Donja srpska varoš u Beogradu (1718—1739)
Donja srpska varoš u Beogradu (1718—1739) često nazivana i Srpski Beligrad ili Savska varoš bila je novoosnovana urbana celina na desnoj obali Save u koju su preseljeni nekadašnji pravoslavni žitelji, iz takođe novoosnovanog, Nemačkog Beograda na dunavskom delu prestonice.
Preduslovi[uredi | uredi izvor]
Krajem 17. veka, Habzburška monarhija je isterala Osmanlije iz većeg dela Panonske nizije (uključujući Bačku i severozapadni Srem), a granice uspostavljene 1699. godine ostavljale su u sastavu Turske carevine Banata i jugoistočnog Srema.
Kada je srpska etnička teritorija, 1716 — 1718, od Dalmacije, preko Bosne i Hercegovine do Beograda i Podunavlja opet postala poprište novog austrijsko-turskog rata, koji je vodio princ Eugen Savojski, Srbi su učestvovali u borbi na strani Austrije. Osmansko carstvo je nakon ovog rata Požarevačkim mirom izgubilo sve teritorije u Podunavlju (Banat i deo Srema), severne delove današnje centralne Srbije i severnu Bosnu, delove Dalmacije, Malu Vlašku i Peloponez. Po odredbama Požarevačkog mira 1718. godine Habzburška monarhija je (između ostalog) od Osmanskog carstva dobila i Beograd sa severnim delovima današnje centralne Srbije.[1]
Jedna od prvih mera Habzburške monarhije i nove austrijske uprave u Srbiji nakon 1718 godine, bila je ponovo naseliti zemlju zapuštenu, ratom opustošenu i gotovo raseljenu, nakon ratova 1683-1689 i 1716-1718. godine. Naširoko vođenom kolonizacionom politikom, dovođeni su ili su sami dolazili novi kolonisti iz susednih turskih zemalja, kada su u pitanju bili Srbi, a iz Nemačke, kada su se dovodili strani kolonisti. Srbi se pretežno naseljavani po selima, a strani kolonisti su dovođeni u gradove, najviše u Beograd i njegovu okolinu, zatim i u novootvorene rudnike po Srbiji.
Ukaz o uređenju Nemačkog Beograda[uredi | uredi izvor]
Ulaskom u sastav proširenog Habzburškog carstva, Beograd je postao glavno pogranično utvrđenje, ali i polazište za dalje ratove protiv Turske na Balkanu. Odlukom rimsko-nemačkog cara Karla VI, uobličenom u statutu (Das Statut der Belgrader Deutchenstadt von) iz 1724. godine, Beograd je podeljen na dva dela: srpski (savski) i nemački (dunavski).[2]
Iz Statuta se vidi da je Beograd imao varoškog starešinu, gradskog sudiju, kapetana, blagajnika, notara, opštinski odbor, stražare. U gradskoj kući su se nalazile sve službe i varoška gostionica. Varoš je bila podeljena na 6 kvartova, a postojali su i propisi o regulisanju varoši i građenju kuća. Varoške vlasti (magistrat) su se starale o poštovanju pravila esnafa, izdavanju dozvola za rad, ceni hleba, ubirale različite takse. Iako je imala svojih prihoda, oni su bili mali pa opština nije mogla plaćati troškove varoške bolnice, već se apelovalo na milosrđe i pomoć države, a za varoškog lekara jedva su odvajana sredstva. Učitelje i parohijalne sveštenike takođe nisu mogli plaćati, već su i za jedno i za drugo bili zaduženi Jezuiti koji su se finansirali iz državne kase.[3]
Potom je sledila nova naredba na osnovu jedne carske rezolucije, da se u neoakvističkim zemljama mogu naseljavati primarno Nemci ali i ostali rimokatolici iz cele Evrope. Dok su u prvo vreme znatan deo doseljenika u Srbiju činili veterani iz ratova Eugena Savojskog, kasnije su predviđenim poreskim olakšicama bili privučeni i mnogi nemački seljaci lošijeg imovnog stanja iz gusto naseljenih krajeva oko Rajne.
Po navedenoj rezoluciji iz 1726. godine naređeno je da se iz Nemačke varoši pod prinudom isele svi Srbi sa svojom imovinom, iz dunavskog dela varoši, a u njoj nasele isključivo Nemci katoličke vere.[4] Habzburška vlast je Jevrejima dozvolila boravak u veoma ograničenom broju, i to u srpskom delu Beograda, na desnoj obali Save, koji se sastojao od Gornje i Donje, odnosno Nove varoši.
