uliva sa njene desne strane.[7]
- Niz manjih i uglavnom povremenih tokova.
Ako se u obračun uključe samo stalni vodotokove, u tom slučaju gustina rečne mreže Toplodolske reke iznosila 1,03 km/km².
Toplodolska reka se uglavnom prihranjuje na račun otapanja snega sa najviših vrhova Stare planine, kao i na račun prolećnih kiša. Ona je tokom prolećnih meseci izuzetno jaka, velikih proticaja i velike kinetičke energije tako da do samog spajanja sa Visočicom donosi oblutke permskih peščara decimetarskih do skoro metarskih dimenzija. Nasuprot ovome, tokom dužeg perioda bez kiše reka skoro da presušuje.[6]
Ušće[uredi | uredi izvor]
Nakon toka od 8,801 km, od nastanka do spajanja sa Visočicom, Toplodolska reka, kod Mrtvačkog mosta kao jedna od sastavnica, formira reku Temšticu.[6]
Hidrografija[uredi | uredi izvor]
Hidrografska mreža razvijena u okviru sliva Toplodolske reke je dendritičnog tipa, sa velikim brojem povremenih tokova. Tokovi su velikih gradijenata, bujičnog karaktera.[3]
Režim Toplodolske reke, ali i njenih glavnih sastavnica Javorske i Rekitske reke kao i njenih glavnih pritoka, uslovljen je na prvom mestu otapanjem snega kao i prolećnim kišama. Maksimumi su prisutni uglavnom tokom prolećnih meseci, a uslovnjeni su pozitivnim temperaturama vazduha koje uslovljavaju otapanje snežnog pokrivača. Posledica ovoga su činjenice da su mart, april i maj najvodniji meseci u godini kada u proseku oko polovine ukupne godišnje količine vode protekne koritom Toplodolske reke.[3]
Galerija[uredi | uredi izvor]
- Deo faune Toplodolske reke
-
-
-
-
-
-
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Milovanović, B. (2010). Klima Stare planine, Beograd, Geografski institut „Jovan Cvijić“ SANU.
- ^ Cvijić, J. (1896). Izvori, vodopadi i tresave u istočnoj Srbiji. U: Glas Srpske kraljevske akademije. Prvi razred, [Odeljenje prirodno-matematičkih nauka], knj. 18 (str. 1-122). Beograd, Srpska kraljevska akademija. str. 12
- ^ a b v V. Ristić Vakanjac i sar.: Klimatske i hidrografske karakteristike sliva Toplodolske reke. Pirotski zbornik 41 (2016) 115-140
- ^ a b v g d Toplodolska reka U: Mrđan M. Đokić, Nišava – potamološka studija, doktorska disertacija, Niš, str. 152-154
- ^ Vidanović, Rajko, Bioekološka osnova za gazdovanje šumama u slivu Toplodolske reke, Pirotski zbornik, knj. 23–24, Pirot, 1998, str. 27–37.
- ^ a b v V. Ristić Vakanjac i sar.: Klimatske i hidrografske karakteristike sliva Toplodolske reke. Pirotski zbornik 41 (2016) str. 134
- ^ V. Ristić Vakanjac i sar.: Klimatske i hidrografske karakteristike sliva Toplodolske reke. Pirotski zbornik 41 (2016), str. 139–140
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Stanković S. 1997, Geografija Ponišavlja, Beograd.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
Mediji vezani za članak Toplodolska reka na Vikimedijinoj ostavi