Dečiji olovni sarkofag sa reljefnim predstavama iz Jagodin male
| Dečji ranohrišćanski olovni sarkofag iz Jagodin male | |
|---|---|
 Dečji ranohrišćanski olovni sarkofag | |
| Mesto | Niš  |
| Sagrađen | 4. vek - 5. vek |
 Jagodin mala | |
Dečiji olovni sarkofag sa reljefnim predstavama iz Jagodin male, jedan je od eksponata iz ranohrišćanskog perioda arheološke zbirke Narodnog muzeja u Nišu, kao najznačajni nalaz iz groba 5, u centralnom delu narteksa, bazilike sa martirijumom, sa arheološkog lokaliteta u Jagodin mali (jednom od niških naselja) u kojoj je otkriven 1962. godine. Sarkofag je datovan u period između 379. i 408. godine, kada je Grad Nais, danas Niš, od kraja 3. veka a naročito kroz čitav 4. vek doživljavao procvat.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Hrišćanska tradicija, koja je počela da se širi u 4. veku na prostoru Niške kotline i Naisa u njemu, nastavila je dalju ekspanziju sa Konstantinovim priznanjem hrišćanstva 313. godine,[1] što je na ovom prostoru ostavilo brojne materijalne tragove. Iz perioda od 4. veka—6. veka nalazimo brojne ostatke nekropola-grobnica. Tako je Nais od 4. veka, zahvaljujući Konstantinu, i kasnije drugim carevima poreklom sa ovog prostora, postao kultno i kulturno središte, jako versko žarište i poznato episkopsko sedište.[2]
Da je u kasnoantičkom periodu Nais postao i značajan hrišćanski centar, saznajemo iz spisa u kojima se navode imenima šestorice episkopa iz 343–414. i 504–553. godine:
- Kirijak (lat. Ciriacus) (pre 343)
- Gaudencije (lat. Gaudentius de eveque Naissus) (343—350)
- Bonos (lat. Bonosus) (380—391)
- Markijan (lat. Marcianus) (409—414)
- Gajan (lat. Gaianus) (504—516)
- Projekt (lat. Proiectus) (553)
Zabeleženo je da je u gradu tokom Uskrsa 344. boravio Atanasije Aleksandrijski, što ukazuje na postojanje značajne zajednice hrišćana.
U tako značajnom hrišćanskom centru počele su da niču grobnice na celoj teritorije antičkog Naisa kao najrečitije svedočanstvo o graditeljskim sposobnostima prvih hrišćana Naisa danas Niša, ali i svedočanstvo kojom se brzinom znanje iz Rimske prestonice, gde su se u uveliko gradile kupolne građevine, širilo i po obodu carstva. Zahvaljujući dobroj komunikaciji Niške kotline sa svim prostorima Rimskog carstva, arhitektonski oblici grobnice, mogu se uporediti sa onima iz drugih Ranovizantijska grobnica, širom carstva.[3], ali i onima u Solunu, opredeljujući njen nastanak za 6. vek.
U to vreme sahranjivanje u Naisu je vršeno u istim tipovima grobnicama u Solunu, Sofiji i drugim gradovima. Kako višekupolne grobnice u Solunu,[4] i Nišu[5] podsećaju na crkvene građevine, njihova neposredna veza, od arhitekture do pretpostavke, je neosporna kao i činjenica da su ove građevine najverovatnije gradili isti majstori koji su na ovom prostoru balkana gradili crkve i zidali grobnice. Najstarije groblje Naisa, koje bi pripadalo gradu u vreme njegovog početnog razvoja, nije dokumentovano na terenu, ali se zna da je postojalo prema brojnim nadgrobnim spomenicima i nekolicini grobova. Kako su ovi grobovi bez čvršće konstrukcije (obično plitka jama) nekropola je morala biti potisnuta, a zatim i uništena mlađim kasnoantičkim ukopima.
Prema nekim pretpostavkama najstarija nekropola se nalazila kod Viničke kapije gde je nađeno nekoliko nadgrobnih spomenika sa natpisima i nekoliko ranih grobova iz 2 — 3. veka. Do sada su poznate tri grobnice čiji su unutrašnji zidovi i svod dekorisani, slikani fresko-tehnikom:
- Prva je otkrivena nedaleko od Mosta mladosti i datira iz 4. veka.
- Druga je otkrivena u krugu Fabrike tekstila.
- Treća i najznačajinija je ona u Ulici Kosovke devojke, koja datira s kraja 4. veka.
Arheološki nalaz[uredi | uredi izvor]
Dečji ranohrišćanski olovni sarkofag sa poklopcem, otkriven je tokom arheoloških istraživanja na prostoru Jagodin male 1962. godine, u bazilici sa martirijumom kao slobodno ukopan predmet, orijentisan u pravcu zapad–istok, u grobu označenim brojem 7(G-7), u dnevniku istraživanja obeležena kao „kosturnica”, u posebno uvažavanom južnom delu narteksa okružen arkosolijumima a ispred ulaza u martirijum. Na ovom mestu, iznad olovnog sarkofaga, otkriven je kameni blok – menza (mensae martyrum) kao deo stroja za potrebe libacije u dane obeležavanja stradanja mučenika.
U sarkofagu se nalazio dečiji kostur umotan u svilu.
Sarkofag je datovan u period između 379. i 408. godine, mada su se neki istraživači opredelili za nešto ranije datovanje, između 337. i 340. godine.