Kako tadašnji Beograd kao orijentalna varoš sa zastarelim utvrđenjem nije zadovoljavala velike planove Dvorskog ratnog saveta u Beču, krenulo se sređivanjem Beograda kako bi on postao evropski barokni grad nakon opsežnu rekonstrukcije, ne samo Tvrđave nego i čitave varoši. 90
Položaj i izgled[uredi | uredi izvor]
Donja srpske varoš, kao gradska četvrt otvorenog tipa, osnovana je izvan varoških zidina, na takozvanom savskom amfiteatru, bez zaštitnih utvrđenja, na prostor koji danas omeđuju ulice Kralja Milana, Kneza Miloša, Nemanjina do iznad Karađorđeve. Sa beogradskom varoši bila je povezana putevima koji su vodili ka Šabačkoj i Virtemberškoj kapiji.[5]
Na osnovu brojnih izvora s kraja austrijske vladavine 1739 — 1740. varoš je imala projektovanu mrežu ortogonalnih ulica koje su činile kvartove kuća sa dvorištima. Centar varoši predstavljala je crkva Roždestva Svetog Jovana Krstitelja sa školom, koja se nalazila na preseku glavnih ulica. Verovatno je imala jednu ili dve česme i čaršiju sa dućanima. S obzirom na to da je sačuvano veoma malo dokumenata koji bi pomogli u rekonstrukciji izgleda i strukture srpske Donje varoši, moguće je izneti samo pretpostavke.[6]
Istorija[uredi | uredi izvor]
Osnivanje Donje srpske varoši u Beogradu nastalo je u periodu pre razgraničenja nemačke i srpske opštine. Pored očiglednog razloga da se stanovništvo odvoji na verskom principu, za osnivanje Donje srpske varoši bili su važni i drugi činioci, pre svega privrednih, trgovačkih i zanatlijskih.[7]
Pre 1724. godine srpska Donja varoš nije ucrtana na sačuvanim planovima Beograda i okoline, koji su izrađeni 1723. ili 1724. godine, kada je počelo raseljavanje, a poznato je da je 1726. godine došlo do definitivnog iseljavanja svih Srba i ostalih pravoslavnih žitelja iz Nemačkog Beograda, pa se pretpostavlja da je naselje nastanjeno pretežno Srbima na savskom platou nastalo otprilike u ovom istorijskom periodu.
Iz delimično sačuvanog popisa stanovništva Donje varoši iz 1733/1734. godine u kome se navode i zanimanja stanovništva varoši uočava se da je naselje bilo skoro u potpunosti naseljeno zanatlijama, jer su viđeniji i imućniji stanovnici, trgovci i sveštenstvo, stanovali su u Gornjoj varoši.[8][9]
Pouzdano se ne zna da li su dva odvojena srpska naselja Gornja i Donja srpska varoš ulazila u sastav jedne ili dve opštine, iako su najverovatnije bila povezane jedinstvenim esnafskim sistemom.[10][11]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Nikola Tasić, Istorija Beograda, Srpska akademija nauka i umetnosti, Balkanološki institut, 1995 - 606 stranica
- ^ G. Bodenstein, Das Statut der Belgrader Deutschenstadt von 1724, 407
- ^ Nemački Beograd U: Ana R. Milošević, Vizuelna kultura Srbije pod Austrijskom vlašću (1718-1739), doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet Beograd, 2016, str. 79.
- ^ D. M. Pavlović, Administrativna i crkvena politika austrijska u Srbiji (od 1718-1739.), po građi iz bečkih arhiva, GSKA 62, Beograd 1902, 169.
- ^ Ž. Škalamera, Beogradska nova donja varoš u XVIII veku, GGB XVIII, Beograd 1971, 59.
- ^ Srpska varoš U: Ana R. Milošević, Vizuelna kultura Srbije pod Austrijskom vlašću (1718-1739), doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet Beograd, 2016, str. 90.
- ^ Ž. Škalamera, Beogradska nova donja varoš u XVIII veku, GGB XVIII, Beograd 1971, 54.
- ^ D. J. Popović, Građa za istoriju Beograda 1711-1739, 68-76.
- ^ Ž. Škalamera, Beogradska nova donja varoš u XVIII veku, 65.
- ^ Popović, M. Bogdanović, Građa za istoriju Beograda od 1717 do 1739, str. 151
- ^ D. Ruvarac, Hram roždestva Sv. Jovana u Novoj Varoši, SS, knj. 5, 1904, str. 106-107.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Beograd koga više nema, Putovanje u Beligrad — Politikin zabavnik Broj: 3320 25. 9. 2015.