S obzirom na to da je na raskošnom olovnom sarkofagu predstavljena carska trijada, pokojnik je morao biti neko visokog ranga. U dečijem sarkofagu je moglo bigi sahranjeno dete iz carske kuće Naisa ili carske pratnje. Moguće da je carska svita putovala između 385. i 395. godine iz Konstantinopolja prema Rimu, kada je u Naisu, ili na putu do Naisa preminuo pokojnik.
Olovni sarkofag je pohranjen na već uglednom svetom mestu (locum sancti), ispred ulaza u martirijum, okružen arkosolijumima, iznad sa menzom za tečnu žrtvu a u potonjem južnom kraju narteksa u 5. veku dograđene bazilike.[6]
Izgled[uredi | uredi izvor]
Sarkofag je sačinjen iz dva dela, sanduka i poklopca, koji je preklopljen preko sanduka. Na gornjoj površini poklopca, po sredini, plastično je izveden ravnokraki - grčki krst (crux immissa) poboden u vrh postolja u obliku jednakostraničnog trougla koga tvore granule. Na krajevima njegovog horizontalnog kraka je po jedna stojeća figura u dugoj haljini, dok se na krajevima vertikalnog kraka krsta i na kraćim stranama sanduka, nalazi tročlana bista u reljefu.
Krst poboden u trougaono postolje kao simbol brežuljka Golgote, karakterističan i jasno čitljiv simbol Raspeća Hristovog. Svedoci trijumfa vaskrslog pobednika između dva razbojnika, bili su apostoli, vojnici i žene. Zato se vertikalni krak krsta završava sa tri poprsja žena na zavetnoj ploči (tabula ansata) koja se ponavljaju šest puta. Na samom kraju poprečnog kraka je po jedna stojeća figura u dugim opasanim tunikama koje predstavljaju apostole.
U istoriji ranohrišćanske umetnosti nije poznat još jedan primer gde je prikazan krst sa tročlanim bistama i stojećim ljudskim figurama na krajevima horizontalnog kraka krsta. Na primer na istom mestu gde su u Nišu raspoređene ljudske figure sreću se ptice (golubovi) koje simbolišu apostole, na primer krst iz Duvna (Dalmacija), iz 5 – 6. veka, Zadar, Lastovo, Pila, itd.[7][8]
- Tumačenje motiva na sarkofagu
Na sasrkofagu se motiv tročlane biste ponavlja šest puta – na svim bočnim stranama i poklopcu. U nauci je vođena diskusija ko bi mogao biti prikazan na sarkofagu i postoji više mišljenja:
- Prema prvom — prikazani su Konstantinovi naslednici – Konstantin II, Konstans I i Konstancije II,
- Prema drugom — budući da je detaljnom analaizom potvrđeno da je sarkofag bio izrađen u periodu između 379. i 408. godine – postoji i mišljenje da su na sarkofagu predstavljeni imperatori Gracijan II, Valentinijan II i Teodosije I.[9]
- Prema trećem — reljefna dekoracija sa dečjeg olovnog sarkofaga sagledana kao celina, osmišljena je u duhu praočevog groba – Golgote i Hristovog raspeća, i simboliše vaskrsenje, pobedu nad smrću i adom i novi život. Uz prikaz golgotskog krsta (jedinstven u svetu), prikazani su i svedoci trijumfa vaskrslog Hrista, osim apostola, i tri žene koje su prikazane kao tročlane biste na reljefu krsta.
Mišljenja kojima se ranije pokušavalo da se tri biste opišu kao tri imperatora, prema mišljenju Miša Rakocija, doktor istorije umetnosti i savetnik Zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Niša, kaže te teorije ne stoje jer je nemoguće razaznati likove.
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Radić R, Stoiljković D, Zakarija F. Trijumf Hrišćanstva - Konstantin, Niš i Milanski edikt, JP Zavod za udžbenike, Beograd, 2013
- ^ M. Rakocija, Manastiri i crkve grada Niša, Niš 1998, 14; Isti, Kulturna riznica Niša, Niš 2000, 42, 51-52.
- ^ D. Šljivar, Jagodin Mala, Niš – zaštitni radovi na kasnoantičkoj nekropoli, Arheološki pregled 17, Beograd 1975.
- ^ I. Nikolajević, Necropoles et tombes Chrétiennes en Illyricum Oriental, 528-9
- ^ Lj. Zotović, N. Petrović, Niš-kasnoantička nekropola, Arheološki pregled 2, Beograd 1960, 131
- ^ M. Rakocija, Još jednom o dekoraciji ranohrišćanskog dečijeg olovnog sarkofaga iz bazilike mučenika u Nišu, Zbornik radova Narodnog muzeja u Beogradu XX – 2/2012. Istorija umetnosti, Beograd 2013, 63-90.
- ^ I. Nikolajević, Necropoles et tombes Chrétiennes en Illyricum Oriental, 524, g. 3
- ^ R. Jurić, Le bula a forma di croce in Croazia, Acta XIII congressus internationalis archaeologiae christianae III, Splt 1998, 1090-1106.
- ^ Ivanka Nikolajević, Recherches nouvelles sur les monuments chrétiens de Serbie et du Monténégro, Actes du XIe congres international d’archéologie chrétienne, volume II, Lyon, Vienne, Grenoble, Geneve, Aoste 21-28 septembre 1986, Rome 1989, 2446.